Իսլամացված հայերին նվիրված գիտաժողով Ստամբուլում

Սերգեյ Վարդանյան

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության

ինստիտուտի  գիտաշխատող

2013 թ. նոյեմբերի 2-4-ը Ստամբուլի Բողազիչի համալսարանում տեղի ունեցավ «Իսլամաց(վ)ած հայերի մասին» թեմայով գիտաժողով, որը կազմակերպել էին Հրանտ Դինք հիմնադրամը, Մալաթիացի բարեգործասեր հայոց մշակութային և համագործակցական միությունը ու Բողազիչի նշանավոր համալսարանը (նախկին Ռոբերտ քոլեջ), որի 150 ամյակը լրացավ այս տարի:

Գիտաժողովում իրենց զեկուցումները կարդացին ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Թուրքիայի և Հայաստանի 26 գիտնականներ, որոնց բազմաթիվ դիմողներից ընտրել էր տարբեր երկրների համալսարանների գիտնականներից (այդ թվում` սփյուռքահայ) կազմված 13 հոգանոց հանձնախումբը: Հայաստանից ընտրվել էին 4 գիտնականներ` ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագիտության ինստիտուտից Հրանուշ Խառատյանը և Սերգեյ Վարդանյանը, ԵՊՀ-ից` Գայանե Չոբանյանը, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտից` Աննա Ալեքսանյանը:

Գիտաժողովի 3 օրերին Բողազիչի համալսարանի ընդարձակ դահլիճը լեփ-լեցուն էր տեղացի, նաև տարբեր երկրներից ժամանած հայ և օտարազգի ունկնդիրներով ու գիտնականներով:

Գիտաժողովի մասնակիցներին ողջույնի խոսք ասացին Հրանտ Դինքի այրին` Ռաքել Դինքը, Բողազիչի համալսարանի նախագահ, տիկին Գյուլայ Բարբարոսօղլուն, Մալաթիացի բարեգործասեր հայոց մշակութային և համագործակցական միության նախագահ Խոսրով (Հոսրոֆ) Քյոլեթավիթօղլուն, Հրանտ Դինք հիմնադրամի և Ստամբուլի Սաբանջը համալսարանի աշխատակցուհի Այշե Գյուլ Ալթընայը: Այնուհետև բացման խոսք ասացին հայերիս քաջածանոթ փաստաբան և գրող Ֆեթհիյե Չեթինը, Նեբահաթ Աքքօչը և Սիբել Ասնան:

Պիտի նշեմ, որ առաջին անգամ էր, որ Թուրքիայում անցկացվող գիտաժողովի պաշտոնական լեզուներն էին ոչ միայն թուրքերենը և անգլերենը, այլև` հայերենը, որոնցով հնչած զեկուցումների համաժամանակյա թարգմանությունները հասու էին դառնում ներկաներին:

Առաջինը ԱՄՆ-ից ուղիղ կապով ելույթ ունեցավ Զեյնեփ Թյուրքյըլմազը, թեման էր «Կրոնափոխության մասին հետազոտություններ. անդրադարձ օսմանյան և հանրապետության պատմությանն ու պատմագրությանը»: Հաջորդ ելույթ ունեցողի` Ավետիս Հաճյանի թեման էր «Անատոլիայի հայերի և մերօրյա մահմեդականացված հայերի մասին Շնորհք պատրիարքի առաջարկած չորս դասակարգումը»: Այշե Գյուլ Ալթընայի զեկուցման վերնագիրն էր «Մահմեդականացված հայերի շուրջ պատմական և պատմագիտական լռության և նոր հիշատակում ազգային պատկանելության, ազգի և սեռի շուրջ»:

Հաջորդն իմ ելույթն էր` «Մահմեդականացված համշենահայերը` զոհեր և ականատեսներ»: Բնական է, որ հուզվում էի, քանզի, երևի իր 150-ամյա պատմության ընթացքում, համալսարանի պատերից ներս առաջին անգամ պիտի հնչեր հայերեն զեկուցում, այն էլ` բռնի կրոնափոխության և ցեղասպանության մասին: Ինչպես նշեցի, ելույթները զուգահեռաբար թարգմանվում էին անգլերեն և թուրքերեն: Ինձանից բացի` հայերեն ելույթ ունեցան նաև Հրանուշ Խառատյանը, Գայանե Չոբանյանը և Գերմանիայից` Իշխան Չիֆթճյանը: Ամբողջ գիտաժողովի ընթացքում հայերենից թուրքերեն և թուրքերենից հայերեն բարյացակամորեն թարգմանում էր «Ակօս» թերթի հայերեն բաժնի խմբագիր Բագրատ Էսդուգյանը, ում հետ դեռ 2010թ. փոքր խմբով ճանապարհորդել էինք Սև ծովի հարավային ափերով, հասել Համշեն ու Չամլըհեմշին գավառներ: Իսկ մեր` հայաստանցիներիս խմբին Ստամբուլում գտնվելու բոլոր 7 օրերին ուղեկցում, օգնում և թարգմանում էր Երևանի պետհամալսարանի թյուրքագիտական բաժնի շրջանավարտ, Հրանտ Դինքի հիմնադրամի կամավոր աշխատակից, մի հրաշալի աղջիկ` Վարդուհի Բալյանը: Օգտվելով առիթից` ցանկանում եմ իմ խորին երախտագիտությունը հայտնել Բագրատ Էսդուգյանին և Վարդուհի Բալյանին:

Եվ այսպես` երևի առաջին անգամ Ստամբուլի նշանավոր Բողազիչի համալսարանի բեմից հնչեց հայերեն զեկուցում, էկրանին ցուցադրվեցին եղեռնին առնչվող 44 լուսանկարներ. վերջում Համշենի բարբառով հնչեց Բողազիչի համալսարանի շրջանավարտ, ծագումով Ռիզեի համշենցի, երգչուհի Այշենուր Քոլիվարի «Ճորոխի ողբը» երգը: Ե’վ լուսանկարները, և’ երգը շատերին հուզեցին ու հետաքրքրեցին, ընդմիջման ժամին նրանք մոտենում էին ու խնդրում, որ համացանցով իրենց ուղարկեմ լուսանկարներն ու ձայնագրությունը, ինչն արեցի Երևան վերադառնալուց հետո:

Որպեսզի ընթերցողները հնարավորինս լավ պատկերացում կազմեն գիտաժողովի մասին, անհրաժեշտ եմ համարում ներկայացնել բոլոր 26 զեկուցումները` հեղինակներին ու վերնագրերը: Եվ այսպես, ըստ հերթականության, հաջորդաբար ելույթ ունեցան Սերափ Դեմիրը «Զանգվածային կրոնափոխությունը Համշենում», Խոփայի գավառից համշենցի, ստամբուլաբնակ Մահիր Էօզքանը` «Համշենական ինքնություն, մշակույթ, լեզու և կրոն», Ուղուր Բահադըր Բայրաքթարը` «Առևանգումը, ամուսնությունը և մահմեդականացումը թանզիմաթի ժամանակաշրջանում», Սելիմ Դերինգիլը` (ներկա չէր, ընթերցվեց զեկուցումը) «Զանգվածային կրոնափոխությունը 1894-1897թթ. համիդյան կոտորածների ընթացքում», Թաներ Աքչամը` «Ասիմիլացիան որպես հայերի կրոնափոխության կառուցվածքային բաղադրիչ», Արմեն Մարսուբյանը` «Վերապրածի չպատմված պատմություն. «մահմեդականացված» հայ ընտանիք Մերզիֆոնում (1915-1919)», Աննա Ալեքսանյանը` «Ռուբեն Հերյան. Հայոց ցեղասպանությունից հետո հայ կանանց և երեխաների ազատարար», Գայանե Չոբանյանը` «Արաբացած հայերի հարցը»: Նոյեմբերի 3-ին զեկուցողները ելույթ ունեցան հետևյալ հերթականությամբ` Վահե Թաշճյան` «Խառնամուսնություն, պոռնիկություն (մարմնավաճառություն), գոյատևում. վերապրած հայ կանանց վերաինտեգրումը հետօսմանյան հայ համայնքին», Արդա Մելքոնյան` «Սեռը և գոյատևման տարբերակները Հայոց ցեղասպանության ընթացքում», Դորիս Մելքոնյան` «Տարված մահմեդական կենցաղ-ցեղասպանության ընթացքում հայ երեխաների փորձը», Իշխան Չիֆթճյան` «Մահմեդականացումը որպես գոյատևման կամ անհետացման միջոց. 1915թ. ցեղասպանության ընթացքում հայերի մահմեդականացման տեսություն և պրակտիկա», Հիլմար Կաիսեր` «Հայ աքսորյալների ասիմիլացիան 1915-1917թթ.», Ուենդի Համելինք` «Սասունի հայերի երաժշտական հիշողությունը», Ջաֆեր Սարըքայա` «Միայն լոխումն է մնում հուշ. Սևծովյան շրջանի մահմեդականացված հայերը և մի հայի մնայուն պատմություն», Նևին Յըլդըզ Թահինջիօղլու` «Գոյության պատմություն. ի՞նչ է մնում Սառայից», Ռուբինա Փիրումյան (ներկա չէր, ընթերցվեց զեկուցումը)` «Մահմեդական հայեր, պարադո՞քս», Ադնան Չելիք` «Մահմեդականացված հայ ընտանիքների գոյատևման մարտավարությունը, Դիարբեքիր-Փասուրի (Քուլփ) դեպքը», Դավութ Յեշիլմեն` «Հայերի ընկալումը ժամանակակից քրդական վեպերում և հավաքական հիշողության ներկայացում», Ռամազան Արաս` «Միսիլմենի. մահմեդական քրդերի շրջանում մահմեդական հայերի ընկալման վերլուծությունը», Ումիթ Քուրթ և Մուրադ Ուչաներ` «Բեսնիից 36 «մահմեդական» հայ երեխայի պատմությունը», Նեզահաթ Գյունդողան և Քազըմ Գյունդողան` «Հայերը 1937-38թթ. Դերսիմի Թերթելեում», Հրանուշ Խառատյան` «Ես Դերսիմից եմ. ինքնությունից խուսափելը  Դերսիմի բնակչության շրջանում և Դերսիմի ալևի դարձած հայերը», Գյոքչեն Բ. Դինչ` «Պաշտպանված, բայց խտրականության ենթարկված Դերսիմի հայեր»: Նոյեմբերի 4-ին զեկուցողները ելույթ ունեցան հետևյալ թեմաներով. Հելին Անահիտ «Հիշողության գետերը. հավաքական հիշողության և մշակույթային վերափոխման ուսումնասիրություն Թուրքիայի մահմեդականացված հայերի «ձայնի» միջոցով», Ալիս վոն Բիեբերշտեյն` «Ես-ը որպես դատարկություն», Լորիս Ռիթեր` «Վերականգնելով ինքնությունը. ընտանիք կառույցի կարևորուիթյունը ծպտյալ և մահմեդականացած հայերի շրջանում», Անուշ Սունի`«ՙՏարբերության հետևանք, մահմեդականացված հայերի նախադեպը»:

Պետք է նշեմ, որ դահլիճը շատ անմիջականորեն էր արձագանքում ելույթներին, շատերին հնարավորություն ընձեռվեց հարցեր տալ ելույթ ունեցողներին, ինչը երբեմն վերածվում էր սրտաբուխ խոսքի, մարդիկ բարձրաձայնում էին տարիներ շարունակ սրտում ու մտքում թաքցրածը, պատմում իրենց պապերի ու տատերի, իրենց ընտանիքների ու հենց իրենց ապրած ողբերգությունների մասին: Բացի այդ` կազմակերպվեցին նաև քննարկումներ կրոնի և ինքնության, թոռների թեմաներով:

Ամբիոնից իրենց խոսքն ասելու հնարավորություն ունեցան նաև Դերսիմի հայերի միության նախագահ Միրան Փրգիչ Գյուլթեքինը և համշենցիների «Հադիգ» մշակութային միության փոխնախագահ Հիքմեթ Աքչիչեքը:

Նախատեսվում է գիտաժողովում կարդացված զեկուցումները մոտ ապագայում հրատարակել թուրքերեն և անգլերեն:

Գիտաժողովին անդրադարձան ոչ միայն Ստամբուլի հայկական թերթերից «Ակօսը» և «Մարմարան», այլև թուրքական մի շարք թերթեր և հեռուստաալիքներ, որոնք իրենց գնահատականներում զուսպ էին և հավասարակշիռ:

Վերջում ցանկանում եմ շնորհակալություն հայտնել գիտաժողովի կազմակերպիչներին` հյուրընկալության բարձր մակարդակի համար: Այդ է վկայում նաև այն, որ 3 օրերի ընթացքում սադրիչ միջադեպեր չեղան, և բոլոր մասնակիցներն ու հյուրերը բարեկամաբար բաժանվեցին: