Հրանտ Դինքի հիշատակին

Մելինե Անումյան

«Այո´, մենք` հայերս, այս հողերի վրա աչք ունենք, որովհետև մեր արմատներն այստեղ են, սակայն մի անհանգստացեք, ոչ թե այս հողերը վերցնել–տանելու, այլ այս հողերի խորքն անցնելու համար…»:

Հրանտ Դինք

Համայն աշխարհում այսօր անհնար է գտնել մի հայ, որ լսած չլինի կամ չիմանա, թե ով է եղել Հրանտ Դինքը կամ ինչպես է սպանվել նա: Սակայն, դժբախտաբար, նրա մասին շատերն իմացան ոչ թե կյանքի օրոք, այլ մահից հետո… Եվ, որքան էլ ցավալի լիներ նրա սպանությունը, այնուամենայնիվ պետք է արձանագրել, որ Դինքը հազվադեպ հանդիպող անհատներից մեկն է եղել պատմության մեջ, ով շատ բան է փոխել ոչ միայն իր կյանքի ընթացքում, այլև` մահից հետո, վերջինը` բնականաբար ակամա…

Այո’, Դինքն իդեալիստ էր. նա հավատում էր, թե Թուրքիան կարող է փոխվել, կամ հնարավոր է թուրք մտայնությունը փոխել: Նա խիզախորեն բարձրաձայնում էր այն հայկական խնդիրների մասին, որոնք 100 տարի շարունակ տաբու են եղել Թուրքիայում… Նա երազում էր ժողովրդավար Թուրքիայի մասին…

1996 թ. Դինքի խմբագրապետությամբ հիմնվեց «Ակօս» շաբաթաթերթը: Այն յուրահատուկ դարձավ պոլսահայ իրականության մեջ ոչ միայն նրա համար, որ տպվում էր հիմնականում թուրքերենով` միայն մի քանի էջ ունենալով հայերեն հրապարակումներ, այլ նաև այն աննախադեպ փաստով, որ «Ակօսն» սկսեց անդրադառնալ մինչ այդ տաբու եղած բազմաթիվ թեմաների` Հայոց ցեղասպանություն, իսլամացած և ծպտյալ հայություն, ինչու չէ` նաև Թուրքիայում ապրող այլ ազգային փոքրամասնությունների խնդիրներ…  

Եվ «Ակօս»-ը հանգրվան դարձավ շատ իսլամացած հայերի համար, ովքեր չցանկանալով հրապարակել իրենց անունները` զեղում էին այն ողջ ցավը, որ ծվարել էր նրանց հոգիներում, քանի որ ստիպված էին եղել տարիներով լինել այն, ինչ չեն…

Հարկ է նշել, Դինքը ոչ միայն հայ էր, այլ նաև` Թուրքիայի քաղաքացի, և նրա պայքարն ուղղված էր նաև Թուրքիայի դեմոկրատացմանը, որին նա փորձում էր հավատալ ի սրտե:

2005 թ. հատկապես նրա մեծ ջանքերի և մի շարք այլ ազատադեմ թուրք մտավորականների շնորհիվ Թուրքիայում արձանագրվեց մի աննախադեպ երևույթ. Ստամբուլում գտնվող Բիլգի համալսարանում կայացավ գիտաժողով` «Օսմանյան հայերը կայսրության փլուզման ժամանակաշրջանում. գիտական պատասխանատվության և ժողովրդավարության հարցերը» թեմայով: Եվ չնայած նրան, որ գիտաժողովը, ըստ ծրագրի, պիտի կազմակերպվեր մեկ այլ` Բողազիչի համալսարանում, բայց վերջին պահին արգելվեց, չնայած նրան, որ այն կրում էր ոչ թե Հայոց ցեղասպանության, այլ միայն «Օսմանյան հայերը կայսրության փլուզման ժամանակաշրջանում» խորագիրը, չնայած նրան, որ գիտաժողովն անցկացվեց թուրք ազգայնականների սպառնալիքների ներքո, այնուամենայնիվ, այն կայացավ, և կայացավ առաջին հերթին Դինքի ջանքերով…

