Թուրքական Taraf պարբերականի հոդվածագիր Օզլեմ Էրթանն անդրադարձել է ամերիկահայ գրող Լևոն Զավեն Սյուրմելյանի կյանքի պատմությանն ու ստեղծագործությանը:
Անդրադարձը ներկայացնում ենք ամբողջությամբ.
«Գրողի բառերն աշխարհի ամենամեծ ցավերը, ավերը, ուրախությունն արտահայտելու համար նկարչի արած վրձնահարվածների է նման: Նրա` ցավով լի խոսքերը, մանկությունից եկող պարզությունը, մահվանն ամբողջ ուժով դիմակայելու մարդու վճռականությունն ու վրեժխնդրությունը չհանձնվողի հոգի ունեն:
Երևի հենց այդ պատճառով է, որ բառերով ստեղծած նրա կտավին նայելիս՝ դուք ձեզ այդ նկարի մի մասնիկն եք զգում, քանի որ հեղինակն իրականում վեպի հերոսն է: Իր գրածն անձամբ է տեսել, վերապրել: Ծնվել է 1905թ.՝ Տրապիզոնում, մանկությունն անցել է հունական թաղամասում: Վազել, խաղացել է ծառերով շրջապատված այգում՝ բոլոր երեխաների պես տաք ու երջանիկ:
Ծանոթություն մահվան հետ
Մինչև 8 տարեկան չի իմացել, թե ինչ է մահը, մինչև առերեսվել է մարդուն սև հողը դնելու մութ փոթորկին: Առաջին անգամ տեսել է քեռու՝ բանաստեղծ Հարությունի մահը, և նրան երիտասարդ տարիքում մահացած տեսնելուց հետո հասկացել է, թե որքան վտանգավոր է մահը: «Բոլորս մի օր մահանալու ենք»,-ասել է եղբայրը՝ Օնիկը, ինչից հետո ինքը որոշել է, որ երբեք չի փակելու աչքերը: «Աչքերս միշտ բաց եմ պահելու, եթե միշտ բաց մնան, ինչպե՞ս կարող եմ մեռնել»,-ասել է նա:
Ապագա գրողը դեռ երեխա էր: Երեխա, որ հավատում էր, թե բաց աչքերով մարդուն մահը չի մոտենա: Եվ միայն 10 տարեկան հասակում հասկացավ, որ մահվան հետ կռիվ տալն այնքան էլ հեշտ չէ: Հասկացավ, երբ կին, տղամարդ, երեխա չնայելով՝ բոլոր հայերին Սիրիայի անապատներն աքսորեցին…
Լևոն Զավեն Սյուրմելյան
Անունը Լևոն էր, Լևոն Զավեն Սյուրմելյան: 1915թ. այդ դաժան օրերը վերապրած Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) հայերից մեկն էր նա: Նա չգիտեր, որ կյանքի լավագույն օրերն ապրած Տրապիզոնից աքսորվելու էր, ապա մեծանալով՝ լավ գրող դառնալու և գրելու իր տեսած ու լսած ամեն ինչի մասին:
Լևոնը չկարողացավ հիշողությունից ջնջել մորից բաժանումը, արյան գույն ստացած գետում լողացող հայերի մերկ դիակների պատկերները…
Եվ մի օր նա իր գեղեցիկ մանկությունը, այն կորցնելու պատմությունն ու իր վերապրածը գրի առավ: Ինքնակենսագրական I Ask You Ladies and Gentleman/ «Ձեզ եմ դիմում, տիկնայք և պարոնայք» վեպը միայն ինքնակենսագրական չէ. այն ժամանակաշրջանի մանրամասները ներկայացնող կտավ է այն:
Ապրեց և գրի առավ
Լևոն Զավեն Սյուրմելյանն ու եղբայրները Ցեղասպանության ընթացքում իրենց կյանքը չկորցրին, սակայն նրանց ձեռքից խլվեց մանկությունը: Եղբայրը՝ Օնիկը, հույն հարևաններից մեկի օգնությամբ թաքնվել էր մենաստանում և փրկվել ցեղասպանությունից, քույրերին որդեգրել էր թուրք մի ընտանիք, իսկ ապագա գրողը որդեգրվել էր մի թուրք գյուղացու կողմից, սակայն իրեն տրված Ջեմալ անվանը չէր ընտելացել, նոր ընտանիքին չէր հարմարվել ու չէր մոռացել ո՛չ ընտանիքը, ո՛չ հայ լինելը, ո՛չ մանկությունը… Լավ հասկանալով, որ բռնվելու դեպքում դաժանաբար կսպանվի, փախել էր տնից, տարատեսակ փորձություններ հաղթահարելով՝ վերադարձել էր ու գտել իրենց ավերված տունը:
Փախել ու վերադարձել էին նաև քույրերն ու եղբայրը, և չորսով դարձյալ հանդիպել էին: Ծնողների մասին չէին խոսում. վախենում էին, որ ցավին դիմանալ չեն կարողանա:
Բաթում, Հայաստան, Ստամբուլ
Լեոնն ավելի ուշ նավով մեկնում է Բաթում՝ ազգականների մոտ: Այնտեղ կրթություն է ստանում, ռուսերեն սովորում: Կովկասում ստեղծված նոր Հայաստանում է ապրում երկար տարիներ:
Ի վերջո կյանքը նրան հասցնում է Ստամբուլ, որտեղ բազմաթիվ լեզուներ իմացող Լևոնը կրթությունն է շարունակում ու սկսում է ստեղծագործել: Սակայն նա ցանկանում էր «նոր աշխարհ»՝ Ամերիկա հասնել:
Ի վերջո հասնում է նպատակին և ընկերների, ուսուցիչների ու բարեգործների օգնությամբ՝ կրթությունը շարունակում ԱՄՆ-ում: Սակայն Անատոլիայում ապրածը չմոռացավ և գրի առավ: Այդ գիրքը գրվելուց շատ տարիներ անց թարգմանվել է թուրքերեն:
Աչքս ընկնում է մի շնչով ու խոր ցավով կարդացածս գրքում զետեղված լուսանկարին: Ցեղասպանությունից երկու տարի առաջ է՝ 1913թ., Տրապիզոնում: Լևոն Զավեն Սյուրմելյանն է՝ դեռ 8 տարեկան: Տատիկը, մայրը, աղախինը, եղբայրն ու քույրերն են նկարում… Նրանք դեռ չգիտեն, թե ինչ է իրենց սպասվում երկու տարի անց… Արդյոք ի՞նչ են մտածում:
Գրողին մորից մնացած միակ հիշատակը մի քանի խամրած լուսանկարներն են. հայրը, ցավոք, չկա լուսանկարներում: Լևոն Զավեն Սյուրմելյանի նման` Մեծ եղեռնից փրկված հազարավոր երեխաների եմ հիշում ստեղծագործությունը կարդալիս: Աստված գիտի, թե ինչեր է կատարվել նրանց ներաշխարհում և ինչպես են կառչել նրանք կյանքից…»։
Leave a Reply