Յոզղատի հայության տեղահանության և կոտորածների դատավարությունը` ըստ օսմանյան «Մեմլեքեթ» օրաթերթի (1919 թ.)

Մելինե Անումյան

Պատմական գիտությունների թեկնածու

Սույն հոդվածը նվիրված է 1919 թ. փետրվար–ապրիլ ամիսներին Ստամբուլի ռազմական դատարանում կայացած` Յոզղատի հայերի տեղահանության և կոտորածների դատաքննության նիստերի ժամանակ արծարծված որոշ հիմնախնդիրների քննությանը` ըստ Ստամբուլում օսմաներենով (արաբատառ թուրքերենով) հրատարակված «Մեմլեքեթ» օրաթերթի հաղորդագրությունների:

1919 թ. փետրվարի 5-ից մինչև ապրիլի 7-ը կայացած` տասնութ նիստից բաղկացած, Յոզղատի դատավարությունն առաջինն էր 1919-1921 թթ. Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյաններում հայերի տեղահանության և կոտորածների մեղադրանքով հարուցված շուրջ 63 դատական գործերի շարքում:  Կարծես ճակատագրի հեգնանքով դատավարությունն ընթանում էր հենց այն դահլիճում, որտեղ դրանից 10 տարի առաջ Աբդուլ Համիդի ներկայությամբ հանդիսավորապես հռչակվել էր օսմանյան խորհրդարանի բացումը[1]:

Մեղադրյալները սկզբնապես եղել են երեքը` Յոզղատի փոխմութասարիֆ (սանջակի/մարզի կառավարիչ) և միաժամանակ Բողազլըյանի կայմակամ (գավառապետ) Մեհմեթ Քեմալը, Յոզղատի ժանդարմերիայի գումարտակի հրամանատար Թևֆիկը և Յոզղատի վաքֆային վարչության նախկին պաշտոնյա Ֆեյազ Ալին: 17-րդ նիստում վերջինիս գործն առանձնացվել է` հետագայում քննվելու նպատակով, որը, սակայն, մնացել է սոսկ թղթի վրա[2]: Դատավճիռը կայացվել է ապրիլի 8-ին, ըստ որի` ամբաստանյալներից Մեհմեթ Քեմալը դատապարտվել է մահապատժի[3], իսկ Թևֆիկը` 15 տարվա տաժանակիր աքսորի[4]:

Հարկ է նշել, որ Յոզղատի դատական նիստերի ընթացքում և, հատկապես, 1919 թ. փետրվարի 22-ի նիստում, ընթերցվել են բազմաթիվ պաշտոնական փաստաթղթեր, հատկապես` ծածկագիր հեռագրեր, որոնց վավերականությունը հաստատելուց հետո միայն ռազմական դատարանը մահապատժի է  դատապարտել Մեհմեթ Քեմալին[5]:

1919 թ. փետրվարի 15-ին կայացած 6-րդ նիստում վկա Ստեփանը ցուցմունքներ է տվել առ այն, որ նախ` Գյուլլեր, ապա` Էլեքչիլեր աքսորված հայերը կացիններով, քլունգներով և գերանդիներով սպանվել են տեղի գյուղացիների կողմից[6]: Վկան հայտնել է, որ ջարդին ներկա են եղել նաև ամբաստանյալները, և որ կոտորվել է իր գյուղի ամբողջ բնակչությունը[7]:

Նույն նիստում հայերի կոտորածների փաստը հավաստող վկայություններով հանդես է եկել նաև տիկին Աննիկը, որը հաղորդել է, թե առաջին և երկրորդ քարավաններից առանձնացվել են  տղամարդիկ, երրորդից` գեղեցիկ կանայք, իսկ մյուս հայերը կոտորվել են[8]:

1919 թ. փետրվարի 18-ի` թվով 7-րդ նիստում հանդես եկած վկաներից Անկարայի 15-րդ կորպուսի հրամանատար, գնդապետ Հալիլ Ռեջային վկայել է, որ «ըստ մայոր Շահաբ բեյի[9] ստացած ծածկագիր-հեռագրի` Բողազլըյանում բնաջնջվել էին 2-ից 3 հարյուր հայեր»[10]: Արձանագրությունում կարդում ենք.

«Հալիլ Ռեջայի – Հանցագործությունների հետաքննիչ հանձնաժողովում ևս ինձ հարցրել են, թե Բողազլըյանից հեռագիր ստացե՞լ եմ, թե՞ ոչ: Կարծեմ` նման մի հեռագիր է ստացել Շահաբ բեյը, որը վերաբերել է 2-ից 3 հարյուր հայերի բնաջնջմանը: Հեռագիրն ինձ մոտ չէ: Այն պետք է որ Կայսերիից (Կեսարիա-Մ.Ա.) հղված լինի Անկարա:

Դատախազ – Ի՞նչ պատճառներից ելնելով է Ռազմական գերատեսչությունը զբաղվել տեղահանության խնդիրներով:

Հալիլ Ռեջայի – Տեղյակ չեմ: Ինձ նման հեռագիր հասավ, և ես այն հանձնեցի գլխավոր հրամանատարությանը: Շահաբ բեյից չեմ հարցրել պատճառների մասին…:

Դատախազ – Որտեղի՞ց է Շահաբ բեյը նման տեղեկություն ստացել:

Հալիլ Ռեջայի – Բողազլըյանից»[11]:

Նույն նիստում լսել են նաև ազգությամբ հույն վկա Հրիսթաքի Անդրեյադիսին, որը հանդես է եկել հետևյալ վկայությամբ. «331 թ. (1915-Մ.Ա.) հուլիսի 24-ին` ուրբաթ առավոտյան, հրաման տեղ հասավ, և Ջեմալ բեյը[12] սկսեց տեղահանությունը: Աքսորյալների առաջին խումբը հաջորդ օրը տարագրվեց Սվաս (Սեբաստիա-Մ.Ա.): Երկրորդ խումբը ևս ուղարկվեց Սվաս: Հայերի երրորդ խումբն աքսորվեց Կայսերի: Այդ ժամանակ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատվիրակը[13] հայերին բնաջնջելու վերաբերյալ բանավոր հրամաններ տվեց: Ջեմալ բեյը չհամաձայնեց դրանց: Գնաց Չորում: Լսեցինք, որ պաշտոնից հեռացվել է. նրան փոխարինեց Քեմալը: Լսեցինք, որ բնաջնջվել են միայն Բողազլըյանի հայերը… 

Այնուհետև ժողովրդին զույգ-զույգ տարել են Բաղլըջայի և Բեզլիհանի կողմերը: Լցրել են մի փարախ, որի շուրջը ճահճոտ է եղել, և այնտեղից երեք-երեք կամ հինգ-հինգ հանելով` սպանել: Փախած-թաքնվածներին բացահայտելու նպատակով ասել էին, թե իսլամ ընդունածները փրկվելու էին, սակայն երբ փախածները դուրս էին եկել իրենց թաքստոցներից, նրանց ևս կոտորել էին»[14]:

Հրիսթաքի Անդրեյադիսը նույն նիստում հաղորդել է նաև, որ Յոզղատը տեղահանությունից առաջ ունեցել է 2000 տուն հայ բնակչություն, իսկ հետո` ընդամենը 200[15]:

Դարձյալ միևնույն նիստում վկաներից ունկնդրության է արժանացել նաև Սիմոն էֆենդին, որը դատարանին հայտնել է, թե Սալիմ բեյը պաշտոնազրկվել է տեղահանության ժամանակ բնաջնջմանը չմասնակցելու պատճառով[16]:

Նույն նիստում հիշյալ վկայից հետո ունկնդրության արժանացած վկա Գեղամ էֆենդին դատարանին տեղեկացրել է, որ հայերի բնաջնջմանը մասնակել են նաև Յոզղատի ժանդարմները[17]:

Դատաքննության 9-րդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ. փետրվարի 22-ին, դատարանի նախագահ Հայրեթ փաշան դատական քարտուղարին խնդրել է ընթերցել մի շարք ծածկագիր հեռագրեր, որոնցից մեկում դիվիզիոնի հրամանատարը զինվորական կորպուսին էր հայտնում Բողազլըյանում 1500 հայերի սպանության մասին, իսկ մյուսում, որը կրում էր 207 համարը, հիշատակվում էր Բողազլըյանում և շրջակա բնակավայրերում 360 հայերի բնաջնջման մասին[18]:

Նույն նիստում դատարանի նախագահի հրահանգով ընթերցվել է նաև 1915 թ. հուլիսի 17-ի թվակիր հեռագիրը, ըստ որի` տեղահանության ընթացքում հայերին սպանել է ժանդարմերիայի սերժանտ Հուսեյինը, ինչպես նաև օգոստոսի 11-ի թվակիր` թիվ 263 հեռագիրը, ըստ որի` Յոզղատի սանջակում ոչ մի հայ չպետք է մնար[19]: Միևնույն նիստում, դարձյալ դատարանի նախագահի ցուցումով, ներկայացվել է նաև մեկ այլ հեռագիր, որը վերաբերում էր Բողազլըյանում 130 հայերի ոչնչացմանը[20]:

Սույն դատական գործընթացի 10-րդ նիստում` 1919 թ. մարտի 5-ին, վկաներից ունկնդրության արժանացած Թոքաթի մութասարիֆը հավաստել է, որ հայերի սպանությունների փաստը հայտնի է եղել բոլորին[21]:

Այս նիստում լսված վկաներից Յոզղատի նախկին մութասարիֆ Ջեմալը բացասական պատասխան է տվել իրեն ուղղված այն հարցին, թե արդյո՞ք որևէ նախանշան եղել է առ այն, որ Յոզղատի հայերը պատրաստվում էին «ապստամբել»[22]:

Միևնույն նիստում, որպես վկա, ունկնդրության է արժանացել նաև վարչական տեսուչ Նեդիմ բեյը, որը հայտնել է, թե ըստ իրեն հասած խոսակցությունների` տարագրված 140 հոգանոց հայկական քարավանին գիշերը գավազաններով ոչնչացրել են մի փարախում: Վկան նաև շեշտել է, որ հայերին աքսորել են որոշ գյուղերից, և որ ճանապարհին նրանք ենթարկվել են չեթեներից բաղկացած ավազակախմբերի հարձակումներին[23]:

Այս նիստում ևս ընթերցվել է Շահաբ բեյի` Բողազլըյանի տեղահանության ժամանակ կատարված սպանությունները և չարաշահումները փաստող ցուցումը: Ներկայացվել են ևս երկու ցուցում: Դրանցից առաջինում, ժանդարմերիան հաղորդել էր, թե 36 հայերից 11-ը սպանվել էին հրոսակախմբերի կողմից, իսկ մյուսները` կոտորվել հետագայում: Երկրորդը, որի վրա նշված էր «գաղտնի» բառը, վերաբերում էր Բողազլըյանի տեղահանությանը[24]:

Դատավարության տասներկուերորդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ. մարտի 7-ին, դատական քարտուղարն ընթերցել է Կայսերիի ժանդարմերիայի սերժանտի զեկույցը, ըստ որի` 26 հայ ժանդարմերիայի պահպանության տակ տարագրվելիս ենթարկվել է ժանդարմների հարձակումներին, որոնք նրանց սպանել են[25]:

1919 թ. մարտի 24-ին կայացած դատական գործընթացի տասներեքերորդ նիստում դատախազը հիշատակում է Բաքքալ գյուղից պղնձագործ Մահմուդին հղված գրավոր հրամանի մասին, ըստ որի` (հայ-Մ.Ա.) կանանց, տղամարդկանց ու երեխաների հագուստը և իրերը պետք է պահվեին: Ինչպես պարզաբանել է դատախազը` «Այստեղ խոսքն, անկասկած, վերաբերում է հագուստին: Այդ դեպքում այս հրամանը, անկասկած, վերաբերում է ոչ այլ ինչի, քան սպանությանը»[26]:

Յոզղատի դատաքննության տասնհինգերորդ նիստում (1919 թ. մարտի 27-ին) դատարանին ցուցմունքներ տված վկա Մեհմեթ բեյը, որն անգլոհպատակ գնդապետ էր, հայտնել է, թե անձամբ ինքը տեսել է, թե ինչպես են կացիններով ու դաշույններով հայերին կոտորում Քարաքուշ լեռնահովտում[27]: Նույն նիստում ընթերցվել է նաև ամբաստանյալ Թևֆիկի ստորագրությունը կրող տեղեկագիրը, որը հիշարժան է, մասնավորապես «Հայերի արմատը չորացնել» արտահայտության պարունակությամբ[28]:

Դատավարության տասնվեցերորդ նիստում, որը տեղի է ունեցել 1919 թ. մարտի 29-ին, դատախազն արձանագրել է, որ դատաքննության ընթացքում լսված վկաների ցուցմունքները պարունակում են մեղադրյալ Մեհմեթ Քեմալի մեղավորությունը հաստատող անհերքելի ապացույցներ. «Քեմալ բեյի դեմ հանդես եկած գլխավոր վկաներն են Բողազլըյանի մյուֆթին (հոգևոր առաջնորդը-Մ.Ա.) և զինվորական վերադասները: Ի հավելումն դրանց` կան նաև հայ վկաներ: Հետևաբար, Քեմալը գտնվում է բարդ կացության մեջ: Կարելի է ունկնդրության արժանացնել նաև պաշտպանող կողմի ներկայացրած վկաներին, սակայն քանի որ հանցագործությունը բացահայտ է, պաշտպանող կողմի վկաները որքան գովաբանեն այդ մարդուն, կարծում եմ, որ դա դատարանի համար անիմաստ կլինի»[29]:

Սակայն, չնայած այս բոլոր արժանահավատ վկայություններին ու փաստերին, քեմալական իշխանությունները Յոզղատի գործով մեղադրյալ և դատապարտյալ Մեհմեթ Քեմալին հետմահու ոչ միայն արդարացել են, այլև` հերոսացրել: Նա կախաղան է բարձրացվել 1919 թ. ապրիլի 10-ին` Ստամբուլի Սուլթան Բայազետ հրապարակում: Նախ` մահապատժի արարողությունն ինքնին կատարվել է ոչ ընդունված կարգով: Ըստ օրենքի` կախաղանի դատապարտվածը մահապատժի էր ենթարկվում նախքան արևածագը, դատապարտյալի մարմինը հրապարակում էր մնում ևս 5-6 ժամ, ապա` անշուքորեն թաղվում: Մինչդեռ Մեհմեթ Քեմալի մահապատժի արարողությունն ի կատար է ածվել կեսօրից հետո` ժամը տասնինն անց քսանին[30], ստվար բազմության ներկայությամբ, որին մասնակցել են նաև բարձրաստիճան պաշտոնյաներ: Մահապատժից հետո Մեհմեթ Քեմալի դին դրվել է Բայազետ մզկիթի լվացարանում. գործողություն, որն անթույլատրելի էր մահապատժի դեպքում[31]: Հաջորդ օրը մեծ շուքով կազմակերպվել է նրա թաղման արարողությունը, որին մասնակցել են ավելի քան տասը հազար ցուցարարներ: Ոճրագործը հռչակվել է «ազգային նահատակ», իսկ նրա այրու և զավակների նկատմամբ սահմանվել է ազգային խնամակալություն:  Ինչպես նշում է Արամ Անտոնյանը, «այն թուրք ժողովուրդը որ հանրային հանգանակութեանց իր քսակը այն ատեն միայն կը բանայ, երբ վիզը կը սեղմեն, ինքնաբերաբար, 5-10 օրուան ընթացքին 20 հազար օսմ. ոսկի գումար մը հանգանակելով, յանձնեց Քէմալ պէյի այրիին»[32]:

Ավելին, Անկարայի մեջլիսը 1920 թ. դեկտեմբերի 9-ին որոշում է կայացրել Մեհմեթ Քեմալի ընտանիքին թոշակ տրամադրելու մասին[33]: Այսօր ևս Բողազլըյանում կարելի է տեսնել  հերոսի կոչմանն արժանացած հայտնի հայասպան Մեհմեթ Քեմալի արձանը:

Այսպիսով, Յոզղատի դատաքննության ժամանակ ընթերցված բազմաթիվ հեռագրերը և բարձրաստիճան ականատեսների վկայությունները փաստել են, որ տեղի հայության բնաջնջումն իրականացվել է օսմանյան տեղական իշխանությունների, ժանդարմերիայի և բնակչության կողմից, որոնք  իրենց հերթին հրահանգներ էին ստացել կենտրոնական կառավարությունից: Սույն դատավարության ընթացքում արձանագրված Յոզղատի նախկին կառավարչի ցուցմունքի համաձայն` հերքվել է Յոզղատում հայերի կողմից ապստամբության նախապատրաստվելու մասին վարկածը, որը XIX դ. վերջերից առ այսօր բազմիցս շահարկվել է Հայոց ցեղասպանության պատմությունը նենգափոխող պատմության կեղծարարների կողմից: Ըստ այդմ, Յոզղատի դատաքննության նյութերը, տարբեր կտրվածքներով, ամբողջությամբ պահպանում են իրենց այժմեականությունը:

The Trials of the Deportations and Massacres of the Armenians of Yozgat according to the Ottoman Newspaper “The Memleket” (1919)

Meline Anumyan

PhD in History

This article presents those parts of the 18 court sessions of the deportations and massacres of the Armenians of Yozgat taken place at the Istanbul Military Tribunal from February to May in 1919, which were reported in the daily newspaper “The Memleket” published in Ottoman Turkish in Istanbul at that time.

At first there were three defendants- Mehmet Kemal, Kaymakam (county executive) of Bogazliyan county in Yozgat district, Mehmet Tevfik, a gendarmerie captain, subsequently promoted to major, and Abdul Feyyaz (Ali), Bogazliyan county’s Pious Foundations (Evkaf) official. The latter’s case was detached to be investigated later, but remained on the paper. The verdict was passed on April 8, according to which Mehmet Kemal was sentenced to death, and Tevfik was convicted to 15 years of penal servitude.

The numerous telegrams and testimonies of high-ranking eyewitnesses, which were read during the Yozgat trials, verify that the annihilation of the local Armenians was carried out by the local authorities, gendarmerie and the people, who had been given orders by the central government. During this trial the very former governor testified that there had not been any preparation for a rebellion by the Armenians.

However, regardless of all these vivid testimonies and facts, Mehmet Kemal, the defendant and convict of the Yozgat case, was not only acquitted, but also heroized by the Kemalist authorities.

Судебный процесс по депортации и резни армян Йозгата согласно османскому ежедневнику “Мемлекет” (1919)

Мелине Анумян

Кандидат исторических наук

В этой статье представляются те части 18 заседаний следствия по депортации и резни армян Йозгата, которые состоялись в Военном трибунале Стамбула в февраль-апрель 1919 года. Эти части были зафиксированы на османском (на старотурецком с арабским алфавитом) в ежедневнике “Мемлекет”, который публиковался в Стамбуле.

По началу обвинителей было три: Мехмет Кемаль (губернатор Богазльяна), Тевфик (командир подразделения Йозгатской жандармерии) и Фейаз Али (бывший чиновник Йозгатской вакуфской управлении). Дело последнего было отделено в 17-ом заседании для рассмотрения в будущем, но так и осталось на бумаге. Вердикт был вынесен 8-ого апреля, согласно которому из обвиняемых Кемаль был приговорен к смерти, а Тевфик- на 15 летнюю каторжную ссылку.

Прочитанные многочисленные телеграммы и свидетельства высокопоставленных свидетелей во время Йозгатского судебного процесса фактически указывают, что резня сдешних армян была осуществлена со стороны местных властей, жандармерии и населения, которые в свою очередь, получили указания из центрального правительства. Во время этого судебного процесса, по свидетельствам и самого бывшего председателя Йозгата исключалась та версия, что в Йозгате приготовливалась восстание со стороны армян.  Но, несмотря на все эти свидетельства и факты, осужденный по йозгатскому делу Мехмет Кемаль, посмертно был не только оправдан, но и возведен в герои со стороны кемальских властей.

Հոդվածը հրատարակվել է նաև ԵՊՀ Իջևանի մասնաճյուղի` «Ակունք» գիտական հոդվածների ժողովածուում, 2013 թ., թիվ 2 (8), էջ 36-41:

Akunq.net

---