Արաբացած հայերի հիմնախնդրի շուրջ

Գայանե Չոբանյան

Հոդվածը, որպես զեկուցում, ներկայացվել է 2013 թ. նոյեմբերի 2-4-ը Ստամբուլում կայացած գիտաժողովում, որ նվիրված էր իսլամացված հայերին: Այն կհրատարակվի գիտաժողովի նյութերի ժողովածուում:

Գիտական և հասարակական շրջանակներում վերջին ժամանակներս արդիական դարձած իսլամացված հայերի թեմայի շուրջ խոսելիս անդրադարձ է կատարվում հիմնականում քրդացած և թուրքացած հայերի խնդիրներին, սակայն պետք չէ անտեսել հազարավոր արաբացած հայերի գոյության փաստը: Թեև նրանց վերաբերյալ պահպանված գրավոր տեղեկություններն անհամեմատ ավելի քիչ են և ամբողջովին լուսաբանված չեն, սակայն ներկայում Սիրիայում, Լիբանանում, Հորդանանում, Իրաքում, արաբական այլ երկրներում, ինչպես նաև Թուրքիայում բնակվող արաբացած հայերի սերունդներն այդ անհերքելի փաստի կենդանի վկաներն են: Սույն հոդվածում փորձել ենք ներկայացնել արաբացած հայերի ընդհանուր պատկերը, վեր հանել տարբեր շերտավորումների միջև առկա առանձնահատկությունները, ազգային ինքնագիտակցության բազմապիսի ընկալումները: Վերոնշյալ թեմայի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները հիմնված են որոշ գրավոր աղբյուրների, ցեղասպանությունը վերապրածների հարազատների հիշողությունների և դաշտային-հետազոտական աշխատանքների հիման վրա: Խնդրի ուսումնասիրության հրատապությունը նախ և առաջ կայանում է նրանում, որ սերնդափոխության արդյունքում ականատեսների, վերապրածների, նրանց սերունդների հաղորդած արժեքավոր տեղեկությունները կարող են մոռացվել և անհայտ կորչել անհատական ողբերգությունների սահմաններում:

            * * *

Ինչպես հայտնի է, Իսլամը թուրքական պետության ձևավորման ակունքներում ունի հիմնասյունային նշանակություն: Փոքր Ասիա և Հայկական լեռնաշխարհ ներխուժած իսլամադավան թյուրքական ցեղերը նվաճված քրիստոնյա բնիկ ժողովուրդներին (հայեր, հույներ, վրացիներ, լազեր, ասորիներ և այլն) իրենց ենթարկելու և ձուլելու համար առաջին հերթին օգտագործում էին իսլամացման քաղաքականությունը, ինչը պայմանավորված էր էթնիկ ինքնագիտակցության նկատմամբ կրոնական պատկանելության գերակայությամբ: Կրոնափոխության համար կիրառվել են բազմապիսի մեթոդներ` հարկային, իրավական և սոցիալական դաժան ճնշումներ, մահվան սպառնալիքի տակ բռնի իսլամացում, մշակվել են իսլամացման հատուկ համակարգեր` փենջիքի համակարգը, որը հետագայում փոխարինվեց դևշիրմեի ինստիտուտով (մանկահավաք)[1], ենիչերիական համակարգը, ֆութուվաթի համակարգը և այլն: Հայերն էլ, լինելով Օսմանյան կայսրության ոչ մուսուլման հիմնական ազգերից մեկը, պարբերաբար ենթարկվել են բռնի կրոնափոխության, որը տարբեր ժամանակներում ունեցել է տարբեր ծավալներ: Սակայն Օսմանյան կայսրությունում հայերի ձուլմանն ուղղված իսլամացման քաղաքականությունը լայն թափ է ստացել հատկապես 19-րդ դարի համիդյան կոտորածների և 1915-1923թթ. Հայոց ցեղասպանության տարիներին: Կոտորածից և աքսորից փրկվելու համար հայերի որոշ զանգվածներ պարտադրված ընդունել են իսլամ, որոնց մի մասը կորցրել է ազգային դիմագիծը և ձուլվել թուրքերի, քրդերի, արաբների հետ, մյուս փոքրաքանակ մասն էլ բարենպաստ իրադրության պայմաններում վերադարձել է իր արամատներին կամ էլ շարունակել է առերես դավանել իսլամ` ծպտյալ հավատարիմ մնալով հայկական ինքնությանը:

