Մեր ամենաերկար դարը՝ «կոդավորման դարաշրջանը»

Այշե Հյուր                           

Անվտանգության զեկույցի առիթով, ըստ որի՝ Գեզիի բողոքի ակցիաներին մասնակցողների 78 տոկոսը ալևի է, հիշենք պետության` կոդավորման հնագույն քաղաքականության վերաբերյալ մի քանի օրինակ.

Այս շաբաթվա հոդվածիս ոգեշնչման աղբյուրը դարձավ մի զեկույց, ըստ որի՝ հունիսին «Գեզի զբոսայգու ապստամբության» ժամանակ ձերբակալված 5 513 մարդու վերաբերյալ անվտանգության շրջանակների կատարած ուսումնասիրության համաձայն՝ «ապստամբության մասնակիցների 78 տոկոսը ալևի է»: Որքան էլ որ Ներքին գործերի նախարարը հերքի լուրի այս հատվածը, այն պատճառ հանդիսացավ, որպեսզի հիշենք պետության` կոդավորման հնագույն քաղաքականության վերաբերյալ պատմական օրինակները, սակայն այնքան դեպք հիշեցի, որ ստիպված եղա մի մասին չանդրադառնալ, իսկ մի մասն էլ հակիրճ ներկայացնել:

Աշխարհագիր մատյանները

Օսմանյան կայսրությունում պետությունը 15-16-րդ դարերից սկսած աշխարագիր մատյանների, 17-19-րդ դարերում առանձնահատուկ հարկի և ջիզիեի՝ գլխահարկի, 19-րդ դարում եկամուտների գրանցամատյանների միջոցով բնակչությանը սկսում է հաշվառել: Բնականաբար այս հաշվառումները հարկ և զինվոր հավաքելու նպատակ էին հետապնդում: Սրանցից ամենաշատ տեղեկությունը պարունակում էին աշխարհագիր մատյանները: Հայտնի է, որ պետական արխիվներում 3 422 աշխարհագիր մատյան կա: Մինչև 1881 թ. այս մատյաններում, չհաշված բացառություններից, գրանցումները կատարվել են «մուսուլման» և «ռայա՝ պետությանը հնազանդ, հարկատու հպատակ» նշումներով: Օսմանյան գրանցումներում «reaya-yı millet-i selase-երեք ազգ» գրանցելիս նկատի են ունեցել հույներին, հայերին ու հրեաներին, իսկ Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) հաշվառումներում «ռայա» բառն օգտագործելիս եթե հայերի մասին խոսք չի գնում, ապա ենթադրվում է, որ խոսքը գնում է ուղղափառ հայերից և հույներից:

Եթե անհրաժեշտ լինի անդրադառնալ նաև բացառություններին, ապա 1831 թ. սկսած և 1838 թ. ավարտված ժամանակակից տիպի մարդահամարում նստակյաց մուսուլմանները մի խմբի մեջ են առնված, մինչդեռ քոչվոր մուսուլմանները՝ արաբներ, քրդեր, թաթարներ, թուրքմեններ, յուրյուքներ, աբդալներ, բաժանված են 6 խմբի: 1844 թ. կատարված երկրորդ մարդահամարում կատարվել է մուսուլման, հույն ուղղափառ, կաթոլիկ, հրեա բաժանում, ինչպես նաև սահմանվել է 18 էթնոլեզվական խումբ (թուրք-օսմանցի, արաբ, հայ, ալբանացի, դրուզ, հույն, հրեա, քուրդ, սլավոն, ասորի-քելդանի, թաթար, թուրքմեն և գնչու): Մինչ 1881 թ. մարդահամարներում միայն արական սեռն է հաշվառվել, կանանց թիվը կլորացնելով հավելել են:

1881-1893 թթ. մարդահամարում (մարդահամարը ընդմիջումներով 12 տարի է տևել) բնակչությունը բաժանվել է 12 տարբեր խմբի՝ մուսուլման, հույն ուղղափառ, հայ, բուլղար, կաթոլիկ, հրեա, բողոքական, լատին, մոնոֆիզիտ, ոչ մուսուլման գնչու, օտարազգի, այլ: 1906-1907 թ. կատարված վերջին մարդահամարում ավելացրել են 8 նոր խումբ՝ կազակ (ուլահ), մարոնիտ, ասորի, սամարցի, յակոբիտ, եզդի, հայ կաթոլիկ: Այս մարդահամարներում մուսուլմանները ներկայացված են մեկ խմբում, իսկ ոչ մուսուլմանները` 6: Այսպիսով` մուսուլման խումբը ներկայացվում է մեծաթիվ, իսկ մնացած խմբերը` փոքրաթիվ:

Հարկ է նշել, որ ո՛չ աշխարհագիր մատյանները, ո՛չ էլ մոդեռնիզացիայի ժամանակաշրջանում կատարված մարդահամարները երբեք պաշտոնապես և ամբողջական չեն հրապարակվել: Տեղեկությունները մշտապես կիսատ-պռատ և պետության ցանկալի ձևով են մատուցվել: 1919 թ. առաջին պաշտոնական հրապարակումը 1914 թ. մարդահամարի արդյունքներն էին: Այս հրապարակումը նպատակ էր հետապնդում Սևրի բանակցությունների ժամանակ մուսուլման բնակչության թիվը ներկայացնել ավելի, քան իրականում կար: Ըստ էության` 1914 թ. մարդահամար չի կատարվել, 1906-7 թթ. թվերի վրա պրոեկցիայով ենթադրական թիվ է ներկայացվել:

Քանի որ թե՛ մարդահամարը և թե՛ արդյունքները ինչպես հարկն է չեն հրապարակվել, պետության ներկայացրած թվերն ու համայնքների (պատրիարքարանների և խախամության) ներկայացրած թվերի միջև մեծ տարերություն կա: Երբ մանրամասն ուսումնասիրում ենք ոչ մուսուլմանական խմբերը, ապա տեսնում ենք, որ պետությունը մուսուլմաններից շատ ավելի հետաքրքրված է եղել այս խմբերով, սակայն հետագա տարիների փորձը ցույց է տալիս, որ այս հետաքրքրությունը լավ նպատակներ չի հետապնդել:

1913-1914 թ. հույների հարկադիր փախուստը

Այս վատ փորձառություններից առաջինը 1913-1914 թթ. Էգեյան շրջանում բնակվող հույն հպատակների նկատմամբ կիրառված հալածանքներն էր: Երբ պարտությամբ ավարտված Բալկանյան պատերազմից հետո իշխանությունը ներկայացնող Միություն և առաջադմություն կուսակցությունը (այսուհետ՝ ՄԱԿ) որոշեց «ներքին ուռուցք» որակած ոչ մուսուլմաններին երկրից արտաքսել, առաջին թիրախ ընտրվեցին Այվալըքի 120 հազար, Չանաքքալեի 90 հազար, Իզմիրի 190 հազար, Ուրլայի և Չեշմեի 130 հազար հույները: Ինչպես հայտնում է ՄԱԿ-ի ընդհատակյա թևի՝ Հատուկ կազմակերպության առաջնորդներից Քուշչուբաշը Էշրեֆը՝ «Էգեյան շրջանի մաքրման աշխատանքները բանակի կողմից կատարելու էին Փերթև փաշայի (Դեմիրհան) հրամանատարության տակ գտնվող Չորրորդ կորպուսի գլխավոր շտաբի պետ Ջաֆեր Թայյար բեյը (Էղիլմեզ), Իզմիրի նահանգապետ Ռահմի բեյը, ՄԱԿ-ի իրավասու ներկայացուցիչ Մահմուդ Ջելալ բեյը (Բայար): Պետական բոլոր ուժերն այս ծրագիրն իրականացնելու համար գործելու էին ըստ հրամանի»:

Համաձայն ծրագրի՝ Քուշչուբաշը Էշրեֆի հրամանատարության տակ գնտվող ավազակախմբերը հարձակվում են հունական գյուղերի վրա, զենք գործածել կարողացող հույն երիտասարդներին հավաքագրում են բանվորական գումարտակներում՝ ճանապարհներին, անտառներում և շինարարության մեջ աշխատելու: Փախուստն արագացնելու համար «Գյավուր Իզմիրի» մզկիթներում իմամները քարոզում են բոյկոտի համար խլել ոչ մուսուլմանների ունեցվածքը: Գիշերները հունական կրպակները գունավոր ներկերով նշում են, իսկ տեղացի և օտար բոլոր կազմակերպություններին հրամայվում է հույն աշխատակիցներին աշխատանքից ազատել: Եթե հակիրճ ասելու լինենք, ապա տնտեսական բոյկոտով և ավազակախմբերի ճնշումներով ստիպում են, որ Էդրեմիթի, Այվալըքի, Բերգամայի, Ֆոչայի, Մենեմենի, Քարաբուրունի և Իզմիրի հույները փախչեն: Հույների ստիպողական փախուստի հետևում կանգնած անձանցից մեկը՝ Գալիփ հոջա անվամբ Ջելալ Բայարը, 1967 թ. լույս տեսծ իր հուշերում գովաբանելով հայտնում է, որ մինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմը միայն Իզմիրից և շրջակայքից 130 հազար հույնի ստիպել են փախչել Հունաստան:  

1915-1916 թթ. Հայոց ցեղասպանությունը

Պետության կողմից սեփական քաղաքացիներին «մուսուլման-ոչ մուսուլման», «հայրենասեր-հայրենիքի դավաճան» խտրական բաժանման ամենադաժան արդյունքը եղավ 1915 թ. հայոց տեղահանությունը/կոտորածը-ցեղասպանությունը: 1915 թ. ապրիլի 24-ին Պոլսի իրենց տներից մեկ առ մեկ հավաքած հայ մտավորականների, առաջնորդների, արվեստագետների, քաղաքական գործիչների` Այաշ և Չանքըրը աքսորով ոչ պատշտոնապես սկսված կոտորածը 1915 թ. մայիսի 27-ին ընդունված ժամանակավոր օրենքով պաշտոնականացվեց:

Մինչև տեղահանության փաստացի ավարտը՝ 1916 թ. հոկտեմբերի 4-ը, պետությունն իր ձեռքի տակ եղած գրանցումների շնորհիվ, չհաշված մանր-մունր արտահոսքը, հայ հպատակներին դեպի Սիրիրայի անապատները ձգվող մահվան քայլերթի հանեց: Մինչև վերջերս անգամ չգիտեինք, թե որքան հայ է տեղահանության ենթարկվել: Թվերը տատանվում են 2.5 միլիոնից (Հայոց պատիարքարանի ներկայացրած թիվը) մինչև 413 067 (Ռազմական պատմության և ռազմավարության հետազոտություն): 2008 թ. լույս տեսած «Թալեաթ փաշայի անհայտ փաստաթղթերը» աշխատության մեջ Մուրադ Բարդաքչըն գրում է, որ 924 158 հայ է տեղահանվել:

Թաներ Աքչամը պնդում է, որ Թալեաթ փաշայի տետրում գրառված է միայն 18 վիլայեթի և գյուղաքաղաքի անուն, սակայն եթե այս թվին հավելենք նաև տարբեր աղբյուրներից մեր իմացած Ստամբուլի, Էդիրնեի, Այդընի, Կաստամոնուի, Սիրիայի, Անթալիայի, Բիգայի, Իչելվելի, Քյութահիայի, Մենթեշեի, Չաթալջայի և Ուրֆայի տեղահանված հայերի թիվը, ապա 1 միլիոնից ավել հայ է տեղահանության ենթարկվել:

Հայկական աղբյուրները պնդում են, թե մահացել է 1,5-2,5 միլիոն հայ, մինչդեռ 1918 թ. պատերազմական հանցագործությունները քննելու համար ստեղծված Մուստաֆա Արիֆի (Դեյմեր) ղեկավարությամբ գործող օսմանյան Ներքին գործերի նախարարության հանձնաժողովի պատրաստած զեկույցի համաձայն՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմում մահացած հայերի թիվը 800 000 է եղել: 1928 թ. Գլխավոր շտաբի փսատաթղթերից մեկում ասվում է. «Անատոլիան պատերազմական գործողությունների պատճառով Արևելյան վիլայեթի մուսուլմաններից կորցրել է 500 000 հոգու: 800 000 հայ և 200 000 հույն էլ կոտորածների և տեղահանության պատճառով կամ էլ բանվորական գումարտակներում է մահացել»: 1983 թ. «պաշտոնական պատմագիր» Քամուրան Գյուրյունն ասելով, թե «ինչ հաշվարկ ուզում ենք կատարենք, Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ ամենատարբեր պատճառներով կորուստների (այս արտահայտությունն օգտագործում ենք, քանի որ պատերազմական պայմաններում մի հասարակություն է եղել ) թիվը չի անցել 300 հազարը», լուրջ զեխչ է կատարել, սակայն չի կարողացել ժխտել, որ մեծ կոտորած է եղել:

1921 թ. գաղտնի մուսուլմանները

Ազգային պաշտպանության փոխնախագահ Ֆևզի (Չաքմաք) փաշայից իմացանք, որ 1913-1915 թթ. ընթացքում կյանքը փրկելու համար բազմաթիվ հայեր ու հույներ իսլամ են ընդունել, և պետության գաղտնի գրանցումներում նրանք հաշվառված են: 1921 թ. հունվարի 22-ին տեղի ունեցած խորհրդարանի գաղտնի նիստի ժամանակ իր ելույթում փաշան հայտնելով, որ Սև ծովի ափամերձ վիլայեթներում բնակվող 300-400 հազար, Նիղդեում, Կեսարիայում, Աքդաղմաղդենիում բնակվող 100-150 հազար, ինչպես նաև Կենտրոնական Անատոլիայում բնակվող քրիստոնյաները ներառյալ, ողջ երկրում ապրում է 800 հազար քրիստոնյա, հայտնում է իր մտահոգությունը, որ նրանք փորձում են պահպանել տնտեսության մեջ իրենց դիրքերը: Ըստ գեներալի՝ կա՛մ պետք է նրանց ֆաբրիկաներում, հանրօգուտ աշխատանքներում, այսինքն՝ ճանապարհի, կամուրջի, թունելի շինարարություններում աշխատացնել, կա՛մ էլ տարեկան միջին խավից 500 լիրա, հարուստներից` 1000 լիրա զինվորական ծառայությունից ազատվելու դիմաց հարկ (բեդելի ասքերի) գանձել: Այս միջոցառումներն այդ տարի չկիրառվեցին, սակայն հետագա տարիներին հաճախակի օրակարգ բարձրացան: 

4 տարի անց՝ 1925 թ., տեղի ունեցած շեյխ Սաիդի ապստամբությունից հետո պատրաստված Արևելյան բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում 1927 թ. ընդունված տեղահանության մասին օրենքով Դիարբեքիրի և Բայազետի (Արարատ) նահանգներից 1 400 հոգու աքսորեցին արևմտյան նահանգներ, իսկ նրանց տեղերում բնակեցրեցին Դոբրուջայից, Բուլղարիայից, Կիպրոսից, Կովկասից եկած մուսուլմաններին:

1934 թ. Թրակիայի դեպքերը

Անցավ 7 տարի: 1934 թ. ամռանը պետությունը կրկին ձեռքի տակ եղած ցուցակները խառնեց. և՛ Թրակիայում բնակվող հրեաների, և՛ Արևելքի քրդերի դեմ զտման քաղաքականություն սկսեց կիրառել: Հակիրճ ներկայացնեմ, թե տասնյակ հրեաների գլխին ինչեր եկան: Մոտալուտ պատերազմի ստեղծած լարված մթնոլորտում պետության որոշ տարրերն ու տեղացի ֆաշիստները անասնապահության և առևտրի բնագավառում գրանցած հաջողությունների համար նախանձում էին Թրակիայում հոծ խմբերով բնակվող տեղացի հրեա բնակչությանը, նրանց մոլեգնության էր հասցնում այն, որ հրեաները զբաղվում էին վաշխառությամբ և քանի որ թուրքերեն չէին խոսում, կասկածի տակ էին դնում նրանց հավատարմությունը: Կենտրոնական իշխանության Թրակիայի ճյուղի համար դժվար չէր այս զգացմունքներն ուղղորդել: Նախ սկսեցին ինչպես Էդիրնեի, Քըրքլարելիի, Քեշանի, Չանաքքալեի պես կենտրոններում, այնպես էլ Թրակիայի տարբեր շրջաններում բնակվող հրեա համայնքի ազդեցիկ անդամներին մահվան սպառնալիք պարունակող նամակներ ուղարկել, ժողովրդի շրջանում տարածել թռուցիկներ, որտեղ կոչ էր արվում շարունակել բոյկոտել հրեա առևտրականներին:   

Առաջին ֆիզիկական հարձակումը տեղի ունեցավ 1500 հրեայի դեմ` 1934 թ. հունիսի 21-ին Չանաքքալեում մոտ: Զինված ակտիվիստները առևտուրը կանխելու նպատակով հերթապահում էին հրեա առևտրականների կրպակների առաջ, որոշ տներ մահվան սպառնալիք պարունակող նամակներ էին ուղարկում՝ ասելով, որ եթե քաղաքը չլքեն, ապա կսպանեն: Քանի որ իրավիճակն ամեն օր ավելի էր սրվում, 1934 թ. հունիսի 25-ին հրեաները սկսեցին լքել Չանաքքալեն ու Գալիպոլին: Քանի որ հապճեպ լքում էին քաղաքը, ստիպված էին չնչին գներով վաճառել անշարժ գույքը:

1934 թ. հուլիսի 2-ին մի խումբ «Մահ հրեաներին» լոզունգներով հարձակվեց Էդիրնեի հրեական թաղամասի վրա՝ թալանելով ու հրի մանելով նրանց տներն ու կրպակները: Հրեաներին ծեծի ենթարկեցին և հրամայեցին գնալ Ստամբուլ: Խուճապի մեջ ունևոր հրեաներն առաջին իսկ պատահած փոխադրամիջոցով շարժվեցին Ստամբուլ, իսկ ունեզուրկները ոտքով շարժվեցին դեպի Հունաստանի և Բուլղարիայի սահման: Իսկ քաղաքում մնացած մի բուռ աղքատ հրեաներին հացթուխները հաց չէին վաճառում, նպարավաճաները ուտելիք չէին տալիս, ջրկիրները ջուր չէին բաժանում: Ղեկավար մարմինները, որոնց պարտականության մեջ է մտնում առանց էթնիկ խտրականության պաշտպանել քաղաքացուն, իրենց պարտականությունը կատարելու փոխարեն հուլիսի 3-ին շրջաբերականով քաղաքում մնացածներին հրամայեցին 48 ժամվա ընթացքում լքել քաղաքը:

Սակայն ամենացավալի դեպքերը տեղի ունեցան Քրքլարելիում: Միայն այդ տարի Էդիրնեում կազմակերպվող ամենամյա Քրքփնարի ըմբշամարտը անցկացրեցին Քրքլարելիի Լորյալո զբոսայգում, այսպիսով, ըստ էության, փոքր գյուղաքաղաք հանդիսացող Քրքլարելիում հոծ բազմություն հավաքեցին: Այնուհետև սկսվեց հրեաների դեմ բառերով հարձակումը: Ըմբշամարտի վերջին օրերը շատ բազմամարդ էին, որոշ մարդիկ, խցկվելով ամբոխի մեջ, սկսեցին մտնել հրեաների տներն ու կրպակները, նրանց նկատմամբ կոպիտ և հարձակողական պահվածք դրսևորել, նրանց կանանց ու երեխաներին հետապնդել: Մի խումբ աշակերտների կողմից հրեաների տները քարկոծելու մեջ ներգրավվեցին նաև անզեն զինվորներն ու ժողովուրդը: 65 տուն կողոպտվեց: Քանի դեռ դեպքերը չէին տարածվել նաև շուկայում, հսկողության տակ առան, սակայն ավազակները, Քրքլարէլիի խախամ Մոշե Ֆինցի տուն ներխուժելով, նրան մերկացրեցին և ածելիով ճաղատ գլուխը ճղեցն, հավաքած գումարը գողացան, փողոցներում մի քանի երիտասարդ աղջիկների մատանիները գողացան՝ կտրելով նրանց մատները, մի երիտասրադ աղջկա էլ բռնաբարեցին: Օրը դեռ չբացված` Քրքլարելիում բնակվող 400 հրեաները սարսափահար վազեցին կայարան և գնացքով փախան Ստամբուլ: Ամենահետաքրքիրն այն է, որ Քրքլարէլիի կայարանի գնացքը մշտապես երեք վագոն ուներ, մինչդեռ այդ օրը վաղ առավոտյան պատրաստ 16 վագոն էր սպասում:

Հրեաների լեզվով ասած` «La Vaka»-ն՝ փոթորիկը, ավարտվեց, երբ 1934 թ. հուլիսի 4-ին հրեա համայնքի հայտնի անդամներից Գադ Ֆրանկոն և Միշոն Վենտուրան գաղտնի հանդիպեցին Աթաթուրքի հետ: Դեպքերից հետո Ժողովրդահանրապետական կուսակցության պատրաստած զեկույցի համաձայն՝ Թրակիայում բնակվող 13 հազար հրեայից 3 հազարը (ըստ որոշ աղբյուրների՝ 7-8 հազար) գաղթել է Ստամբուլ, բազմաթիվ հրեաներ կորցրել են իրենց ունեցվածքը: Այդ դեպքից հետո Թուրքիայի հրեաները երբեք իրենց ապահով չզգացին: Հարմար առիթի դեպքում լքեցին երկիրը:

1934 թ. Բնակեցման մասին օրենքը

Այս դեպքերից որոշ ժամանակ առաջ քուրդ քաղաքացիների նկատմամբ ևս ինչ-ինչ միջոցառումներ են ձեռնարկվել: 1927-1930 թթ. ընթացքում աստիճանաբար զարգացած Արարատի ապստամբությունը արյան մեջ ճնշելուց հետո` 1934 թ. հունիսի 15, և՛ Քրդական հարցը կարգավորելու, և՛ ալիքի պես Թուրքիա եկած մուսուլման փախստականների բնակեցման խնդիրը կարգավորելու համար ընդունվեց Բնակեցման մասին օրենքը, որով բնակչությունը բաժանվում էր երեք մասի` «թուրքական մշակույթից սերողներ և թուրքերեն խոսողներ» (սրանք Անատոլիայի բնակիչներն էին, որոնք էթնիկական առումով թյուրք էին համարվում, ինչպես նաև` թուրքերեն խոսող գաղթականները), «թուրքական մշակույթից սերողներ, թուրքերեն չխոսողներ» (քրդեր) և «թուրքական մշակույթից չսերողներ և թուրքերեն չխոսողներ» (արաբներ, ոչ մուսուլման փոքրամասնություններ, անարխիստներ, լրտեսներ, քոչվոր գնչուներ): Այնուհետև հերթը հասավ նրան, որ սկսեցին թուրքական մշակույթից սերողներով հոծ բնակեցնել որոշ վայրեր, իսկ նրանց, ովքեր չէին սերում թուրքական մշակույթից, ցրեցին թուրքերի մեջ: Հայտնի չէ, թե համաձայն օրենքի` քանի հոգի է աքսորվել, սակայն երբ վերացրել են արգելքը, ըստ որի՝ 1947 թ. ընդունված թիվ 5098 օրենքի համաձայն աքսորվածներն իրավունք չունեին լքել վերաբնակեցման վայրը, Թուրքիայի տարբեր շրջաններում ցրված 4 128 տուն՝ 22 516 հոգի, վերադարձել է Արևելյան վիլայեթների իրենց տները: 1948 թ. ընդունած թիվ 227 օրենքի համաձայն՝ 917 տուն՝ 4 607 հոգի, ևս վերադարձել է Արևելյան Անատոլիա:  

1942 թ. Ունեցվածքի հարկի մասին օրենքը

Այս դեպքից 8 տարի անց ցուցակները կրկին հայտնվեցին սեղանին: Այս անգամ փախչել ստիպելու համար կիրառեցին ոչ թե ֆիզիկական, այլ տնտեսական բռնություն: Վարչապետ Ռեֆիկ Սայդամի անսպասելի մահից հետո 1942 թ. հուլիսին իր պանթյուրքիստական գաղափարներով հայտնի նոր վարչապետ Շյուքրյու Սարաչօղլուի ժամանակաշրջանի կնիքը հանդիսացող Ունեցվածքը հարկի մասին օրենքը 1942 թ. նոյեմբերի 11-ին ԹԱՄԺ նիստի ժամանակ ներկա գտնվող 350 պատգամավորի քվեարկությամբ ընդունվեց: Ըստ Ունեցվածքի մասին օրենքի՝ իբր թե Երկրորդ համաշխարհային պատերազմով սկսված տնտեսական նեղությունները դարմանելու համար որոշ ունևոր հատվածներից ունեցվածքի միանգամյա արտակարգ հարկ էր գանձվելու: 

Օրենքի տեքստում ոչ մուսուլման, մուսուլման խտրականություն չկար, սակայն կիրառության մեջ նրանք, ովքեր պարտավոր էին վճարել հարկը, Ֆինանսների նախարարության սահամանած չորս խմբերց մեկի համաձայն էին հարկվելու: M խումբը (մուսուլման) հավանության արժանացած հարկի սահմանված չափի 12.5 տոկսոն էր պարտավոր վճարել, G խումբը (ոչ մուսուլման)՝ 50 տոկսոը, D խումբը (դյոնմե)՝ 25 տոկոսը, E խումբը (օտարերկրացիներ)՝ 12.5 տոկոսը:

Երբ 1942 թ. նոյեմբերի 18-ին հրապարակեցին հարկի ցուցակները, պարզ դարձավ, որ Ունեցվածքի հարկի 70 տոկոսը Ստամբուլի հարկատուներն են վճարել: Նրանց 87 տոկոսը ոչ մուսուլման էր: Ի տարբերություն մուսուլման հարկատուների հարկաչափի՝ ոչ մուսուլմանների հարկի չափը հարյուր անգամ ավելի ծանր էր: Իսկ ոչ մուսուլմանների մեջ ամենածանրը հարկվում էին հայերը:  

Այս ծանր հարկերը վճարելու վերջնաժամկետը 1943 թ. հունվարի 20-ն էր, հաջորդ օրը սկսվեց ունեցվածքի բռնագրավումը: Գլխահարկը, աճուրդում վաճառվող ապրանքների գինը և իրենց հարկերը վճարել չկարողացած 1000-ի չափ հարկատուներին 1943 թ. հունվարի 27-ից սկսած հավաքեցին որոշ կենտրոններում` աշխատանքային ճամբարներ ուղարկելու նպատակով: Անբավարար կենսապայմանների և բժշկական խնամքի բացակայության պատճառով Աշքալե ուղարկված 1 229 պարտադիր հարկատուներից 21-ը (որոշ աղբյուրի համաձայն՝ 25-ը) ճամբարում մահացավ: Եվրոպայում ռազմաճակատում զարգացումների և Իսմեթ Ինոնյուի` Ռուզվելտի և Չերչիլի հետ հանդիպման համար Կահիրե ուղևորվելու նախրդ օրը՝ 1943 թ. դեկտեմբերի 17-ին, նրանք կարողացան վերադառնալ իրենց տներ: 1944 թ. մարտի 15-ին հրեաների լոբբիստական գործունեության արդյունքում ԱՄՆ-ի կողմից Թուրքիայի նկատմամբ կիրառած ճնշումների շնորհիվ, ու նաև երբ պարզ դարձավ, որ նացիստների պարտությունն անխուսափելի է, ունեցվածքի հարկը վերացվեց: Հարկը վերացնելու նիստի ժամանակ հանդես եկած Էմին Սազաքի ելույթը, թե «Անգամ եթե օրենքը նրանց ներում շնորհի, միևնույն է, նման մարդիկ պետք է այս ազգի միջից դուրս գան, գնան: (…) Կառավարությունը միջոցներ չձեռնարկեց, սակայն ժողովուրդն իր վրեժն առնելու է: Չգիտեմ` Լինչի դատաստան է տեսնելու, թե ինչ», 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերի առաջին ազդանշանը հանդիսացավ:

1955 թ. սեպտեմբերի 6-7 կողոպուտը

Լոնդունում եռակողմ կոնֆերանսի օրերն էին, երբ որոշվում էր Կիպրոսի ճակատագիրը: Այդ չարաբաստիկ օրը՝ 1955 թ. սեպտեմբերի 6-ին՝ ժ. 13:00-ին, երբ որոշ հույների թուրք հարևանները, թեկուզ և կես բերան, սակայն զգուշացրել էին, որ «այդ օրը շատ դրսերում չերևան, իրենց կանանց ու երեխաների ստվերը լինեն», ռադիոն հայտարարեց, որ Սալոնիկում ռումբերով հարձակվել են այն տան վրա, որտեղ ծնվել է Աթաթուրքը: Մինչ այդ օրը 20-30 հազար տպաքանակը չգերազանցող «Էքսպրես» թերթը մինչև կեսօր երկու առանձին հրատարակությամբ մոտ 300 հազար տպաքանակով լուրը տարածեց:

Կեսօրից հետո Իսթիքլալ պողոտայում հավաքված ավազակախումբը սկսեց ոչ մուսուլմաններին պատկանող աշխատավայրերը քարկոծել: Դեպքերը շատ արագ տարածվեցին այն թաղամասերում, որտեղ հոծ խմբերով ապրում էին ոչ մուսուլմանները՝ Բեյօղլու, Քուրթուլուշ, Շիշլի, Նիշանթաշը: Այնուհետև դեպքերն ընգրկեցին նաև հեռավոր շրջանները՝ Էմինոնու, Ֆաթիհ, Էյուփ, Բաքըրքյոյ, Յեշիլքյոյ, Օրթաքյոյ, Առնավուտքյոյ, Բեբեք, Քադըքյոյ, Մոդա, Քուզգունջուկ, Չենգելքյոյ: Հարձակվողները բնակչությանը սադրելու համար բղավում էին «Մահ Մակարիոսին», «Կիպրոսը թուրքական է»: Ձեռքներին Աթաթուրքի և Բայարի նկարները՝ ճանապարհին հանդիպած Կիպրոսի թուրքական հանրապետության նշաններով թուրքերի հետ ձեռք ձոռքի էին տալիս: Հետագայում բազմաթիվ վկաներ պատմելու էին, որ գրեթե յուրաքանչյուր թաղամասում թալանիչների ձեռքի մահակները նույն հաստոցով էին պատրաստվել՝ նույն երկարության ու նույն հաստության էին, հույների տներն ու աշխատավայրերը նախօրոք նշել էին, անգամ կավիճով ու ներկով նշան էին արել, իսկ ոստիկանությունը բավարարվել էր դիտորդի կարգավիճակով: Դեպքերի ընթացքում պաշտոնական տվյալներով՝ 5 300, իսկ ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ մոտ 7 000 տուն է հարձակման ենթարկվել: Համաձայն տարբեր աղբյուրների՝ գրանցվել է 4-15 մահացության և մոտ 200 բռնաբարության դեպք: Տարիներ անց Ոչ պարբերական պատերազմների վարչությունում, Գլխավոր շտաբի հետախուզության վարչությունում և Ազգային անվտանգության խորհրդում բարձր պաշտոններ ստանձնած Սաբրի Յիրմիբեշօղլուն լրագրող Ֆաթիհ Գյուլլափօղլուին ասելու էր, որ «պետությունը հիանալի ձևով կազմակերպել էր սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը»:

1978 թ. Քահրամանմարաշի և Չորումի կոտրածները

23 տարի անց խորքային պետությունը կրկին գործի անցավ: 1978 թ. ամռանը մի խումբ անձինք, ովքեր ասում էին՝ պաշտոնյաներ են, ալևիներով ու ձախակողմյան հայացքներ ունեցող մարդկանցով բնակեցված թաղամասերում մարդահամար կատարելու պատրվակով մտան նրանց բնակարաններ և նոր համարակալած տները կարմիր ներկով նշեցին: Իսկ որոշ շրջաններում Փոստի և հեռագրի կազմակերպության աշխատակիցների անվան տակ դռների վրա նշաններ են կատարել: Մուֆթին էլ քաղաքով շրջել և սադրիչ ելույթներով է հանդես եկել:

1978 թ. դեկտեմբերի 19-ին «գերի թուրքերի շաբաթվա» կապակցությամբ Ազգայնական երիտասարդական կազմակերպությունը ողջ Թուրքիայում միաժամանակ ցուցադրվող հակասովետական «Ե՞րբ է արևը ծագելու» ֆիլմի ցուցադրության ժամանակ Քահրամանմարաշի «Չիչեք» կինոթատրոնի վրա ցածր արդյունավետությամբ ռումբ նետեց: Մի խումբ ֆաշիստներ «Մուսուլման Թուրքիա» լոզունգներով հարձակվեցին ԺՀԿ-ի նահանգային վարչության շենքի վրա: Դեկտեմբերի 20-ին Յենիմահալեում ռումբ նետեցին Աքըն սրճարանի վրա, որտեղ հավաքվում էին ալևիները: Դեկտեմբերի 21-ին սպանված երկու ձախակողմյան ուսուցչի թաղման արարողությունից հետո հուղարկավորության մասնակիցների և 10 հազարանոց ֆաշիստական խմբավորման միջև բախում տեղի ունեցավ: 1978 թ. դեկտեմբերի 23-24-ին կացիններով և մահակներով զինված անձինք հարձակվեցին նշված տների, հաստատությունների վրա: Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ 111, իսկ ոչ պաշտոնական աղբյուրների՝ կտտանքների ենթարկվելով, հրկիզելով ու մասնատվելով առնվազն երկու անգամ շատ մարդ է սպանվել: Բազմաթիվ կանայք բռնաբարվել են, կտրել են նրանց կրծքերը: Ավերվել է 552 տուն և 289 աշխատավայր: Դեպքերից հետո Էջևիթի կառավարությունը միակ բանը, որ կատարեց, 13 վիլայեթում հատուկ դրություն մտցնելն էր: Այնուհետև դեպքերին մասնակից որոշ մարդկանց անունները հանդիպեցինք 1996 թ. Սուսուրլուքի սկանդալի ժամանակ:

Անցավ երկու տարի, սակայն պետության կողմից հետապնդման գործը չավարտվեց: 1980 թ. մայիսի 27-ին անհայտ անձանց կողմից Անկարայում Ազգայնական շարժում կուսակցության փոխնախագահ Գյուն Սազակի (նա ամեն պահի կարող էր մահանալ, քանի որ քաղցկեղի դեմ բուժում էր ստանում) սպանության հետևանքով առաջացած լարվածության պտուղները քաղեցին Չորումում: Այս անգամ կառավարության կազմում մեծամասնություն էին կազմում Սուլեյման Դեմիրելի կողմնակիցները: Հունիս ամսվա ընթացքում Չորում քաղաքի կենտրոնում և շրջակա գյուղերում լարվածությունը գնալով մեծանում էր: 1980 թ. հուլիսի 4-ին՝ ուրբաթ օրը, լուր տարածվեց, թե «կոմունիստները ռումբ են նետել Ալադդին մզկիթի վրա»: Այն բանից հետո, երբ TRT հեռուստալիքը ժամը 19:00-ին այդ մասին հաղորդեց, ագրեսիվ տրամադրված զանգվածները հարձակման անցան՝ վանկարկելով «Եթե անգամ մեր արյունը հոսի, միևնույն է, հաղթանակն իսլամինն է», «Արյուն, արյուն, վրեժ», «Մուսուլման Թուրքիա» լոզունգները: Դեպքերի ժամանակ մահացավ մոտ 50, վիրավորվեց 100-ից ավելի ալևի: Ավերվեց 100-ից ավելի աշխատավայր:

Սեպտեմբերի 12-ի, փետրվարի 28-ի ռազմական հեղաշրջումները

Անցավ երկու տարի: Իրականացվեց տարիներ շարունակ խնամքով ծրագրվող 1980 թ. սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումը: Պետությունը սեղանին դրեց տարիներ շարունակ ձախակողմյանների և ազգայնականների վերաբերյալ հավաքած խաղաքարտերը: Սկսվեց գործողությունը (1921, 1925, 1927, 1929, 1932, 1944, 1946, 1951 թթ. Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության նկատմամբ լայնամասշտաբ ձերբակալություններ են կատարվել: Այս հարցը մեկ այլ հոդվածի թողնենք): Ձերբակավեց 650 հազար մարդ, 1 միլիոն 683 հազար մարդու հսկողության տակ առան: Հազարավոր մարդիկ փախան երկրից. ստիպեցին փախչել: Հարուցված 210 դատական գործի շրջանակում 230 հազար հոգի դատվեց: 7 հազար հոգու համար մահապատիժ պահանջվեց: 517 հոգու մահապատժի ենթարկեցին: Այդ օրերին բազմաթիվ մարդիկ, կյանքից անդարձ հեռացան. նրանց օջախըհ անգավ:

Անցավ 17 տարի: 1997 թ. փետրվարի 28-ին «պոստ մոդեռն» հեղաշրջման արդյունքում իմացանք, որ պետությունը հետևում է հավատացյալ քաղքացիներին: Ըստ էության` հետևելու այս գործընթացը ողջ հանրապետության պատմության ընթացքում համակարգված ձևով կատարվել է, սակայն 1950-ականների վերջին, քանի որ իշխանության էին եկեել մեծավ մասամբ աջակողմյան իսլամական պահպանողական կուսակցությունները (ԺՀԿ-ն 1923-50 թթ. ընթացքում Թուրքիան ղեկավարել է 27 տարի, 1961-1979 թթ.՝ ընդմիջումներով 2189 օր/6 տարի: 1979 թ. ի վեր իշխանության գլուխ այլևս չի անցել), հետապնդման գործը հիմնականում իրականացրել են Թուրքիայի զինված ուժերի կազմում գործող, քեմալական կողմնորոշում ունեցող խմբավորումները: Ասում են, թե Արևմտյան աշխատանքների խումբը հետևել է 6 միլիոն մարդու: Կառավարությունը դեևս չի պարզաբանել, թե այս հետապնդված մարդկանցից քանիսն է աշխատանքից ազատվել, քանիսի օջախն է մարել, սակայն ընդհանուր առմամբ փետրվարի 28-ի հեղաշրջման մասնակիցների նկատմամբ անհատնում զայրույթից հասկանալի է, որ հոգեբանական տեսանկյունից մեծ տրավմաների պատճառ է հանդիսացել:

Փետրվարի 28-ից 7 տարի անց նոր հետապնդման սկանդալ պայթեց. փոխծովակալ Մեհմեդ Քայա Վարոլի հրամանատարության տակ գտնվող Ստամբուլի Մալթեփեի Երկրորդ զրահանավերի բրիգադի հրամանատարությունից 2004 թ. հունվարի 26-ին Քադըքյոյի, Մալթեփի, Քարթալի և Սուլթանբեյլիի կայմակամներին, Առաջին բանակային կարի արհեստանոցի տնօրինությանը, Ժանդարմերիայի մատակարարման կենտրոնական հրամանատարությանն ուղված գրությամբ պահանջվում էր պարզել, թե «ԵՄ և ԱՄՆ կոմնորոշում ունեցող անձինք կազմակերպված խումբ են, թե ոչ, նշյալ պետությունների հետ ինչ հարաբերությունների մեջ են, այդ մարդկանց վերաբերյալ կենսագրական տեղեկություններ հավաքել»: Տեղեկություն հավաքելու ծրագիրը չէր սահմանափակվում լոկ ԵՄ, ԱՄՆ կողմորոշում ունեցող մարդկանցով: Հետախուզական ծառայությունների թիրախ էին ընտրված նաև փոքրամասնությունների և իրենց փոքրամասնություն տեսնելու հակում ունեցող խմբերբը (չերքեզ, գնչու, աբխազ, ալբանացի, բոսնիացի և այլն), սոցիալական բարձր խավը, արվեստագետների խումբը, հարուստ ընտանիքների երեխաների խումբը, թարիքաթները, սատանայապաշտները, «Քու քլուքս քլան» խումբը, մասունները, համացանցային խմբերը, համասեռամոլները, թմրամոլները, մեդիտացիա կատարողների և ոգեհմաների  խմբերը և այլն: 

Հայերի ազգային կոդը՝ 2

Քանի որ հետագա իրադարձությունները ծավալվել են մեր աչքի առաջ, կբավարարվեմ միայն հակիրճ հիշատակումներով: 2007 թ. Թուրքական պատմագիտական ընկերության այդ ժամանակվա նախագահ (ներկայում ԱՇԿ-ի պատգամավոր) Յուսուֆ Հալաջօղլուի հայտարարությունը, թե պետությունը 1936-37 թթ. իսլամ ընդունած հայերին տուն առ տուն գրանցել է, այդ ժամանակվա ցուցակներն իր ձեռքում են, 2012 թ. Խոզաթի նորանշանակ Անվտանգության տնօրեն Չաղլար Շանի ինքնասպանությունը, որից պահանջվել էր ղեկավարել պետության 1937-38 թթ. Դերսիմի Խոզաթ քաղաքում ծավալած հետապնդման գործունեությունը, Ստամբուլի Ազգային կրթության վարչության 2013 թ. հունիսի 27-ի` Շիշլիի Ազգային կրթության վարչությանն ուղղած գրություը, թե հայկական մանկապարտեզում երեխային գրանցել ցանկացող խնամակալի վերաբերյալ 1923 թ. ի վեր բնակչության գրանցամատյանում գաղտնի ազգային կոդ կա, գալիս են հաստատելու, որ այս առումով հայ քաղաքացիների ազգային կոդը 2 է…   

Ի՞նչ եք կարծում անիրավացի՞ կլինեմ արդյոք, եթե ասեմ՝ Գեզիի դեպքերի վերաբերյալ «78 տոկոսը ալևի է» հայտարարությունը կասկածների տեղիք է տալիս:

Հ.Գ.

Այս հոդվածում տեղ գտած իրադարձությունների վերաբերյալ ավելի մանրամսն տեղեկություններ ու գրականության ցանկ կարող եք գտնել «Ուրիշ պատմություն, I. II և III» գրքերում (Փրոֆիլ հրատարակչություն, 2012, 2013): Այս հոդվածների մի մասը հասանելի է նաև «Թարաֆ» և «Ռադիկալ» թերթերի համացանցային պահոցներում:

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/en_uzun_yuzyilimiz_asr_i_fisleme-1163826

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net