Ռուբեն Հերյան կամ մի փրկչի պատմություն

Լորա Սարը

Հայոց ցեղասպանության թանգարանի աշխատակից Աննա Ալեքսանյանն աշխատում է «Հայ կնոջ փորձառությունները ցեղասպանության տարիներին» ասպիրանտական թեզի վրա: Ալեքսանյանն իր «Ռուբեն Հերյան. ցեղասպանությունից հետո հայ կանանց ու երեխաների ազատարար» զեկույցում անդրադարձավ Ռուբեն Հերյանի պատմությանը, ով իր կյանքը նվիրել էր ցեղասպանությունից հետո որբացած և մուսուլման ընտանիքների կողմից գերեվարված հայ երեխաների ու հայ կանանց փրկությանը:

Իսլամաց(վ)ած հայեր գիտաժողովի զեկուցաբերներից մեկն էլ Աննա Ալեքսանյանն էր, ով  Հայոց ցեղասպանության ինստիտուտի գիտաշխատող է: Ստորև ներկայացնում ենք Ա. Ալեքսանյանի զեկույցի սեղմագիրը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջում բազմաթիվ հայկական և միջազգային կազմակերպություններ, ինչպես նաև առանձին անհատներ կենտրոնացան ցեղասպանությունից ողջ մնացածներին օգնելու առաքելության վրա: Նրանք փորձում էին գտնել ողջ մնացածներին, ազատել ստրկությունից և նրանց վերադարձնել հայկական ինքնությունը:

Այս առումով առաջամարտիկ համարվող Ռուբեն Հերյանն իրեն  նվիրեց ցեղասպանությունից հետո հայ կանանց և երեխաների փրկությանը: 1869 թ. Թոքատում ծնված Հերյանը, 1883 թ. ավարտելով հոգևոր դպրոցը, տեղափոխվում է Ստամբուլ: Որոշ ժամանակ անց տեղափոխվելով Նյու Յորք՝ սկսում է սեփական գործը: Ստամբուլում գտնվելու ժամանակ Հերյանը նախ` անդամակցում է Հնչակյան կուսակցությանն, այնուհետև` Ռամկավար Ազատական կուսակցությանը: Նյու Յորքում ևս շարունակելով աջակցել նույն կուսակցությանը՝ միջազգային հարցերի կարգավորման համար ջանք չի խնայում: Երբ 1914 թ. սկսում է Առաջին համաշխարհային պատերազմը, Հերյանն աշխատանքային կյանքում բավականին հաջողություններ էր արձանագրել, ամերիկահայերի շրջանում հարգանք էր վայելում: Ցեղասպանության մասին լուրն առնելուն պես, ամեն ինչ թողնելով, մյուս հայ կամավորների հետ Մերձավոր Արևելք տեղափոխված Հերյանը միանում է այնտեղի Հայկական լեգեոնին: 1918 թ. ամռանը Հայկական լեգեոնի կամավորներին մաս-մաս ուղարկում են պաղեստինյան ռազմաճակատ, Հերյանին տարիքի պատճառով բանակ չեն վերցնում. Կահիրեի մերձակայքում գտնվող հիվանդանոցում տեսուչ են կարգում: Հերյանի նամակներից պարզ է դառնում, որ վիրավոր հայ կամավորների և ֆրանսիացի զինվորներին խնամելիս երազում էր երիտասարդ լինել՝ միանալու համար Հայկական լեգեոնին և աջակցելու իր մարդկանց ու հայրենիքի փրկությանը:

Ազատագրելու միսիան

Իսլամացված հայերի փրկության շարժումը կոչվում է Փրկության կամ Ազատագրման միսիա: Բնավ հեշտ չէր փրկել այն հայերին, ովքեր օտարների կողմից որդեգրվել էին, ամուսանցել կամ կրոնափոխ եղել: Երբեմն նրանց տերերը չէին ցանկանում հետ ուղարկել, թաքցնում էին նրանց ինքնությունն ու գոյությունը: Միջագետքի ժողովուրդների մեջ հայերի հետքերը ջնջվում էին, նրանց մի տեղից մեկ այլ վայր էին տանում: Հենվելով հստակ տեղեկությունների վրա՝ կարելի է ասել, որ թեև երբեմն մի հայ գտնելու համար ամիսներ, տարիներ էր հարկավոր, սակայն մեծավ մասամբ ապարդյուն էր լինում:

Հերյանն իր ազգակիցներին փրկելու համար երբ գնաց Միջին Արևելք, 50 տարեկան էր: Մոխրագույն մազերի, ճարպիկ և զվարթ բնավորության պատճառով ստանում է «մոխրագույն մազերով երիտասարդ մարդ» մականունը: Մի քանի ամսվա ընթացքում Հերյանը դառնում է «հայ որբերի լրտեսը, ազատարարն ու փրկիչը»: 1919 թ. Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը, կենսական կարևորություն ունեցող այս ազատարար ծրագրի շրջանակներում, կորած կամ էլ անապատների խորքերում ստրկության մատնված երեխաների և հարեմներում պահվող հայ աղջիկներին փրկելու համար հիմնադրամ է հիմնում: 1919 թ. ապրիլին Հերյանը Հալեպի, Դեր Զորի և շրջակայքի կանանց և երեխաներին գտնելու պարտականություն է ստանձնում: Քանի որ Հերյանը հատկապես պաշտոնավարում էր, իր իսկ բնորոշմամբ, «այդ ամենէն ոճրագործ քաղաքում»` Դեր Զորում, բաժանվում է մյուս ազատարարներից:

Չհամապատասխանելով այսպես կոչված հայրենասերներին

1919 թ. հուլիսի 19-ին Ռուբենի նամակն իր բարեկամ և մտերիմ ընկեր Մետաքսին շատ հետաքրքրական է այս առումով: Նամակում Հերյանը պատմում է 320 հոգուց բաղկացած քարավանը Հալեպ և 350 որբի լաստերով Բաղդատ տեղափոխելիս իր կրած դժվարությունների մասին: Հերյանը, ով նախատեսում էր այս երեխաներին վերադարձնել իրենց գյուղ և միաժամանակ փորձում էր գնել այն հայ կանանց, ում կարող էր գնել, մարդկանց, որոնց փախցրել էին,  նշում է, որ արաբների հարուցած սարսափի մթնոլորտում հիմնական դժվարությունն այդ մարդկանց համոզելն էր, որ մի օր իրենց գյուղ վերադառնան: Հերյանը, պատմելով նաև իր կրած նյութական դժվարությունների մասին, գրում էր, որ հայերին քրդերից, թուրքերից, արաբներից և մյուս տերերից գնել կարողանալու համար ավելի շատ նյութական աջակցություն էր անհրաժեշտ:

Հերյանը, իր ողջ խնայողություններն այս գործի համար ծախսելով, մնում է առանց գրոշի. «Սիրտս պայթում է, երբ մտածում եմ, որ նյութական միջոցներս վերջանալու են, ես էլ` ծերանալու և նպատակս չեմ կարողանալու իրականացնել»: Նույն նամակում Հերյանը, անդրադառնալով այն գործիչներին, ովքեր հիմնական խնդիր չեն համարում այս որբերին և կանանց փրկելը, պատմում է, որ նրանք այլ գործերով են զբաղված: Ըստ Հերյանի, ով Փարիզի հաշտության կոնֆերանսին մասնակցող Հայ ազգային պատվիրակությանը անվանում է «այսպես կոչված հայրենասերներ», առաջնային խնդիրը գերության մեջ գտնվող հայերին ազատելն է. «Ե՞ս եմ հիմար, թե՞ «այսպես կոչված հայրենասերներն» են խելացի, չեմ կարող ասել, սակայն չեմ կարող գործել հակառակ իմ սկզբունքների: Որբերը Հայաստանի սիրտն են, անգամ մեկ հայ փրկելը մեր օգտին է … Երբ անապատով քայլելիս արևի տակ փայլող սպիտակ կմախքները աղաղակում են ՝ «ազատեք մեր որբուկներին», ո՞վ կարող է անտարբեր մնալ: Մինչև մահ ջանք ու եռանդ չեմ խնայելու»:

Ամուսնանալու կոչ

«Ազատագրման միսիայի» ամենաուշագրավ գործիչներից մեկի՝ Կարեն Եփփեի հոգեզավակ Միսակ Մելքոնյանի և Հերյանի համատեղ աշխատանքը չափազանց կարևոր էր (Միսակը նաև Ազգերի լիգայի Մերձավոր Արևելքի ներկայացուցիչ էր): Միսակ` և՛ արաբների, և՛ հայերի հետ համատեղ աշխատանքը մեծապես նպաստում էր փրկության գործին: Նրա ենթակայության տակ մի հեծյալ խումբ կար: Հայ որբերին և կանանց փնտրող և նրանց անապատներից, բեդվինների վրաններից փրկող խումբը հենց Միսակն էր ստեղծել: Երբեմն այս ձիավոր խումբը, հատելով Թուրքիայի սահմանը, փորձում էր փրկել թուրքերի և քրդերի կողմից փախցված հայ կանանց ու երեխաներին: Փրկված մարդկանց տեղավորում էին Հալեպի հյուսիսով հոսող Քուվեք գետի ափին գտնվող Շեյխ Դահա այգիներում: Բոլորին ապահովում էին ուտելիքով, հագուստով և բժշկական խնամքով: Նրանց ինքնությունը ճշտելուց հետո անուններն ուղարկում էին թերթերին, եկեղեցիներին և հայ համայնքներին, որպեսզի նրանց ազգականները կարողանան գտնել: Այս մարդկանց մեջ իրենց ազգականներին գտնելու կամ նրանց վերաբերյալ որևէ տեղեկություն ստանալու համար այլ քաղաքներից մարդիկ էին գալիս ճաբար:

Ռուբեն Հերյանն իր վրա էր վերցրել ոչ միայն երեխաներին և կանանց փրկելու, այլև բնակեցնելու և վերականգնելու պատասխանատվությունը: Տարիներ շարունակ տևած ֆիզիկական և սեռական բռնության հետևանքով ձեռք բերած ֆիզիկական և հոգեբանական խնդիրների պատճառով հատկապես կանանց հասարակությանն ինտեգրելու համար հատուկ խնամք և բուժում էր անհրաժեշտ: Այս առումով առաջին կազմակերպությունը, որի հետ համատեղ աշխատեցին, «Հալեպի հայ կանանց միությունն» էր, որը շահագործման ենթարկված հայ կանանց ապաստան էր տալիս:

Այդ շրջանի բարդ հարցերից մեկն էլ այն էր, որ որբերն ու կանայք տարբեր պատճառներով մերժում էին հայկական ինքնությունը: Այս մարդկանց մեծ մասին շատ փոքր տարիքում էին պոկել արմատներից. Նրանք մոռացել էին իրենց լեզուն և ազգությունը: Միևնույն ժամանակ կային նաև մարդիկ, ովքեր թեև հիշում էին իրենց հայկական ինքնությունը, սակայն այլևս մերժում էին այն:

Հերյանի մտավախություններից մեկն էլ հարեմներից փրկած հայ աղջիկների ճակատագիրն էր: Նա կամավորներին բազմից կոչ է արել ամուսանանալ հայ որբերի հետ և ընտանիք կազմել: 1919 թ. ապրիլի 10-ին Մետաքսին ուղղված նամակում Հերյանը գրում է. «Սկսել եմ ամուսնության պրոպագանդա անել այն բոլոր տեղերում, որտեղ հնարավոր է, դրական արդյուքներ եմ ստանում: Ադանայի ապաստարանում, որտեղ 350 այրի և աղջիկ կա, օրվա մեջ 1-2 երբեմն էլ 4 հարսանիք ենք անում: Կամավորների մեծ մասն Ամերիկայից է գալիս…»:

Հերյանից հետո…

Հերյանը նյութական միջոցների սղության պատճառով բավականին նեղություն է կրում: Նա հայերին կոչ էր անում հնարավորինս շատ գումար հավաքել: Ըստ նրա՝ գերիների աղատագրումը առաջնային խնդիր էր, որովհետև վաղը կարող էր արդեն ուշ լինել: 1919 թ. հոկտեմբերին Ստամբուլից Ադանա եկած Ռուբեն, ընկերների հավաքած գումարը վերցնելով «անապատի կենսական կարևորություն ունեցող պարտականությունը կատարելու համար», վերադառնում է Դեր Զոր: Այս շրջանում անապատում խառնաշփոթ իրավիճակ էր: Արաբների շրջանում ապստամբություն էր ծագել: Հազիվ է կարողանում փրկվել: Հետագայում ևս Հերյանն Ազատագրման միսիայի համար չի վարանում գումար հավաքել նախ` Եվրոպայից, այնուհետև Ամերիկայից: Երբ վերադառնում է Ամերիկայից, ցանկանում է ամուսնանալ մի հայ որբ կնոջ հետ և բնակվել Մերսինում (Կիլիկիա), սակայն, ցավոք, հարսանիքից մի քանի օր առաջ՝ 1921 թ. հուլիսի 7-ին, Կահիրեում սրտի կաթվածից մահանում է: Հերյանի հետևորդները, ցավոք, հայ գերիներին ազատագրելու հարցում այնքան էլ հաջողակ չկարողացան լինել:

Մեծ անապատականը, աննման Ռուբեն Հերյանը

1919 թ. սեպտեմբերի 6-ին Ադանայում լույս տեսնող «Հայ ձայնը» թերթը գրում է. «Մեծ անապատականը, աննման Ռուբեն Հերյանը, արդեն 6 ամիս է` ամեն ինչ մոռացել և ջանասիրաբար փորձում է փրկել կոտորածներից մազապուրծ հայերին: Աշիրեթների առաջնորդները նրան «հայերի գյուղապետ են անվանում»: Երբ շատ քիչ փող էր մնում, և առանց կաշառքի ոչ մեկին փրկել հնարավոր չէր լինում, նա կրկին գերներին ազատելու համար մի հնար էր գտնում»:

Նամակներ, որոնք ցայթքեր են արձակում ժամանակաշրջանի վրա

Անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև Հերյանի պահոցում գտնվող, իրեն ուղղված և Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող հասարակ մարդկանց բազմաթիվ նամակներին: Այս նամակները ցեղասպանության ժամանակ և հետագայում Հերյանի փրկած կյանքերի և կրած դժվարությունների մասին պատմող մի մեծ փուլի փոքրիկ մասնիկներն են: Նամակներն ուղարկողները քրդերի, թուրքերի և արաբների կողմից փախցված, բռնաբարված և շահագործման ենթարկված, նվաստացված, սպանված իրենց եղբայրներին, ծնողներին և երեխաներին գտնելու հույսով Հերյանին մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդում նրանց գտվելու վայրի, արտաքին տեսքի վերաբերյալ:

lorasari@agos.com.tr

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=ruben-heryan-ya-da-bir-kurtaricinin-oykusu&haberid=6099

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net