Սակայն հենց 2005-ն էլ շրջադարձային տարի եղավ Դինքի համար, ինչպես ժամանակին 1915-ն էր եղերական եղել համայն հայության համար: Թեև Դինքն սպանվեց 2007 թ. հունվարի 19-ին, սակայն հենց 2005-ից ավելի մեծ մասշտաբով սկսվեցին այն դատական և հասարակական հետապնդումները, որոնք ի վերջո հանգեցրին նրա սպանությանը… Սպառնալիքներ պարունակող բազմաթիվ նամակներ, Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի 301-րդ հոդվածով մի շարք դատական գործեր…

Նա հատկապես թիրախ դարձավ այն բանից հետո, երբ համարձակվեց «Ակօսում» հրապարակել Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի որդեգիր դստեր` Սաբիհա Գյոքչենի հայկական ծագումը` շեշտելով նաև, որ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրի հոգեդուստրն իրականում Հայոց ցեղասպանության ժամանակ որբացած հայուհի է:

Իրապես մեծ խիզախություն էր պահանջվում նման բան ասելու համար, քանի որ Սաբիհա Գյոքչենը, որի անվամբ է, ի դեպ, կոչվում Ստամբուլի օդանավակայաններից մեկը, առաջին կին ռազմական օդաչուն էր ողջ աշխարհում, և առաջին կին օդաչուն` Թուրքիայում: Նա թուրք աշխարհիկ կնոջ խորհրդանիշն էր այս երկրում, այսինքն` Մուստաֆա Քեմալի գաղափարախոսության հիմնաքարերից մեկը եղող լաիցիզմի` աշխարհիկության մարմնացումը…

Եվ Դինքն այդպիսով համարձակվում էր ոչ միայն հիշատակել Հայոց ցեղասպանության մասին, այլ նաև` քանդել այն արհեստական գաղափարախոսության հիմքերից մեկը, որով 80 տարի շարունակ խաբել են սեփական ժողովրդին…

Դինքի մահը և, ինչու չէ, նաև հետագայում նրա սպանության հետաքննությունն ու դատաքննությունը ցույց տվեցին համայն աշխարհին, որ թուրքը գրեթե չի փոխվել 1915-ից հետո… Այո’, կարելի է վստահաբար արձանագրել, որ Հրանտը ևս դարձավ Հայոց ցեղասպանության զոհը` լինելով 1 ու կես միլիոն + 1, քանի որ նա սպանվեց ոչ միայն լրագրող, այլ նաև` հայ լինելու համար:

Այստեղ ընդգծենք մի ուշագրավ փաստ. թե’ Դինքի մահը և թե’ նրա դատական գործընթացի շուրջ ծավալվող իրադարձությունները շատ աղերսներ ունեն Հայոց ցեղասպանության և 1919-1921 թթ. Օսմանյան կայսրությունում հայերի տեղահանության ու կոտորածների մեղադրանքով կայացած երիտթուրքերի դատավարությունների հետ:

Ինչպես նկատում է Թաներ Աքչամը, Դինքի սպանությունն իրականացվել է գրեթե նույն սցենարով, ինչպես որ վերացվեց Հայոց ցեղասպանության գլխավոր պատասխանատուներից մեկը` Թալեաթ փաշան: Ըստ Աքչամի` Դինքի մահով Թուրքիայի խորքային պետության կատարածուները փորձել են նաև լուծել Թալեաթի սպանության վրեժը. «Հրանտ Դինքին սպանել են Թալեաթ փաշայի սպանության վրեժն առնելու համար: Ամեն, ամեն բան կազմակերպվել է` 1921 թ. իրագործված սպանության վրեժը լուծելուն համապատասխան: Տեղյակ ենք, որ Յասին Հայալը հոր հետ խոսել է Թալեաթ փաշայի մասին: Պարզվում է` նա հարցրել է հորը. «Հայրի’կ, դու գիտե՞ս, թե ինչպես է սպանվել Թալեաթ փաշան»: Բավականին էլ տեղեկացված է եղել այդ դեպքի մասին, քանի որ հավելել է. «Գիտեի՞ր, որ Թալեաթ փաշային սպանած մարդը պատիժ չի կրել, ազատ է արձակվել»:

Ինչու՞ Հրանտ Դինքին իր տան առջև չսպանեցին: Կամ էլ ինչու՞ չառևանգեցին, սպանելուց հետո դիակը հեռու մի տեղ չգցեցին, ինչպես որ արել էին  անհայտ կորածների դեպքում,-շարունակում է Թաներ Աքչամը և հավելում,-Թվարկածներիցս յուրաքանչյուրն էլ կանեին, եթե ցանկանային, բայց այդպես վարվելու փոխարեն` նրան սպանեցին «Ակօսի» խմբագրատան առաջ` պողոտայի մեջտեղում, բոլորի աչքի առջև, այն էլ` հետևից գլխի վրա կրակելով: Ինչու՞: Որովհետև ցանկացան, ի դեմս Հրանտի, հայերից լուծել Թալեաթ փաշայի վրեժը: Թալեաթն սպանվեց 1921 թ. մարտի 15-ին Բեռլինում` ցեղասպանությունից վերապրած Սողոմոն Թեհլերյանի կողմից: Թեհլերյանը հետևից մոտեցավ Թալեաթին և սպանեց նրան` գանգը ջնջխելով: Նա ձերբակալվեց փախչելու ժամանակ և արդարացվեց հունիսի 2-ին ու 3-ին կայացած դատավարության արդյունքում: Այս սպանությունը մեկ այլ նմանություն էլ ունի, որ մինչև հիմա չգիտեինք. Թեհլերյանը ձերբակալվել էր դեպքի վայրից փախչելիս, բայց իրականում, ըստ մահափորձի ծրագրի հեղինակների որոշման, չպետք է փախչեր, պետք է սպասեր և հանձնվեր սպանության վայրում: Հրանտ Դինքի գործի հետաքննության որոշ արձանագրություններից պարզվում է, որ իրականում ծրագրված էր եղել, որ Օգյուն Սամասթը ևս չփախչեր և ձերբակալվեր գոնե Ստամբուլում: Ամեն բան լինելու էր 1921 թվականի պես: Նպատակը թե’ Թալեաթ փաշայի վրեժն առնելն էր և թե’ հայերին 1915 թ. ցեղասպանությունը հիշեցնելը` նրանց ձայնը խեղդելու համար: Նրանք ուզում էին ասել` «Մենք այս հողերում1915 թ. հետո ոչ մի հայի հնարավորություն չենք տա ազատ արտահայտվել»:

Ինչ վերաբերում է դատական գործընթացին, ապա մեր դիտարկումներով` կարելի է բազմաթիվ նմանություններ գտնել Դինքի գործի դատաքննության և 1919-1920 թթ. երիտթուրքերի դատավարությունների միջև` վկաների անհետացում, սպանության համար աշխատանքի մեջ թերացած ոստիկանների պաշտոնների բարձրացում և այլն, և այլն… Այս զուգահեռները, որ առկա են Դինքի դատական գործի և երիտթուրքերի դատավարությունների միջև, ևս փաստում են, որ թուրք մտայնությունը ներկայում գրեթե չի փոխվել…

Դինքը դեռ ողջ է, նա շարունակում է գործել: Ինչո՞ւ: Քանզի նրա գործը և նույնիսկ այն, ինչի մասին միայն երազել էր, բայց չէր հասցրել իրականացնել կյանքի օրոք, ներկայում շարունակում են նրա ընկերները` «Հրանտ Դինքի» անվան հիմնադրամի միջոցով…

Ինչպես հայտնի է, ընդամենը 1 ու կես ամիս առաջ Ստամբուլում տեղի ունեցավ ևս մի աննախադեպ իրադարձություն. սույն թվականի նոյեմբերի 2-4-ը Բողազիչի համալսարանում կազմակերպվեց գիտաժողով` «Իսլամացված հայերի թեմայով»:

Կարծում եմ հարկ չկա նշելու, թե քանի նման հայեր Թուրքիայում հենց նրա մահից հետո խիզախեցին վերադառնալ իրենց իրական ինքնությանը…

Akunq.net