Եթե հայերի թուրքացումը կամ քրդացումը ենթադրնում է պարտադիր իսլամացում, ապա հայերի արաբացման գործընթացում որքան էլ մեծ է եղել իսլամացման դերը, սակայն այն միակ գործոնը չի հանդիսացել. դրա վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել նաև լեզվամշակութայինձուլումը: Քրիստոնեական համայնքներ ունեցող արաբական երկրներում բնակվում են արաբացած հայերի որոշ խմբեր, որոնք, արաբական միջավայրում կորցնելով ազգային դիմագիծը, այնուամենայնիվ մնացել են քրիստոնյա: Ինչպես արդարացիորեն նշում է պատմաբան Գևորգ Յազըճյանը` «Հայկական մայր զանգվածից դավանանքային օտարումը լայն դուռ է բացում լեզվական և առհասարակ ազգային օտարման առջև: Բայց Սիրիա-Լիբանանում նկատելի է մյուս երևույթը. լեզվական օտարումն է առավել արագացնում դավանանքային-ազգային օտարումը[2]: Օրինակ` Լիբանանի արաբացած հայերը հիմնականում քրիստոնյա են, իսլամ ընդունածները աննշան քանակ են կազմում, որոնց հայկական ինքնագիտակցությունը գրեթե զրոյական մակարդակ ունի: Նրանց հետքերի մասին են վկայում Լիբանանի մամուլում երբեմն պատահած` հայությունը հուշող ազգանուններով մուսուլմանների անունները` ալ-Արմանի, Արմենազի և այլն: Մեկ այլ օրինակ է Սիրիայի Լաթաքիա քաղաքի արաբացած հայությունը, որի մոտ գերիշխող է քրիստոնեական ինքնագիտակցությունը, և նրանց միջավայրում ընդունվում են քրիստոնյա արաբների հետ խառնամուսնությունները, ինչը, բնականաբար, հանգեցնելու է վերջնական ուծացման: Վերոնշյալի վառ ապացույց է նաև այնպիսի ազգագրական ուրույն ենթախմբերի առկայությունը, ինչպիսիք են, օրինակ, Սիրիայի հյուսիս-արևմուտքում բնակվող հայկական ծագումով արաբախոս 4 հավաքականությունների գոյակցումը, որոնք ունեն կրոնական և դավանաբանական տարբեր պատկանելություններ, հետևաբար և` տարբեր ազգային ինքնագիտակցության դրսևորումներ և ծագումնաբանական հիշողության տարբեր աստիճաններ: Առաջին անգամ այս խմբերը դասակարգել և բազմակողմանի ուսումնասիրել է ազգագրագետ Հակոբ Չոլաքյանը: Որպեսզի պատկերը լինի ավելի ցայտուն, ստորև ներկայացնենք այդ խմբերը.

1. Արաբացած և իլամացած հայերի հոծ զանգված, որոը ամբողջովին կորցել է հայկական ծագման ինքնագիտակցությունը, բայց իր արաբերեն խոսվածքում պահպանվել է հայերեն մի քանի բառեր, որոշ տեղանուններ և մի շարք սովորույթների մնացորդներ:

2. Արաբացած (արաբախոս), բայց Հույն ուղղափառ կամ Հույն կաթողիկե եկեղեցու հտևորդներ, որոնց մոտ իրենց ծագման մասին պահպանվել են թույլ հիշողություններ:

