Շյուքրյու Հանիօղլուն Թուրքական պատմագիտական ընկերությունում կազմակերպեց Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատմության վերաբերյալ գիտաժողով, որտեղ հայերից անգամ խոսք չի գնում:

Սաիդ Չեթինօղլու

Սույն տարվա դեկտեմբերի 25-ին Թուրքական պատմագիտական ընկերության (այսուհետ՝ ԹՊԸ) գիտաժողովների դահլիճում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության վերաբերյալ գիտաժողով տեղի ունեցավ: Դահլիճը լեփ-լեցուն էր: Նախքան Հանիօղլուն ելույթը` մի պաշտոնյա ներկայացրեց նրան, այնուհետև հաստատության նախագահ Մեթին Հյուլագյուն հակիրճ բացման խոսքից հետո ներկայացրեց ԹՊԸ-ի պատվավոր անդամ Հանիօղլուին և հագցրեց ուշացված պատմուճանը: Հանիօղլուն այս պատմուճանով ելույթ ունեցավ: 1.5 ժամ տևած ելույթի ժամանակ, առանց հայերի մասին հիշատակելու, ունկնդիրներին պատմեց Միություն և առաջադիմություն կուսակցության մասին: Գալով 1914 թ.` ավարտեց զեկույցը՝ ասելով՝ «Շարունակությունը գիտեք»: Անցան հարց ու պատասխան բաժնին: 3-4 հարցից հետո հայտարարեցին, թե գիտաժողովն ավարտվեց:

Դրսում հյուրասիրություն կար, որի ընթացքում Մեթին Հյուլագյուին ասացի, թե սա ինչպիսի՞ գիտաժողով էր, որ հարց ուղղելու հնարավորություն չտվեցիք, իսկ նրանք, ովքեր հարցեր ուղղեցին, միմյանց գիտեին: Նախագահը ժխտեց՝ ասելով` «Ոչ մեկին չենք ճանաչում»: Երբ, հակառակ նրա խոսքերի, ասացի, թե գիշերն եմ իմացել գիտաժողովի մասին և Ստամբուլից առավոտյան ժամը 7:30-ին հատուկ այս գիտաժողովի համար եմ եկել, ասաց. «Ի՜նչ հաճելի է, բարով եք եկել»: Ուշքս ու միտքս դեռ գիտաժողովում էր: Երբ ասացի, որ կայքում նշված գիտաժողովները, որոնք տեղի են ունենալու մինչև 2015 թ, եթե այսպես մենախոսության տեսքով են անցնելու, ապա որևէ նշանակություն չունեն, հայտնեց, որ 2015 թվականն ընդհանրապես չեն արտասանելու՝ «2015 մի ասեք, 2015 մի ասեք»:

Երբ նախագահի հետ զրուցում էինք, Շյուքրյու Հանիօղլուն ազատվելով դուրս էր եկել: Նրան ասացի, որ առանց հայերին հիշատակելու ՄԱԿ-ի մասին խոսելը լիարժեք չէ, և որպեսզի հայերի մասին խոսք չգնա, կիսատ ընդհատեցին գիտաժողովը՝ ասելով, թե 1914 թ. հետո կատարվածի մասին արդեն գիտեք: Պնդեց, թե կարճ կապեց, որպեսզի ունկդնիրներին շատ չհոգնեցնի: Այնուհետև հիշեցրեցի, որ ՄԱԿ-ի հիմնադիր Իբրահիմ Թեմոն իր հուշերում գրում է, որ ՄԱԿ-ի 1895 թ. առաջին հայտարարությունը հայերի մասին է եղել, ինչպես նաև հիշեցրեցի Միության խորհրդաժողովի ժամանակ արքայազն Սաբահադդինի խոսքերը. «Օտար պետությունների միջամտությունը մեր ներքին գործերին ամեն անգամ մերժվել է, սակայն չենք կարող չհաստատել, որ մեր երկրում առանց արտաքին միջամտության չի կարելի բարենորոգում կատարել: Մենք, միայն օտար երկրներից քաշվելով, մեզ հետ ապրող քրիստոնյաներին կարողացանք պաշտպանել: Եթե օտար պետություններից չվախենայինք, ողջ քրիստոնյաներին՝ հատկապես հայերին, մինչև վերջին մարդը սպանելու էինք…»: 

 Պատասխանեց, որ գիտի, ես էլ խոսքը փոխելու հնարավորություն չտվեցի` անմիջապես հիշեցնելով 1915 թ. հուլիս 12-ի հեռագիրը, ըստ որի՝ «Հայերի տեղահանման և բնակեցման ընթացքում առացն խնամակալի մնացած երեխաների խնամքի և դաստիարակության» համար հարմար էր գտնվել բաժանել հայ կամ օտարական չունեցող գյուղերի և կազաների հայտնի, ակնածալի և նյութական բարվոք վիճակում գտնվող մարդկանց, իսկ նյութական բարվոք վիճակում չգտնվող մուսուլման ընտանիքներին որոշվել էր ամսական 30 ղուրոշ վճարել, ինչպես նաև 1915 թ. օգոստոսի 19-ի որոշումը, ըստ որի՝ «Իսլամացած և վստահելի անձանց մոտ թողնված երեխաների անձնական անշարժ գույքը պաշտպանելով հանձնել ժառանգություն թողածների ժառանգներին», մեջբերեցի անգլերենով լույս տեսած Օսմանյան կայսրության վերաբերյալ իր վերջին գրքի վերջին պարագրաֆը. «Պատերազմում ամենաողբերգական դեպքերից մեկն էլ Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի–Ակունքի խմբ.) հայ բնակչության մեծամասնության տեղահանությունն էր: Պատերազմի վաղ շրջանում օսմանյան արևելյան ռազմաճակատում մեծ անհաջողության հնարավորության հետ դեմ առ դեմ հանդիպելով` ըստ կառավարության տեսակետի՝ օսմանյան-ռուսական պատերազմական հարթակում  և շրջակայքում բնակվող հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայերին ամբողջությամբ տեղահանելու որոշում կայացվեց: Այս որոշումը պայմանավորված էր նրանով, որ հայ հեղափոխական կոմիտեները դավաճենել էին Օսմանյան կայսրությանն ու աջակցում էին առաջ շարժվող ռուսական բանակին: Սակայն այս որոշումից հրաժարվեցին՝ առանց մանրամասն կիրառության, այս հրաժարումը չէր տարածվում հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայերի վրա: Ստամբուլի, Իզմիրի, Քյութահիայի պես որոշ քաղաքների հայերին չտեղահանեցին: Ի հավելումն այս ամենի՝ կառավարությունը տեղահանեց մայրաքաղաքի և մյուս մեծ քաղաքների հայկական էլիտայի հայտնի և ակնածալի մեծամասնությանը, մտավորականների և իրենց գործի վարպետների՝ հիմնավորելով, թե այս մարդիկ գաղտնի աջակցում են ապստամբ հայ կոմիտեականերին: Օսմանյան Պատգամավորների խորհրդի բազմաթիվ հայ անդամները ներառյալ բազմաթիվ հայ քաղաքական գործիչներ որոշ ժամանակ անց արժանացան նույն ճակատագրին: Հայերի տեղահանությունն (հիմնականում Սիրաիյի Դեր Զորի շրջան) իրականցվեց մեծ բռնության, սովի  պայմաններում, որն էլ հանգեցրեց մեծաթիվ մարդկային կորուստների: Տեղահանությունը մեծավ մասամբ վերջ դրեց Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) հայերի գոյությանը»: Հայտնելով, որ բավականաչափ բացատրություն չի տրվում, հարցրեցի, թե արտերկրում մեզանից շատ աղբյուրներ ձեռքի տակ ունենալով, ի՞նչ պատասխան կտա իմ այս միամիտ հարցին.      

–Ուսուցի՛չ Շյուքրյու, 1915 թ. մենք հայերին իրո՞ք կոտորել ենք:  

Թեև պատասխանն իմ հարցին չէր վերաբերում, սակայն, այնուամենայնիվ, հետաքրքիր էր.

Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է մի գիրք գրել, իսկ մենք անգամ կարևոր գործերի համար ժամանակ չենք կարողանում գտնել:

Քանի որ ավելացնելու որևէ բան չգտա, շնորհակալություն հայտնելով` ցանկանում եմ այսքանով ավարտել ասելիքս:

Հ.Գ. հետաքրքիր գիտաժողովի տեսագրությունը դիտելու համար սեղմեք այստեղ

http://www.gelawej.net/index.php?option=com_content&view=article&id=14027:suekrue-haniolundan-tuerk-tarih-kurumunda-ttk-icinde-ermeni-gecmeyen-ttihat-ve-terakki-cemiyeti-tarihi-konulu-konferans&catid=101:sait-cetinolu&Itemid=266

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net