Սեբաստիայի Էզբիդար գյուղի Հայրապետ տոհմի ժառանգորդ Քարթալները հավատարիմ են իրենց պապերի կտակին

Աննա Մուրադյան

Եթե այսօր հայը անկախ Հայաստանում պայքարում է պետության շահի համար կամ սեփական կառավարության դեմ, ապա Թուրքիայի հետ ունեցած սահմանից անդին բազմաթիվ մարդիկ, հայ լինելու գիտակցությունը տասնամյակներով մտքում կրելուց և արտաքուստ մահմեդական ձևանալուց հետո, այսօր պարզապես ցանկանում են բարձրաձայն ասել, որ իրենք հայ են:

«Ուզում եմ գալ ու Երևանի ամենամարդաշատ վայրերից մեկում բարձրաձայն գոռալ, որ ես հա՛յ եմ. հա՛յ»,- ասում է Ստամբուլում բնակվող 50-ամյա Շերեֆ  Քարթալը, ով արմատներով Սեբաստիայի (այժմ Սվաս) Էզբիդար (այժմ`Աքընջըլար) գյուղից է:

Շերեֆ և Շիրին Քարթալ եղբայրները այն հայերից են, որոնց իսլամացված հայերի մասին ուսումնասիրություններում անվանում են ծպտյալ հայ:

«Երբ մենք փոքր էինք, մի օր կար, որից առաջ մեզ լողացնում ու մաքրում էին, մաքուր շորեր էին հագցնում, հետո սոխի կճեպով ձու էին ներկում ու հետո մեծ մայրս մեզ տանում էր գյուղի վերևում գտնվող սուրբ Օհանի վանք,- պատմում է Շերեֆը,- երբ մենք հարցնում էինք, թե ինչ է դա նշանակում, մեզ պատասխանում էին, թե տոն օր է և ուրիշ ոչինչ»:

Վաթսուն անց Շիրինն ավելացնում է, որ իրենք միայն թղթով են մուսուլման, սակայն ապրել են հայի պես. «Մեր ընտանիքի համար զատիկը սրբազան տոն է, ու այն ժամանակ էլ է տոն եղել»: 

Շերեֆը, հոգոց հանելով, ասում է, որ Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.), հատկապես` Էզբիդարում հայ լինելը դժվար էր: «Մեր ծնողները իրար հետ հայերեն էին խոսում, ու մենք նկատեցինք, որ նրանք այլ լեզվով են խոսում, ու չէինք հասկանում այդ լեզուն,- ասում է նա,- մեզ չէին թողնում, որ հայերեն խոսեինք, սակայն մենք 6 տարեկանից արդեն գիտեինք, որ հայ ենք»:

Քարթալ (թուրքերեն՝ արծիվ) եղբայրները Հայրապետ տոհմի ժառանգորդներն են, ովքեր մեծ անուն ու պատիվ են ունեցել Էզբիդարում: Նրանք մինչև հանրապետության հիմնադրվելը անվանափոխվել են Զուռանջըօղլուների, իսկ 1936թ-ին՝ դարձել Քարթալներ:

Հայրապետները հարուստ և անվանի մարդիկ են եղել: Շիրինը պատմում էր, որ աքսորի ժամանակ, երբ մարդիկ ոտքով էին գնում, իրենք կառք են վարձել. «Սակայն, միևնույն է, մեր ունեցվածքը ևս կողոպտեցին»:

Իսկ Շերեֆն ավելացնում է, որ ամեն ամառ անծանոթ դարձած` իր նախնիների գյուղն է գնում, բայց չի կարողանում ուրախանալ. «Որովհետև ամեն մի տեղից ու ամեն կողմից վատ հիշողություններ ունեմ»:

Շիրինն ասում է, որ Թուրքիայի 1913թ. մարդահամարի համաձայն՝ իրենց գյուղում եղել են 457 ընտանիք և 1500 բնակչություն: «Այդ 457 ընտանիքից միայն 17-ն էին թուրք,- պատմում է նա,- և չկար նույնիսկ ոչ մի քուրդ. բոլորը հայեր էին»: 

Ավագ Քարթալն ասում է, որ Էզբիդարում, որն անվանափոխվել է Աքընջըլարի և վերածվել գյուղաղաքի, նույնիսկ այժմ այդքան մարդ չեն ապրում:

Այդ գյուղում երեք անվանի հայ գերդաստաններ են եղել, որոնցից մեկը Հայրապետներն էին, մյուսը՝ Թովմասյանները, որոնք Հայրապետների հետ խնամիներ են եղել, և եղել են նաև Չխգիրներ:

Շերեֆի մեծ հայրը՝ Եղիան, 1913թ. ուղարկվել է մասնակցելու Սարիղամիշի պատերազմին, սակայն մոտ երկու տարի հետո նա լեռնային ճանապարհով որպես փախստական զինվոր վերադարձել է հարազատ գյուղ՝ հայտնաբերելով, որ իր ընտանիքի անդամներն աքսորված են: 

Նա ճանապարհ է ընկնում` հորն ու մորը, եղբայրներին գտնելու, ու նրանց հայտնաբերում է Ադըյամանի քաղաքին կից Քահթա գյուղաքաղաքում, և 1916թ. նրանք բոլորով հետ են վերադառնում Էզբիդար:

Այդ ժամանակ Սեբաստիայի հիվանդանոցում մի հայազգի բժիշկ կար ու մի օտարազգի բուժքույր: Այյդ բժիշկը Եղիայի ընտանիքի համար բարեխոսական թուղթ էր տվել, որը նրանք գավառապետին ցույց տալով՝ իրավունք են ունեցել մնալ գյուղում և չաքսորվել:

Շիրինի խոսքով՝ բժշկական մասնագիտություն ունեցող որոշակի թվով հայեր չեն կոտորվել: «Այդ բժիշկը միևնույն ժամանակ զինվորական էր ու բարձրաստիճան սպա,- ասում է նա,- և նա Հայրապետների տոհմից է եղել, իսկ այդ բուժքույրը ահռելի թվով հայեր է փրկել»:

Հետո Եղիան ամուսնանում է Սիրանույշի հետ: Սիրանույշի ճակատագիրը պատմում է Շերեֆը:

«Մեր գյուղում խաղողի տոնին` վաղ առավոտյան, գյուղի երիտասարդ աղջիկները գինեգործին էին տանում ամենալավ ողկույզներով խաղողն ու վերադառնում կուսանոց, իսկ տղամարդիկ էլ օգնում էին, եթե կարողանում էին,- պատմում է նա,- մեծ մայրս այնտեղ մի երիտասարդի է հանդիպել, որի հայրը եկեղեցու հոգևորական էր ու հարգված հավատացյալ: Նրանք պետք է ամուսնանային գարնանը: Եվ մեծ մայրս այն ձմեռ տաք գինի խմեց իր նշանածի հետ, և ամեն ինչ գեղեցիկ էր»:

1915թ. ապրիլ ամսին, երբ ժողովուրդն ամեն ինչից անտեղյակ էր, հանկարծակի սկսեցին վատ լուրեր տարածվել: «Ժողովրդի մոտ իրարանցում սկսվեց. գյուղի բոլոր հասուն տղամարդկանց և նորապսակներին հավաքել էին ու սպանել,- պատմում է Շերեֆը,- հետո մեծ մայրս ամուսնացավ Հայրապետների ընտանիքի երեք զավակներից Եղիայի հետ: Մեծ մայրս մեծ հորիցս տարիքով մեծ է եղել, և վերջինիս առաջարկով է ամուսնացել նրա հետ»: 

Եղիայի ընտանիքը Էզբիդարի իրենց հողատարածքին վերատիրանում է, իսկ այդ ընթացքում Եղիայի երկու եղբայրները նախապես պանդխտության համար Ստամբուլ էին եկել և Օրթաքյոյ թաղում հացի փուռ էին աշխատեցնում: «Եվ այդ փուռը նրանց սեփականությունն էր»,- հպարտ նշում է Շիրինը:

Սակայն 1924թ. բալկանյան երկրներից գաղթականներ են գալիս գյուղում բնակվելու: Խոսքը վերաբերում է Հունաստանի հետ իրականացված փոխանակման պայմանագրին, որով հազարավոր թուրքեր ներգաղթեցին: «Եվ մի շաբաթվա մեջ մերոնց հողերը վերցրին ու տվեցին այդ նոր եկած գաղթականներին,-ասում է Շիրինը,-մերոնց հիմնած կարգ ու կանոնը փուլ եկավ, ու մեր ողջ ունեցվածքը խլեցին մեզանից. վերմակ անգամ չունեինք»:

Այդ ժամանակ մի թուրք պաշտոնյայի հետ ամուսնացած Մարգրիտ անունով մի հարևան իրենց գոմում տեղ է տալիս նրանց, որտեղ Եղիան իր ընտանիքի հետ 3-4 տարի ապրում է: Նրանք դարձյալ հողագործությամբ են զբաղվել այդ ընթացքում՝ հողի վարձի փոխարեն բերքով հատուցելով: «Սակայն իրենց համար ամենադժվար տանելի երևույթն այն էր, որ իրենց պատկանող հողի վրա էին աշխատում, որն այժմ արդեն իրենցը չէր»,- նշում է Շիրինը:  

1924թ. հետո մինչև 1943թ. նրանք շարունակել են այդպես ապրել ու հողագործությամբ զբաղվել, երբ 1943թ. խոսակցություն է տարածվում այն մասին, որ եթե հայերը մահմեդականություն ընդունեն, ապա նրանց համար դրական փոփոխություններ կլինեն:

«Արդեն բավականին փորձանքների ենթարկված մեր ընտանիքը չկարողացավ դիմանալ, ու իմ ընտանիքը կրոնափոխ եղավ, որպեսզի իր հողերը հետ վերցնի, բայց` ապարդյուն,- ասում է Շիրինը,- Իսկ փոխարենը մենք դարձանք մահմեդականներ»:

Շիրինը նշում է, որ հիմա ինքը զինվորական թոշակառու է ու բազմաթիվ արտոնություններ ունի:  «Բայց եթե դառնամ քրիստոնյա, դրանցից կզրկվեմ,- ասում է նա,- սակայն ես իմ ապրուստով քրիստոնյա եմ»:

1943թ-ից հետո էլ նրանք դարձյալ մեծ դժվարություններ են ունեցել: «Մեզ գյավուր էին ասում և վիրավորում էին, սակայն, այդուհանդերձ, Հայրապետ անունի հանդեպ հարգանք կար, որի պատճառով մեր հանդեպ որոշակի վերաբերմունք է եղել»,- ասում է Շիրինը:

Նրա խոսքով` հայերի և, մասնավորապես, Քարթալ դարձած Հայրապետների համար ամենակարևոր ու դժվար խնդիրը ամուսնության հարցն էր:

«Մեր ընտանիքներում խառնամուսնություններ չեն եղել ու մենք միշտ մեր նմանների (նկատի ունի հայկական արմատներով անձանց) ենք փնտրել,- նշում է Շիրինը,- երբ 1972թ. տղաս ծնվեց, ես միշտ այդ մասին մտածում էի: Նա համալսարանում էր սովորում ու թուրք ընկերուհիներ ուներ ու միշտ մտածում էի, որ մի թուրքի հետ կամուսնանա»:

Շիրինի ավագ որդին ամուսնացել է հայի հետ՝ Ավստրալիայում, որտեղ նա գնացել է հոր հորդորներով և թուրք միջավայրից կտրվելու նպատակով: Նա այժմ Ավստրալիայի քաղաքացի է, ու Շիրինն արդեն թոռներ ունի:

Քարթալ եղբայրները մինչև այժմ հող են գնում իրենց հարազատ Էզբիդարում և այնտեղ են թողել իրենց կրտսեր եղբորը: «Մենք արդեն 40-50 տարի է, որ հետ ենք գնում մեր նախնիների հողերը,- ասում է Շիրինը,- դա մեր պապերի ժառանգությունն է, որ մենք մեզ նորից հետ ենք վերադարձնում»: 

Շիրինը դեմքի մտահոգ արտահայտությամբ նշում է, որ ցայսօր իր համար առեղծված է, ու չի կարողացել գտնել հարցի պատասխանը, թե ինչու են իր ծնողներն ու պապերը այդքան կապված Էզբիդարի հետ:

«Մենք բավականին թվով ազգականներ ունեինք Ստամբուլում, սակայն մերոնք մնացել էին Էզբիդարում,- ասում է նա,- ու թեպետ ինձ համար նշանակություն չունի այդ ամենը, բայց իմ նախնիների կտակը պապուց պապ եղել է. գյուղին տեր կանգնեք, հողին տեր կանգնեք, ծառին տեր կանգենք, ու մենք այդպես էլ ենք անում»:

Քարթալ եղբայրներից փոքրը, որ բարձրագույն կրթություն չի ստացել, այժմ ապրում է Էզբիդարում: «Այդ գյուղի հետ ունեցած մեր կապվածության պատճառով նրան թողեցինք այնտեղ, որպեսզի հողին տեր կանգնի,- ասում է Շիրինը,- թողեցինք այնտեղ, որ հողագործությամբ զբաղվի, բայց ամբողջ հարցն այն է, որ հիմա մեզանից հարուստ է (երկու եղբայրները ժպտում են)»:

Շիրինն ասում է, որ իր համար հողը ոչ մի նշանակություն չունի. նշանակություն ունի հոր կտակը:

«1970-ականներին մոտ 40-50 քմ տարածք ունեինք, որ Գերմանիայից եկած մի թուրք ուզում էր գնել,- բացատրում է նա,- եթե այն ժամանակ այդ հողը վաճառեինք, Ստամբուլում մեծ արժեք ունեցող մեկ այլ հող պիտի առնեինք, բայց չծախեցինք, որովհետև մեր պապերն ասել են` հող մի ծախեք»:

«Մեր ընտանիքը շատ հավատացյալ էր, իսկ լուսավորչական հայերի համար հողը սրբազան է»,- ավելացնում է Շերեֆը: 

Շիրինը մինչև 8-րդ դասարան սովորել է Էզբիդարի դպրոցում, այնուհետև ուսումը շարունակելու համար գնացել է Ստամբուլ, որը ավարտել է 1967թ.: Բանակում նա տեխնիկի պարտականություններ է կատարել և հետագայում այդ մասնագիտության մեջ հմտանալով` դարձել է զինվորական: 1994թ.-ից նա թոշակառու է:

Շերեֆը նույնպես Ստամբուլ է եկել սովորելու: Նա ասում է, որ իր կինը, թեպետ արմատներով հայ է, սակայն իրեն ավելի շատ թուրք է զգում: Սակայն Շիրինը լրագրողի այդ հարցին՝ մինչև Շերեֆի պատասխանը, անմիջապես վրա բերեց, որ նա հայ է, թեպետ Շերեֆը հակառակն էր ասում:

Շերեֆն ու Շիրինը Եղիայի՝ Սեֆեր անունով միակ տղա զավակի որդիներն են. Եղիան ունեցել է հինգ աղջիկ և մեկ որդի: Իսկ Սեֆերն ունեցել է 5 ժառանգ, որից երեքը որդիներ են. Շիրինը ամենամեծն է, իսկ Շերեֆը՝ ամենափոքրը: Շիրինն ունի երկու դուստր և մեկ որդի, իսկ Շերեֆը՝ երկու որդի:

Եղիայի գերդաստանի բոլոր անդամները՝ մոտ 85 անդամներով, բնակվում են Ստամբուլում: Շերեֆի խոսքով՝ բոլորը իրար հետ ամուր կապ ունեն, իսկ նրանց մոտ 90 տոկոսը կիսում է իրենց հայացքները:

Շերեֆի ավագ որդին արդեն համալսարանի ուսանող է, ու նա վաղուց արդեն տղային ուղղորդում է ընտրյալ գտնելու հարցում: «Ես ամեն ինչ կանեմ, որ նա թուրքի հետ չամուսնանա: Ուզում եմ, որ հայի հետ ամուսնանա, կամ էլ մեզ պես մեկի հետ,- ասում է նա,- ինքը շատ գիտակից տղա է, և դա արդեն իր գիտակցության մեջ է»: 

Շերեֆը համաձայն է մտքի հետ, որ ոչ ոք չի կարող գուշակել ապագան, սակայն ամեն դեպքում ուղղորդում է տղային, որպեսզի նա հայերի հետ շփվի:

«Համալսարանում երկրորդ օրը ուսանողների ցանկում տեսել էր, որ մի այլազգի կա ու ասում էր, թե հայրիկ, մեզ պես մեկը կա, որ մահմեդական չէ. դա նշանակում է, որ իր մտքերն այդ ուղղությամբ են գնում»,- հավելում է Շերեֆը: 

Քարթալ եղբայրները մեծ նվիրումով էին պատմում իրենց տոհմի պատմությունը` ասելով, որ դա բխում է իրենց սրտից:

«Սա մեզ գոհացում է տալիս, ու այս պատմությունը պատմելը մեր հոգու կորովը հագեցնող երևույթ է,- ընդգծում է Շերեֆը,- թող իմացվի, որ Հայրապետները եղել են ու կան»:
Ստամբուլ

http://www.religions.am/arm/editorial/Սեբաստիայի-Էզբիդար-գյուղի-Հայրապետ-տոհմի-ժառանգորդ-Քարթալները-հավատարիմ-են-իրենց-պապերի-կտակին/