54. Հայաստանը պարսկական և օսմանյան վարչական բաժանումներում և հայկական իշխանությունները

Արևելյան Հայաստանը Պարսկաստանի կազմում

Պարսկական և Օսմանյան պետությունները դեռևս XVI դ. փորձում էին իրենց գրաված հայկական տարածքներում հաստատել վարչական կայուն համակարգ։ Դա նրանց հաջողվեց միայն 1639թ. հաշտությունից հետո, երբ հաստատվեց երկարատև խաղաղություն։

Արևելյան Հայաստանում, որպես վարչական միավորներ, կազմակերպվեցին վիլայեթներ կամ բեգլարբեգություններ։ Նրանց կառավարիչները կոչվում էին բեգլարբեգեր կամ խաներ, որոնք նշանակվում էին պարսից շահի կողմից՝ անորոշ ժամանակով։ Նրանց պարտականությունն էր հետևել իրենց կառավարմանը հանձնված երկրամասի ներքին կարգ ու կանոնին, պաշտպանել այն օտար հարձակումներից, բաշխել և հավաքագրել շահական գանձարան մուծվող հարկերն ու տուրքերը։ Խանության կառավարման գրասենյակը կոչվում էր դիվանխանա։ Խաներն ունեին իրենց զորքը, դատարանը և ոստիկանությունը։

Վիլայեթները բաժանվում էին մահալների։ Օրինակ՝ Երևանի վիլայեթը բաժանված էր 15 մահալի։ Յուրաքանչյուր մահալ ուներ իր կառավարիչը, որը նշանակվում էր խանի կողմից։ Դրանք կոչվում էին նայիբ, միրբոլուք կամ մելիք։ Երևանի խանությունում նրանք հիմնականում կոչվում էին միրբոլուք։ Սրանք բացարձակ տեր ու տնօրեն էին իրենց ենթակա մահալներում։ Մահալների կառավարիչներն իրենց հերթին ունեին ենթակա պաշտոնյաներ գյուղերում, որոնք կոչվում էին տանուտեր կամ գյուղական մելիք։

Արևելյան Հայաստանում քաղաքական և ռազմական նշանակությամբ կարևոր տեղ էր հատկացվում Երևանի և Գանձակի վիլայեթներին։ Շահ Աբասը Երևանի վիլայեթի առաջին կառավարիչ նշանակեց իր աչքի ընկնող զորապետերից մեկին՝ Ամիրգունա խանին։ Նրա վրա էր դրված պարսկական պետության արևմտյան սահմանի պաշտպանությունը թուրքերի հնարավոր հարձակումներից։ Վիլայեթի տնտեսությունը վերականգնելու և թուրքերից այն պաշտպանելու համար Ամիրգունա խանը ձեռնամուխ եղավ բռնագաղթի պատճառով դատարկված Այրարատյան դաշտը և հարակից շրջանները կրկին վերաբնակեցնելուն։ Այդ նպատակով խանը մի շարք արշավանքներ կազմակերպեց Օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող հայկական գավառներ և մեծ թվով հայերի տեղափոխեց Երևան ու Այրարատյան դաշտ։

Ամիրգունան Երևանի վիլայեթը, որի տարածքի մեջ էր մտնում Արևելյան Հայաստանի մեծ մասը, կառավարեց 20 տարի (1605-1625)։Խանը փորձեց կարգավորել երկրի հողային հարաբերությունները։ Նախկին կալվածատերերը, պետական պաշտոնյաները և վանքերը վերականգնեցին իրենց իրավունքները։ Կարգի բերվեցին ոռոգման ցանցը, հարկերը և տուրքերը։ Հայ ժողովուրդը ձեռնամուխ եղավ երկրի շենացմանը։

Զարգացավ տնտեսական կյանքը, վերաշինվեցին ավերակների վերածված գյուղերն ու քաղաքները։ Վերականգնվեցին ավերված վանքերն ու եկեղեցիները։ Նորոգվեցին մասնավորապես Էջմիածնի եկեղեցիները։ Աշխուժացան արհեստներն ու առևտուրը։ Վերելք ապրեցին Երևանը, Նախիջևանը, Ագուլիսը, Գանձակը։

Արևելյան Հայաստանի մեջ մտնող Նախիջևանի երկրամասը միացվեց Երևանի վիլայեթին որոշ ժամանակ անց։ Այն ընդգրկում էր Սյունիքի արևմտյան մասերը և Նախիջևանի շրջանը։ Արևելյան Հայաստանի որոշ շրջաններ մտնում էին Թավրիզի վիլայեթի մեջ (Մակու, Կապան, Խոյ, Սալմաստ)։

Արցախի և Ուտիքի մելիքությունները, Սյունիքի մի մասի հետ, թեև մտնում էին Գանձակի վիլայեթի մեջ, սովորաբար ենթարկվում էին անմիջապես պարսից շահին։ Լոռին և Տավուշը գտնվում էին Վրաց (Քարթլիի) թագավորության ենթակայության ներքո։

Վարչական բաժանումներն Արևմտյան Հայաստանում

Օսմանյան Թուրքիային անցած հայկական հողերում ստեղծված վարչական միավորները կոչվում էին էյալեթներ։ Ավելի ուշ դրանցից ձևավորվեցին փաշայությունները։ XVII դ. դրանք հետևյալներն էին՝ Կարսի, Չըլդրի, Արզրումի, Վանի, Դիարբեքիրի, Մարաշի, Սվասի և Ադանայի էյալեթները։ էյալեթում իշխանությունը գտնվում էր սուլթանի նշանակած փաշայի ձեռքում։ էյալեթները բաժանվում էին սանջակների (գավառների)։ Յուրաքանչյուր սանջակ ուներ իր կառավարիչն ու ենթակա պաշտոնյաները։ Սրանք նշանակվում էին փաշայի կողմից և ենթակա էին նրան։ Սանջակի կառավարիչ բեյը կամ բեկը ուներ նույն իրավունքները սանջակում, ինչ որ փաշան՝ էյալեթում։

Բեյերը կամ բեկերը իրենց սանջակներում հսկում էին հարկերի ժամանակին հավաքմանը, լուծում էին բնակչության միջև ծագած վեճերը, հետևում կարգ ու կանոնին և դատավճիռներ կայացնում։

Գյուղերում իշխանությունը գտնվում էր գյուղի տանուտերի (ռեսի) ձեռքին։ Ռեսը պարտավոր էր հետևել գյուղի համար սահմանված հարկերի հավաքմանը, գյուղական մանր վեճերի լուծմանը, ընդունել գյուղ եկած պաշտոնյաներին և իրագործել վերևից եկած բոլոր կարգադրությունները։

Օսմանյան Թուրքիայում պաշտոնյաների նշանակման կարգը խիստ արատավոր էր։ Պաշտոնները դառնում էին սովորական առուծախի առարկա։ Սուլթանը որևէ մեկին փաշայի պաշտոնում նշանակելիս պահանջում էր, որ պաշտոն ստացողը նախօրոք էյալեթի մի տարվա հարկի չափ գումար մուծեր պետական գանձարան։ Փաշային իրավունք էր վերապահվում հարկերը գանձել իր օգտին։ Այդպես էր վարվում փաշան, երբ նշանակում էր սանջակի կառավարիչներ։ Գնալով ավելի մեծ գումարներ էին պահանջվում փաշա, ինչպես նաև սանջակի կառավարիչ դառնալու համար։ Կաշառքով պաշտոնի նշանակելն այնքան սովորական էր, որ պաշտոնները նույնիսկ աճուրդի էին հանվում։ Պաշտոնյան ամեն տարի պիտի նորոգեր իր իրավունքները կաշառքով։ Եթե զլանում էր, ապա նրա պաշտոնն անցնում էր մեկ ուրիշին, ով ավելի մեծ գումար կվճարեր։

Կաշառակերությունը Օսմանյան կայսրությունում առասպելական չափերի էր հասնում։ Այդ են վկայում եվրոպացի ճանապարհորդները և պատմիչները։ Բոլոր պաշտոնները գնվում և վաճառվում էին, ու յուրաքանչյուր ենթակա պարտավոր էր որոշակի գումար հատկացնել իր պետին։ Այս բոլորը վճարվում էր հասարակ ժողովրդի և հատկապես քրիստոնյա հայերի անտանելի հարստահարության հաշվին։

Հայ բնակչության համար մեծ պատուհաս էր դարձել հաճախակի կրկնվող մանկահավաքությունը։ Սուլթանի հրամանով քրիստոնյաներից բռնի հավաքագրում էին առողջ և բարձրահասակ մանկահասակ տղաներին, հավատափոխ անում և վերցնում զինվորական ծառայության։ Նրանցից էին կազմվում ենիչերական զորքերը, որոնք թուրքական բանակի ամենամարտունակ զորամասերն էին։

Հայկական իշխանությունները XVII դ. առաջին կեսին

Հայաստանին տիրած բոլոր նվաճողները աշխատել են ոչնչացնել հայ իշխանական դասն ու հայկական իշխանությունները։ Նրանց մի մասին հաջողվել է իր գոյությունը պահպանել Հայաստանի լեռնային անառիկ շրջաններում և գոյատևել մինչև XIX դ. սկզբները։

Հայ ավատատերերից ոմանք հպատակվել են նվաճողներին և պահպանել իրենց գոյությունը։ Իսկ մյուսները, չդիմանալով նվաճողների ճնշումներին, արտագաղթել են երկրից։ Հայ իշխանավորներից ոմանք էլ իրենց սեփական տիրույթները փրկելու համար դրանք կամովին հանձնել են եկեղեցուն, իսկ իրենք ընդունել հոգևոր աստիճան։ Նրանք հայտնի են պարոնտեր անունով։

Հայ իշխաններից ոմանք էլ, թեև ընդունել են նվաճողների գերիշխանությունը՝ հպատակվելով նրանց, աշխատել են ամեն գնով պահպանել իրենց ինքնավարությունը։ Այդպիսի իշխանություններից էին Սյունիքի, Արցախի և Գեղարքունիքի մելիքությունները, որոնց գլուխ կանգնած էին մելիքները։ Դեռևս XVI դ. հայտնի են եղել Խաչենի և Վարանդայի մելիքությունները։ Ավելի ուշ մելիքություններ են կազմակերպվել Գյուլիստանում, Ջրաբերդում, Դիզակում ու Սյունիքի գավառներում։ Մելիքներն Արցախի և Սյունիքի նախկին հայ իշխանական տների ժառանգներն էին, որոնց իրավունքները ճանաչեցին պարսից շահերը։ Նրանք անմիջապես ենթակա էին շահին՝ ճանաչելով նրան իրենց գերագույն իշխող։ Նրանք ունեին իրենց դղյակը, ամրոցը, զորքը և պաշտոնյաները։ Որպես հպատակ` նրանք շահին միայն հարկ էին վճարում։ Մելիքի պաշտոնը ժառանգական էր, բայց մահացած մելիքի պաշտոնի ժառանգումը պիտի հաստատվեր շահի կողմից։ Մելիքներն էին նշանակում և հավաքում հարկերն ու տուրքերը, լուծում բոլոր վեճերը։ Գյուղերում նրանց իշխանությունը իրագործում էր տանուտերը։ Պատերազմների ժամանակ մելիքները պարտավոր էին իրենց զորքով ներկայանալ շահին, պաշտպանել երկիրը օտար թշնամուց։ Մելիքներն ունեին ընդարձակ հողատարածքներ, որից ստացված եկամուտը միայն իրենք էին տնօրինում։

Արևմտյան Հայաստանում հայկական իշխանություններ էին պահպանվել Շատախում, Մոկսում, Սասունում, Զեյթունում, Համշենում և այլուր։ Հայ ժողովրդի պատմության մեջ իր առանձնահատուկ տեղն ունի Զեյթունը, որը գտնվում էր Կիլիկիայի՝ լեռներով շրջապատված մի փոքրիկ հովտում։ Այստեղ բնակվում էին 20-30 հազար հայեր։ Նրանք մինչև XVII դ. չէին ենթարկվում նույնիսկ հզոր Օսմանյան պետությանը։ Երկար պայքարից հետո միայն նրանք համաձայնեցին Օսմանյան պետությանը հարկ վճարել՝ իրենց ներքին անկախությունը պահելու պայմանով։ Ազատության այս օջախն իր կիսանկախությունը պահպանեց մինչև XIX դ. 60-ական թթ.։

Հայկական ինքնավար այդ իշխանությունները խոշոր նշանակություն ունեցան Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանում՝ թուրքական և պարսկական տիրապետության դեմ մղած ազատագրական պայքարում։ Դրանք դարձան հայ ազատագրական պայքարի զարթոնքի ու կազմակերպման օջախներ։

http://www.findarmenia.com/arm/history/21/345