3. Արաբացած լատինադավաններ, որոնց մոտ ավելի ուժեղ է հայկական արմատների գիտակցությունը:

4. Արաբախոս, սակայն դեռ հայկական ինքնությունը պահպանած Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ[3]:

* * *

Ժամանակագրական առումով արաբացած հայերին կարելի է բաժանել 2 խմբի: Առաջին խմբի մեջ են մտնում այն հայերը, որոնք դարեր առաջ, հատկապես Կիլիկիայի անկումից հետո Սասունից, Ուրֆայից, Մարդինից, Այնթափից, Քիլիսեից, Մարաշից, Զեյթունից և այլ շրջաններից գաղթել են ու բնակություն հաստատել արաբական երկրներում: Կտրվելով մայրենի արմատներից և հայտնվելով էթնոմշակութային, դավանաբանական ու լեզվական օտար միջավայրում՝ նրանք ժամանակի ընթացքում կորցրել են կապը հայկական արմատների հետ և արաբացել: Արաբացած հայերի այս հատվածը կոչվել է «ալ արման ալ քուդամա», այսինքն` «հին հայեր»: Այս խմբից առանձնանում է Բակկարա (Բագգարա) կոչվող ցեղախումբը (Այաշեր ցեղախումբ), որի անդամներն իրենց համարում են զտարյուն հայեր` սերած Բագրատունյաց թագավորական տոհմից: Բակկարաների մոտ սերնդեսերունդ փոխանցված բանավոր տեղեկության համաձայն` իրենք արաբական երկրներ են գաղթել Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո և համարվում են «մաքուր հայկազյան», քանզի ցեղախմբից դուրս ամուսնական կապեր չեն հաստատում և ապրում են տոհմական սովորություններով: Բակկարաների քանակը Սիրիայում մոտ 100.000 է, որոնք հիմնականում ապրում են Ջեբել Աբդուլ Ազիզի, Հասիքեի Մուհաֆազանի, Ջեզիրեի շրջաններում, ցեղակիցներ ունեն Թել Աբիդ, Ջըսըր Շուղուր, Դեր ալ Զոր, Հալեպ քաղաքներում, տարածված են նաև Իրաքում (հիմնականում բնակվում են Օրին Շարում` մոտ 20.000), Լիբանանում, Եգիպտոսում: Թրքախոս բակկարաներ կան նաև Թուրքիայում` Ուրֆայի, Դիարբեքիրի շրջաններում, որոնց թվաքանակը, ըստ բակկարա ցեղախմբի շեյխ Աբդուլքերիմ Իսա Սուլեյմանի, հասնում է մոտ 90.000-ի[4]: Տարագրության օրերին շատ հայեր փրկվեցին այս ցեղախմբի կողմից. որոշները որդեգրվեցին, որոշ մասն էլ հետագայում ետ վերադարձրվեց կենդանի մնացած իրենց հարազատներին:

Երկրորդ խմբին է պատկանում արաբացած հայերի այն հոծ զանգվածը, որը «ինքնակամ» կամ բռնի արաբացել է ցեղասպանությանհետևանքով: Քանի որ Օսմանյան կայսրության` հետևողականորեն ծրագրավորված ցեղասպանության քաղաքականությունը սկսվել է հայ տղամարդկանց զանգվաային ոչնչացմամբ, վերոնշյալ խումբը հիմնականում կազմում են կանայք և երեխաները: Տասնյակ հազարավոր կանայք և երեխաներ մահացան աքսորի տաժանակիր ճանապարհին, շատերն էլ առևանգվեցին օսմանցի ժանդարմների, քրդական ավազակախմբերի կամ տեղացի բեդվինների կողմից: Արաբական բնակավայրերը, ինչպես Դեր Զորը, Ռաս ուլ-Այնը, Հալեպը, Մեսքենեն, Բակուբան, Նահր ալ-Ումարը, դարձան հայ գաղթականների քարավանների անմարդկային տառապանքի ուղենիշները:

Իսկ արաբական անապատներում հրաշքով կենդանի մնացած հայ որբ երեխաները Ջեմալ փաշայի հրահանգով հավաքվում և ուղարկվում էին Լիբանանում բացված հատուկ որբանոց, որտեղ պետական անմիջական հսկողությամբ իսլամացվում և թուրքացվում էին[5] : Եղել են դեպքեր, երբ արաբ պաշտոնյաները, ստանալով օսմանյան կառավարության հրամանը` ոչնչացնել իրենց տարածքով անցնող հայ գաղթականներին, հրաժարվել ենենթարկվել: Այդպես վարվեցին Սիրիայի Դեյր ալ-Զորի և Համայի կառավարիչները, Դիարբեքիրի վիլայեթի ալ-Բաշիրի շրջանի կայմակամը, Մոսուլի և արաբական այլ քաղաքների ու շրջանների արաբ ղեկավարությունը[6], Եգիպտոսի ղեկավարությունը, որը ապաստան տվեց թուրքական կանոնավոր բանակի ջոկատների դեմ քառասուն օր հերոսաբար դիմադրած Մուսա լեռան հայ բնակիչներին և այլն: Քիչ չեն դեպքերը, երբ որոշ արաբական ցեղեր գթասրտությունից դրդված իրենց մոտ են ապաստանել զգալի թվով հայերի, բազմաթիվ հայ կանայք իրենց երեխաների կյանքը փրկելու համար նրանց հանձնել են արաբական ընտանիքներին` հույս ունենալով աքսորից հետո վերադառնալ և վերամիավորվել: Դա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ թեև արաբները իսլամադավան էին, սակայն որոշ չափով կիսում էին հայերի բախտը. որպես նվաճված ժողովուրդ` նրանք նույնպես գտվում էին օսմանյան լծի տակ, ինչով խոչընդոտվում էր սեփական քաղաքակրթություն ստեղծած և թյուրքական ցեղերից ավելի բարձր զարգացման մակարդակի վրա գտնվող արաբ ժողովրդի բնականոն զարգացումը: Արաբական պատմագիտական գրականության մեջ (Ամին Սաիդ, Հաֆիզ Ֆուադ Հասան, Մրվան Մուդավար և այլն) նույնիսկ տիրապետող է այն տեսակետը, որ երիտթուրքական ղեկավարությունը ծրագրել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերի հետ միասին ոչնչացնել նաև արաբներին[7]: Սակայն չի կարելի միանշանակ դրական գնահատական տալ արաբների կողմից հայերին ապաստան տրամադրելու երևույթին, որովհետև դա հաճախ արվում էր շահադիտական նպատակներով:

Փաստը, որ ցեղասպանության տարիներին արաբական որոշ ցեղերի մոտ եղել են որբ հայ երեխաներ, ապացուցում են մի շարք աղբյուրներ, այդ թվում և` Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի 1921թ. կազմած մի տեղեկանք, որտեղ նշված է, թե արաբական որ ցեղերի մոտ ինչքան հայ որբեր են գտնվում։ Ըստ այդ ցուցակի` Դեր Զորի շրջանի զիբար, էգաբար և վարաքորա ցեղերի մոտ գտնվել են առնվազն 500 հայ որբ երեխաներ, ժիբոուր (ջիբուր) ցեղի մոտ` 600, շամոր (շեմմար) ցեղի մոտ` 700, անեզաի (անեզա) ցեղի մոտ` 2000 և այլն:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո բազմաթիվ հայկական կազմակերպություններ և օտարազգի միսիոներներ օգնեցին կանանց և երեխաներին` ազատվելու իրենց առևանգողներից և վերադառնալ հայկական միջավայր: Այդ գործում հատկապես աչքի ընկավ ազգանվեր գործիչ Ռուբեն Հերյանը, ով, անտեսելով իրական վտանգը և բազմաթիվ դժվարություններ, կաշառելով արաբ շեյխերին, ծպտվելով անգլիական պաշտոնյայի կամ ամերիկյան միսիոների հագուստներով, Դեր Զորի անապատներից և թուրքական հարեմներից կարողացավ փրկել հարյուրավոր հայ որբերի: Հիշատակության է արժանի նաև դանիացի միսիոներուհի Կարեն Եփփեն, ով, համագործակցելով արաբական աշիրեթների առաջնորդների հետ, մինչև 1928 թ. կարողացավ փրկել 2000 հայ կին և երեխա:

Սակայն ոչ բոլոր առևանգված կանայք կարող էին վերադառնալ իրենց հարազատների մոտ. դրա համար կայի որոշ հիմնավոր խոչընդոտներ: Այն կանայք, ովքեր մուսուլման արաբներից արդեն ունեին երեխաներ, ինչպես մահվան սպառնալիքի վախից, այնպես էլ երեխաների հանդեպ տածած սիրուց, գերադասում էին չբարձրաձայնել իրենց ծագման մասին և ժամանակի ընթացքում, ներառվելով մուսուլմանական ընտանեկան կյանք, մոռանում էին իրենց լեզուն, կրոնը և ձուլվում: Բացառությամբ որոշ դեպքերի` գրեթե անհնար է գտնել այս խմբի մեջ մտնող արաբացած հայերի հետքը. նրանք անդառնալիորեն կորցրել են կապը հայկական միջավայրի հետ: Սակայն կար մեկ այլ ուշագրավ հանգամանք ևս: Երբ հայ կանայք օրինական կերպով ամուսնանում էին արաբների հետ, տեղի ցեղային ավանդույթների համաձայն` նրանց դեմքերին և ձեռքերին արվում էին հատուկ դաջվածքներ, որոնք օգտագործվում էին որպես մոգական ուժով օժտված թալիսմաններ: Այս նշանները հայ կանանց համար հանդիսանում էին անցյալի բռնությունների և ամոթի անջնջելի խարաններ. օտարվելով սեփական արմատներից` միշտ չէ, որ հայկական շրջապատում նրանք ընկալվում էին որպես հարազատ:

Որոշ առումներով այլ է իրադրությունը այն արաբացած հայերի դեպքում, ովքեր խմբով են կրոնափոխվել` դրանով մասամբ փրկվելով ջարդերից: Այս հայերը, ի տարբերություն մյուսների, իրենց իրավունքները պաշտպանելու և չձուլվելու նպատակով փորձել են ստեղծված բարդ իրադրության պայմաններում հնարավորինս մեկուսանալ և պահպանել իրենց ինքնությունը: Նման օրինակ կարող են հանդիսանալ Թուրքիայի և Իրաքի սահմանին գտնվող Սիրիական Ջեզիյե շրջանում բնակվող արաբացած և քրդացած հայերը: Ելնելով այն բանից, որ շրջանում տիրապետող է ցեղախմբային դրությունը, արաբացած հայերն իրենց իրավունքները պաշտպանելու նպատակով կազմել են ինքնուրույն ցեղախումբ` աշիրեթ, որի անդամները, չնայած կրոնական և լեզվական տարբերություններին, իրենց համարում են հայ: Այս ցեղախմբի վերաբերյալ հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում լիբանանահայ հետազոտող Գևորգ Աբելյանը:

Ցեղախումբը, որի անվանումն էր աշիրաթ արման ալ մուսլիա, (հայոց իսլամական ցեղախումբ), այժմ անվանվում է աշիրաթ արման ալ շաթաթ (հայոց սփյուռքի ցեղախումբ), կազմավորվել է 1998թ. փետրվարի 2-ին հրավիրված հատուկ ժողովի ընթացքում: Տարբեր քաղաքներում և բնակավայրերում (Ռաս ուլ Այն, Ամուտա, Զարկան, Տրեպեսիե) ունեն իրենց առանձին ներկայացուցիչները: Ըստ աշիրեթապետ շեյխ Էլի Հովակիմյանի` իրենք ունեն մարդահամարի տվյալներ, որտեղ արձանագրված են ընտանիքի ազգանունը, ընտանիքի մեծի անունը, անդամների թիվը, բնակավայրը: Այս տվյալների համաձայն` ցեղախմբի անդամների թիվը հասնում է 25.000-ի: Ցեղախմբի ներսում կան ինչպես արաբախոս, այնպես էլ քրդախոս իսլամադավան հայեր, որոնք իրար հետ որոշ չափով մրցակցության մեջ են[8]: Սիրիական կառավարությունն աջակցում է այս ցեղախմբին` դիտարկելով այն քրդական քաղաքական-անջատողական շարժումներին հակակշիռ տարր: Մեկ այլ օրինակ կարող է ծառայել Հորդանանում բնակվող արաբացած հայերի խմբավորումը: 1915թ. հիմնականում Արևմտյան Հայաստանի Քիլիսե, Չոմախլու, Ճիպին, Պեյլան գյուղերից տեղահանված բազմաթիվ հայ կանայք և երեխաներ ապաստան են գտել Հորդանանում և ժամանակի ընթացքում արաբացել են: Սակայն նրանք բնակվել են հնարավորինս մեկուսացված և ներկայում զբաղեցնում են մի ամբողջ առանձին թաղամաս, մտնում են ապու տարուիշ կոչվող ցեղախմբի մեջ, ընդունում են իրենց հայկական արմատները, սակայն արդեն տարածված խառնամուսնությունների, մայրենի լեզվին չտիրապետելու և մի շարք այլ հանգամանքների հետևանքով ձուլման ճանապարհին են:

* * *

Որոշ տեղեկությունների և ուսումնասիրությունների համաձայն` արաբացած-իսլամացած հայեր կան նաև ներկայիս Թուրքիայի հանրապետության տարածքում` մասնավորապես Ադանայի, Այնթափի, Մարդինի նման հոծ արաբական բնակչություն ունեցող շրջաններում, որոնց առկայութունը վերջին տարիներին սկսել է ակտիվ շահարկվել ցեղասպանությունը ժխտել փորձող թուրք պատմաբանների կողմից: Թուրքական պատմական ընկերության նախկին նախագահ Յուսուֆ Հալաջօղլուն բազմիցս հայտարարել է, որ իր ձեռքի տակ կան 1936-1937թթ. պետության կողմից բացահայտված կրոնափոխ հայերի ցուցակները` դրանով փորձելով «տրամաբանական» բացատրություն տալ 1,5 միլիոն հայության «անհետացմանը»: Պատմաբան Սալիմ Ջյոհջեն, հաստատելով իսլամացած հայերի վերաբերյալ Հալաջօղլուի բերված փաստարկները, «Աքսիոն» հանդեսին տված իր հարցազրույցում անդրադարձել է նաև արաբացած հայերի թեմային. «Քողարկված հայերի թեմայով տարիներ շարունակ աշխատանքներ ենք կատարել, որոնց մասին մինչ այս նշել էի: Այս ամենը մենք չենք հորինել: Նրանց մասին իրենց զեկուցագրերում հիշատակել են իրադարձությունների ժամանակակից ամերիկյան ներկայացուցիչները: Էրզրումում քրդերը թաքցրել են 500 հազար հայի, նույնը կատարվել է Թունջելիում, որտեղ 50 հազար հայ ապավինել էր ալավիներին: Վերջիններս ալավի-քրդեր են: Այդպիսի դեպքեր եղել են նաև Վարդոյում, Խնուսում և բազմաթիվ այլ վայրերում… Սղերթում, Հաթայում, Ուրֆայում, Մարդինում և համանման բնակավայրերում ապրողները քողարկվել են արաբի ինքնությամբ: Նրանք ներկայում արաբերեն են խոսում և ուրիշներին որպես արաբ են ներկայանում»,-հայտարարել է նա[9]։ Նույն «Աքսիոն» հանդեսում հրատարակվել են ներկայում Թուրքիայում բնակվող ծպտյալ հայերի բնակության վայրերի, թվաքանակի մասին տվյալներ, ինչպես նաև նշվում է, թե նրանք պաշտոնապես որ ազգի կամ կրոնական համայնքի ներկայացուցիչներ են համարվում[10]։ Ըստ այդ տվայլների` արաբացած հայերը հիմնականում բնակվում են Շանլըուրֆայի, Սղերթի, Հաթայի (Ալեքսանդրեթ), Մարդինի, Ադանայի շրջաններում: Ակնհայտ է, որ ծպտյալ և իսլամացած հայերի մասին տեղեկությունները միշտ էլ եղել են թուրքական պետական տարբեր օղակների, վերլուծական, հետազոտական հաստատությունների ուշադրության կենտրոնում:

Արաբացած հայեր կան ոչ միայն նշված վայրերում, այլև Սասունի, Մուշի գյուղերում: Տեղի բնակիչները շատ լավ են ճանաչում միմյանց, և գրեթե բոլորը գիտեն արաբախոս հայերի իրական էթնիկ պատկանելության մասին: Թուրքիայում բնակվող արաբացած հայերի որոշ հատված ցեղասպանության տարիներին տեղի արաբական աշիրեթներին միացած իսլամացած և արաբացած հայերն են, իսկ մյուս հատվածը, ինչպես նշում է թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանը, ցեղասպանությունից որոշ ժամանակ անց Սիրիայից, Լիբանանից Արևմտյան Հայաստան վերադարձածներն են, որոնք, սակայն, իրենց հարազատ բնկավայրերում շարունակել են ապրել որպես արաբներ[11]: Վերադարձի ժամկետները շատ հաճախ համապատասխանում են 1930-ականների վերջերին, ինչը համընկնում է տարածաշրջանում ծագած քրդական ապստամբությունների ու խռովությունների ժամանակաշրջանի հետ: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ թուրքական իշխանություննրը կանխամտածված կերպով աջակցել են արաբացած հայերի վերադարձին իրենց հայրենի բնակավայրեր` քրդերի դեմ հակակշիռ ստեղծելու նպատակով:

 Ի տարբերություն Թուրքիայում բնակվող արաբացած հայերի` Սիրիայի, Լիբանանի, Իրաքի արաբացած-իսլամացած հայերի կողմից որոշ փորձեր են կատարվել արաբական երկրներում առկա քրիստոնյա հայ համայնքի հետ կապեր հաստատելու ուղղությամբ, սակայն այդ փորձերը մինչ օրս միանշանակ չեն ընկալվել հայկական միջավայրում, և այս հարցը դեռ չի ստացել իր վերջնական լուծումը: Մինչ այժմ հայ ինքնագիտակցության որոշ տարրեր պահպանած արաբացած հայերի կապը հայության հետ զգացական է, բայց և այնպես այն զորավոր է, և հաշվի առնելով որոշ օբյեկտիվ վտանգներ ու սպառնալիքներ` չպետք է անտեսվի։

* * *

Ընդհանուր գծերով ները ներկայացված պատկերը հնարավորություն է տալիս փաստելու, որ «արաբացած հայեր» ընդհանրական մեկ տերմինով բնորոշվող այս խումբը (identity group) իրականում իր մեջ պարունակում է տարբեր, երբեմն էլ միմյանց հակասական ենթաշերտեր: Հետագայում` թեմայի բազմակողմանի ուսումնասիրության պարագայում, օբյեկտիվության նկատառումներից ելնելով, արաբացած հայերի յուրաքանչյուր ենթաշերտի խնդիրները պետք է ուսումնասիրել առանձնաբար` հաշվի առնելով նաև արտաքին միջավայրի և գործոնների ազդեցությունը: