Միակուսակցական ժամանակարջանում փակված մի համարձակ թերթ՝ «Նոր օր»

Սևակ Բեշիկթաշլյան

Սևակ Բեշիկթաշլյանը Թալին Սուջյանի հետ խոսել է «Նոր օր» թերթի մասին, որը 1945-1946 թթ. հավաքել էր ցեղասպանությունից հետո հայ մտավորականության միգուցե ամենափայլուն սերնդին:

1945 թ. հուլիսի 21-ից յուրաքանչյուր շաբաթ հրապարակվող «Նոր օր» ամսագիրը մոտավորապես 1,5 տարի հետո՝ 1946 թ. դեկտեմբերին, արտակարգ դրության մասին որոշմամբ փակվեց: Մյունխենի Լյուդվիգ-Մաքսիմիլիան համալսարանի Մերձավոր և Միջին Արևելքի հետազոտությունների ինստիտուտի դասախոս Թալին Սուջյանի հետ խոսեցինք 1945-1946 թթ. ցեղասպանությունից հետո հայ մտավորականության միգուցե ամենափայլուն սերնդին իր շուրջը համախմբած «Նոր օր» ամսագրի անցած դժվար ուղու և թողած ժառանգության մասին:

«Նոր օրը» քաղաքական ամսագիր էր: Քաղաքականության տեսանկյունից ինչպիսի՞ ուղղվածություն ուներ:

«Նոր օրն» անկասկած հանրապետության պատմության ամենահամարձակ թերթերից մեկն է: Նախ` սկսել է լույս տեսնել որպես շաբաթաթերթ, այնուհետև՝ օրաթերթ: Գլխավոր խմբագիրները եղել են Ավետիս Ալիքսանյանը (1910, Ստամբուլ-1984, Փարիզ), Արամ Փահլիվանյանը (Հանդես է եկել Ա. Շավարշ անվամբ, սակայն Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցությունը նրան հիշատակում է Ահմեդ Սայդան<sup>1</sup> անվամբ 1917,Ստամբուլ-1979,Լայպցիգ) և Սարգիս Քեչյանը (Ս.Ք. Զանգու, 1917,Ստամբուլ-2004,Փարիզ): Թերթը շատ բացահայտ պատասխան է տալիս հակահայ թշնամանք սերմանող շարժումներին: Թե՛ «Նոր օրում», թե՛ «Նոր լուրում» հակահայ թշնամանքին պատասխանող Զավեն Բիբերյանին իր հոդվածների արդյունքում «հայերեն թարգմանիչի» (երկար տարիներ այդ մարդը Միդհատ Աքդորան էր)՝ հաճախակի վարչապետին կից քարտուղարությանը կամ էլ Մամուլի և տեղեկատվության վարչությանն ուղղված զեկույցների թեմա է հանդիսացել: Զավեն Բիբերյանը, ով հանդես էր գալիս երկու թերթում էլ, դեպի Սովետական Հայաստան գաղթը խրախուսող հոդվածներ էր գրում: Երևակայական սովետական թշնամու մթնոլորտում սա շատ լուրջ խնդիր էր, որն էլ մեկնաբանների աչքից չվրիպեց: «Նոր օրը» հայ համայնքում առկա խնդիրների նկատմամբ սրտացավ էր, ուշադրություն էր հրավիրում ժողովրդավարական ընտրական գործընթացների կարևորության վրա, ընդգծում էր, որ պետք է ունենալ համայնքային ղեկավարություն, որը ոչ թե դիտորդ, այլ մասնակից կլինի: Կարևորում էր գրականությունն ու արվեստը. հրապարակում էր Ժակ Իհմալյանի նկարները, Զահրատի բանաստեղծությունները: Անդրադառնում էր նաև Սովետական Հայաստանի լուրերին: Բացի այդ` մոտիկից հետևում էր Եվրոպայի անցուդարձին. կարևոր թեմաներից էին Նյուրենբերգի դատավարությունները, ռասիզմի և ֆաշիզմի դեմ պայքարը, աշխատավորների իրավունքներն ու համքարությունները: Սրա հետ մեկտեղ «Նոր օր» ամսագրում, «Նոր լուրի» և «Մարմարայի», համեմատությամբ, Անատոլիայում և Հյուսիսային Միջագետքում բնակվող հայերի վերաբերյալ շատ քիչ տեղեկություններ կարող ենք գտնել:

«Նոր օր» ամսագիրը լույս էր ընծայվում միակուսակցական վարչակարգի պայմաններում, հատկապես մի ժամանակաշրջանում, երբ «փոքրամասնության» նկատմամբ շատ կոշտ քաղաքականություն էր վարվում: Նման քաղաքական մթնոլորտում թերթն ինչպիսի՞ հակազդեցությունների էր հանդիպում:

Որքանով, որ ես եմ հասկանում «Նոր օր» ամսագրի տպագրական կյանքի սկիզբն ավելի շատ կապված է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտով ստեղծված իրադրությն հետ: Սկսում է ձևավորվել ընդդիմադիր շարժում: Ենթադրելի էր, որ միակուսակցական վարչակարգը ավարտին է հասնելու, որովհետև պատերազմի ավարտին Եվրոպան լավ օրինակ հանդիսացավ առ այն, որ նման վարչակարգերն այլևս չեն կարող շարունակվել: Սրա հետ մեկտեղ խոսքը ոչ թե Թուրքիայում հայերի տեսանկյունից ազատության մթնոլորտի, այլ ընդամենը փոփոխվող իրադրության մասին է:    

Բարի, այդ ժամանակ «Նոր օրն» ինչպիսի՞ խնդիրների է բախվում:

Միգուցե ընդհանուր առմամբ կարիք կա խոսելու «Թան» («Արշալույս») թերթի շուրջ ձևավորված մթնոլորտի մասին: «Թան» թերթի տպագրատան վրա կատարված հարձակման ժամանակ՝ 1945 թ. դեկտեմբերին, Սան Ֆրանցիսկոյի խորհրդաժողովում ԱՄՆ հայկական կազմակերպություննեը Թուրքիային հողային պահանջ ներկայացրեցին, Ստալինը միացավ այս պահանջին և կրկին աշխարհասփյուռ հայությանը Հայաստան վերադառնալու կոչով հանդես եկավ: Այսինքն՝ մի ժամանակաշրջան է, երբ Թուրքիայում հակահայ թշնամանքին զուգահեռ բոցավառվում է հակակոմունիստական թշնամանքը: 1945 թ. դեկտեմբերի 18-ից սկսած` թուրքալեզու թերթերը կոմունիզմի դեմ թշնամանքի հողի վրա բոցավառում են հայերի դեմ թշնամանքը, այսինքն՝ Թուրքիայում բնակվող հայերին մեղադրում են երկիրը բաժանելու ցանկության մեջ: Հենց այդ ժամանակ է, որ Բիբերյանը «Նոր լուր» և «Նոր օր» թերթերում հրապարակում է «Այլ կբավե» (05.01.1946) վերնագրով հայտնի հոդվածը՝ պատասխանելով այս բոցվառվող հակահայ թշնամական մթնոլորտին: Այս հոդվածից հետո Բիբերյանը հոդվածաշար է գրում, ինչի իպատճառով  «Նոր լուր» թերթը 1946 թ. մարտի 15 սպառնալիքներով լի նամակ է ստանում, որտեղ համալսարանական ուսանողները սպառնում են «Նոր լուր» թերթին արժանացնել «Թան» թերթի ճակատագրին²: Այդ նույն ժամանակաշրջանում «Նոր օրն» ու «Նոր լուրն» այն հայալեզու թերթերն էին, որոնց կառավարությունը շատ մոտիկից հետևում էր, և որոնց մասին իրար հետևից զեկույցներ էին պատրաստվում:

Նման մթնոլորտում հայերենով քաղաքականություն տանելն արդյո՞ք խիզախություն չէ:

Այստեղ շատ կարևոր է այն, ինչ ասացիք: Հայերենով քաղաքականությամբ տանել… «Նոր օր» թերթի շուրջ հավաքվածները (Ալիքսանյան, Փեհլիվանյան, Քեչյան, Վարդան Իհմալյան (1913, Կոնիա-1987,Մոսկվա) ակտիվ քաղաքական կյանք էին վարում: Դոկտոր Հայկ Աչքգյուզն իր հուշերում գրում է, որ 1941 թ. սկսած ծանոթանում է մի խումբ հայ երիտասարբդերի հետ, ովքեր հետաքրքրվում էին ձախակողմյան գրականությամբ: «Նոր օրի» գրական կյանքի սկիզբը պետք է որ կապված լինի այն հանգամանքի հետ, որ քաղաքականապես ակտիվ այս մարդիկ իրենց խոսքն ուրիշ տեղերում չէին կարողանում լսելի դարձնել և այս գրառումները կարևորվում են: Եթե անդրադառնանք Ձեր հարցի երկրորդ մասին, ապա, բնականաբար, նման թերթ հրատարակելն իրոք քաջություն էր:

Եվ եթե հաշվի առնենք նաև պետության` նրանց վերաբերյալ պահող զեկույցները, մյուս հայալեզու թերթերի հետ քննարկումները (հատկապես «Մարմարայի» այդ ժամանակվա գլխավոր խմբագիր Սուրեն Շամլըյանի հետ) և այն, որ 1946 թ. արտակարգ դրության ղեկավարության որոշմամբ փակված միակ հայերեն թերթն էր, ապա ավելի լավ հասկանալի կդառնա, թե «Նոր օրն» ինչ քաջ թերթ էր: «Նոր օրում» հատկապես շատ ուշագրավ են Արամ Փեհլիվանյանի հոդվածները: 1947 թ., երբ Ավետիս Ալիքսանյանը սկսեց լույս ընծայել «Առավոտ» թերթը, «Նոր օրի» փակման վերաբերյալ առաջին խմբագրականում գրեց, որ ոչինչ չի կարող գրել «ստիպողական լռության» վերաբերյալ: Հակառակ այս ամենի թեև շարունակում է նոր թերթ հրատարակել, սակայն սա էլ կարողացավ գոյատևել ընդամենը մեկ տարի: Այս թերթում ևս տեսնում ենք Բիբերյանի, Զահրատի, Հայկազուն Գալուստյանի, Հերմոն Արաքսի, Երվանդ Գոբելյանի անունները, իսկ Փեհլիվանյանը միայն իր բանաստեղծություններն էր հրատարակում: Օրինակ՝ «Այսօր» թերթում Զավեն Բիբերյանը հրատարակել է Ֆրանսիայում նացիստների դեմ պայքարը կազմակերպողներից մեկի՝ Միսակ Մանուշյանի հիշատակին նվիրված հոդվածը³:

Ընդհանուր առմամբ հայ համայնքի վերաբերմունքը թերթի նկատմամբ ինչպիսի՞ն էր:

Թվային տվյալներ, ցավոք, չունեմ, սակայն կարող ենք ենթադրել, որ եթե մեկ տարվա ընթցքում որոշում են շաբաթաթերթն օրաթերթ դարձնել, ապա  սա առնվազն պետք է պայմանավորված լիներ ընթերցվող թերթ լինելու հանգամանքով: Եթե հաշվի առնենք,նաև այն, որ հետպատերազմական Թուրքիայում համայնքային նման թերթը չէր կարող մեծ բյուջե ունենալ… Կարևոր էր նաև լեզվի հարցը, քանզի այդ տարիներին պոլսահայ համյանքն քաղաքական անցուդարձին հետևում էր մեծավ մասամբ հայալեզու թերթերով: Նաև բանավոր պատության հանդիպումների շրջանակներում ականատես եմ եղել, որ մարդիկ հիշում են «Նոր օրը»:  

Կարո՞ղ ենք ասել, որ «Նոր օրը» հետագա ժամանակաշրջանի համար ոգևորիչ փորձառություն էր:

«Նոր օրը» դպրոց էր, որն իր շուրջ էր հավաքել ցեղասպանությունից հետո հայ մտավորականների առաջին սերունդին, ում տեսակետը հստակություն ձեռք բերեց: «Այսօր» թերթի փակվելուց հետո կրկին կտրվեց հայ մտավորականների և հասարակության (որի մեջ մեծացել էին) հետ կապը: Բանտարկությունների, քաղաքական ակտիվության և թերթերը փակելու հետևանքով 1950-ականներին այս մարդկանց մեծ մասը լքեց երկիրը: Նրանցից միայն Զավե Բիբերյանը հետ վերադարձավ: 1915 թ. հետո 1950-ականններին հայ համայնքը երկրորդ անգամ կորցրեց իր մտավորականության կարևոր հատվածին: Ըստ էության տեսնում ենք, որ մինչև 1990-ականներն այս դպրոցը չէր ձևավորվում: «Նոր օրի» սերունդն այն ժամանակաշրջանում խիստ արդիական եղող «եղբայրության» հարցով քննությունը լավ է հանջնել, սակայն, ցավոք, գինը, որ վճարեց դրա դիմաց, և գաղափարական ժառանգությունը առանձնապես մեր սերնդին չի կարողացել փոխանցվել, և սա մեզ համար մեծ կորուստ է:

1. Այշե Գյունայսույի հոդվածն այս պարագայում ամենադիպուկ օրինակն է: Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության պոլիտբյուրոյի անդամ, ում կուսակցականներն այն ժամանակ ճանաչում էին որպես ընկեր Ահմեդ Սայդան, հայ բանաստեղծ, լրագրող Արամ Փեհլիվանյանի մահվան վերաբերյալ ԹԲԿ-ի կենտկոմի 1979 թ. դեկտեմբերի 13-ի մահազդում կարդում ենք. «ԹԲԿ-ի լենինյան մարտիկերից մեկին կորցրեցինք: Թուրքիայի բանվորական դասակարգի քաջարի զավակ, ԹԲԿ-ի կենտկոմի պոլիտբյուրոյի անդամ ընկեր Ահմեդ Սոյդանը ծանր հիանդության պատճառով 62 տարեկան հասակում հեռացավ կյանքից»: Սակայն մահազդում խոսք չկա, որ նրա իրական անունը Արամ Փահլիվանյան է, այդ ժամանակվա հայտնի մտավորական և բանաստեղծներից է, հայերեն բանաստեղծությունների գիրք ունի, հայերեն քաղաքական թերթի հրատարակիչ և հոդվածագիր է: Անգամ չի հիշատակվում այն, որ այս թերթերում թուրքական մամուլում հակահայ ազգայնական դիրքորոշման դեմ պայքարող հոդվածների պատճառով բանտ է նստել: Մահազդում բավականին գովում են «ընկեր Ահմեդ Սոյդանի» «մարքսիզմ-լենինիզմին, բանվորական ինտերնացիոնալիզմին» նվիրվածությունը, ցավակցություն են հայտնում «բոլոր կուսակցական ընկերներին, ընտանիքին և մտերիմներին»: Պարզ է, որ «խորը ցավակցանք» արտահայտող մահազդը գրվել է ոչ թե Արամ Փահլիվանյանի հիշատակին, այլ ընկեր Ահմեդ Սոյդանի մահվան կապակցությամբ այդ ժամանակ Թուրքիայում զանգվածային հարձակման ենթարկվող ԹԲԿ-ի անդամների և համակիրների համար քարոզչության նպատակով: Սա հասկանալու համար բավական է հայացք նետել «Արաս» հրատարակչության կողմից հրատարակված «Ազատոթյունը երկու քայլ այն կողմ չէ. Արամ Փեհլիվանյան, բանաստեղծություններն ու կյանքը» գրքի 104-105 էջերում տեղ գտած մահազդին (Տե՛ս նաև՝ http://www.hyetert.com/yazi3.asp?Id=203&DilId=1 ):
2. Nor Lur, 19.03.1946
3. Զավեն Բիբերյան, «Հաղթանակեն երկու քայլ հեռու. Մանուշեանի հիշատակին», «Այսօր», 02.08.1947:

besiktasliyan@agos.com.tr

http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=tek-parti-doneminde-kapatilan-cesur-gazete-nor-or&haberid=6249

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net