Կանացի թախծոտ մի ձայն` Ցեղասպանության հուշարձանի մոտ

Օզլեմ Էրթան/Հայաստանյան նոթեր-3

Երևանում գտնվող գագաթներից մեկում տեղակայված Ցեղասպանության հուշարձանից արձագանքում է մի հայերեն երգի թախծոտ մեղեդին, իսկ նոր բաժիններով համալրվելիք թանգարանը նախապատրաստվում է 2015-ին:

Որքան գագաթին ենք մոտենում, այնքան եղանակը ցրտում է: Տաքանալու համար ագուցում եմ աշնանային վերարկուիս կոճակները: Կա’մ Երևանի կենտրոնի և Ցեղասպանության հուշարձանի գտնվելու գագաթի միջև ջերմաստիճանի զգալի տարբերություն կա, կա’մ էլ ես եմ այդպես զգում:

Հենց հասնում ենք թանգարան և Ծիծեռնակաբերդ կոչվող Ցեղասպանության հուշարձանի գտնված գագաթ, լսում ենք կանացի մի ձայն: Կինը երգում է հայտնի թախծալի հայկական «Դլե յամանը»: Գեղեցիկ և զգացական ձայնը ծիծեռնակների պես թևածում է գագաթին: Հայ ժողովրդի` Ցեղասպանությունից հետո վերածնունդը խորհրդանշող բարակ, բարձր հուշասյունից և 1915 թ. առաջ Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.) հայերի բնակված 12 վիլայեթները խորհրդանշող քարե մույթերից բաղկացած Ցեղասպանության հուշարձանը մեր առջևում է: Սակայն նախ մտնում ենք թանգարան և աշխատակիցներից տեղեկություններ ստանում այնտեղ ցուցադրվող նմուշների և փաստաթղթերի մասին:

Ցավալի անցյալի վկաները

Ցեղասպանության հուշարձանը նման է մի հայելու, որում արտացոլված է 98-ամյա վաղեմություն ունեցող խորը մթությունը: Անհնար է 1915 թ. տեղի ունեցածը ներկայացնող լուսանկարների, նմուշների ու վավերագրերի կողքից անցնել մի սովորական թանգարան այցելած զբոսաշրջիկի հանգստությամբ: Զգացվում եք, ցավում, ձեր հոգին դառնանում է լուսանկարների դեմքերին նայելիս:

Առաջին բաժնում ներկայացվում է արևմտահայերի, այսինքն` Անատոլիայի հայերի` 1915 թ. առաջ ունեցած կյանքը` հին թերթեր, բնակչության գրանցումներ, եվրոպացի ճանապարհորդների` արևմտահայերի առօրյա կյանքի մասին նոթեր և այլ մանրամասներ…

Իսկ թանգարանի գլխավոր սրահը նվիրված է Հայոց ցեղասպանության թեմային:

1911-ին «Հոլոքոստ» էր ասել

Նախ հայացք են նետում Աբդուլ Համիդ Երկրորդի ժամանակաշրջանում, 1980-ական թվականներից հետո սկսված կոտորածների մասին Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի մամուլում հրապարակված լուրերին: Անցյալի տխուր ստվերների հետ կողք կողքի քայլելիս մեր ուշադրությունն է գրավում թանգարանի աշխատակից տիկնոջ խոսքերը: Թանգարանում ցուցադրվող մի գիրք մատնանշելով` նա ասում է. «1911 թ. մի անգլիացի գրողի հեղինակած սույն գրքում առաջին անգամ կիրառվել է «Հոլոքոստ» արտահայտությունը»: Այդպիսով տեղեկանում ենք, որ Հոլոքոստը հրեական ցեղասպանությունից դեռ տարիներ առաջ է օգտագործվել` հայերի դեմ իրականացված կոտորածները բնութագրելու համար:

Մահվան ճամփորդություն

Որպես Հայոց ցեղասպանության տարելից համարվող 1915 թ. ապրիլի 24-ին 235 հայ մտավորականներ են ձերբակալվել և ուղարկվել մի ճամփորդության, որի վերջը մահն էր: Թանգարանում նայում եմ նրանց լուսանկարներին: Գլխավոր տեղում գրող գրիգոր Զոհրապն է, ապա` բանաստեղծ Դանիել Վարուժանը, երգահան, վարդապետ Կոմիտասը և այլք… Անատոլիայի հայկական համայնքի` մի քանի օրվա ընթացքում բնաջնջված մտավորականությունը…

Կոտորածի քաղաք Էլազիգը

1915-ին Էլազիգում (Խարբերդում-Ակունքի խմբ.) պաշտոնավարած ԱՄՆ-ի հյուպատոսը (ի նկատի ունի Լեսլի Դևիսին, որի հուշերը տպագրվել են «Սպանդի նահանգը» վերնագրով-Ակունքի խմբ.) թե’ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ նոթեր է գրել և թե’ լուսանկարներ արել: Նրա` թանգարանում ցուցադրվող հուշերի համաձայն` Անատոլիայի զանազան քաղաքներից բերված հայ տղամարդկանց հավաքել են Էլազիգում և սպանել: Թանգարանի աշխատակցից տեղեկանում ենք, որ ԱՄՆ-ի հյուպատոսը հենց դրա պատճառով Էլազիգին տվել է «Սպանդի նահանգ» անունը: Ապա խոսքն ակամա հասնում է Հայոց ցեղասպանության նախագծողներից մեկի, ժամանակաշրջանի ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշային: Աշխատակիցը նշում է. «1919 թ. դատավճիռ է կայացվել` Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուները հանդիսացող իթթիհադականներին մահապատժի ենթարկելու վերաբերյալ: Սակայն դա առանձնապես անկեղծ որոշում չէր, որի պատճառով էլ չգործադրվեց: Քանզի երբ սույն վճիռը կայացվեց, այդ անձինք հեռացել էին Թուրքիայից: Ինչպես հայտնի է, Թալեաթ փաշան էլ սպանվել է Գերմանիայում, Սողոմոն Թեհլերյան անվամբ մի հայի կողմից»:

Ցավի դաջվածքները

Այնուհետև նայում ենք հրկիզված, ռմբակոծված հայկական եկեղեցիների լուսանկարներին: Այն ժամանակաշրջանում ոչնչացվել է 2 հազարից ավելի եկեղեցի: Ոչ միայն մարդիկ են ոչնչացվել, այլև` նրանց հետքերը: Եղել են նաև դաջվածքով կանայք, որոնց ընտանիքները կոտորված էին, իսկ իրենք` բռնի իսլամացված, թուրքացված, քրդացված… Թանգարանի վերջին հատվածում տեղ է հատկացված նրանց լուսանկարներին: Բոլորի ճակատին նույն դաջվածքն է: Իրենց ապրած ցավի, ամոթի խորհրդանիշը եղող այդ դաջվածքներով մեզ են նայում` պատմության մի մութ կետում կանգնած:

Ամեն շաբաթ թուրքեր են գալիս

Ցեղասպանության թանգարանում տենդագին շինարարական աշխատանքներ են ընթանում: Քանի խորանում ես ներքին բաժանմունքներում, այնքան ուժգնանում են մուրճի և շաղափի ձայներն: Թանգարանը 2015 թ., այսինքն` Ցեղասպանության 100-ամյակին համալրված է լինելու նորանոր տեղեկատվությամբ և փաստաթղթերով: Հենց դրան են ուղղված այս բոլոր նախապատրաստական աշխատանքները: Թանգարանի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը հայտնում է, որ իրենք բացելու են նաև Ցեղասպանությանն ընդդիմացած և հայերին մահից փրկած թուրքերին նվիրված մի բաժին, որում տեղ են գտնելու նրանց վերաբերյալ վավերագրեր ու տեքստեր: Երբ աշխատանքներն ավարտին հասցվեն, թանգարանը հիմիկվանից 2 ու կես անգամ ավելի ընդարձակ կլինի: Ինչպես նշում են թանգարանի աշխատակիցները, հաճախ թուրքեր էլ են այցելում հուշարձան ու թանգարան, և իրենց տպավորությունների մասին գրում հյուրերի համար նախատեսված մատյանում: «Գրեթե ամեն շաբաթ որևէ թուրք է գալիս թանգարան»,-ասում են աշխատակիցները:

Անատոլիայի 12 վիլայեթները և անմար կրակը

Թանգարանից դուրս գալով` քայլում ենք դեպի Ցեղասպանության հուշարձան: «Դլե յաման» երգող այն կանացի թախծոտ ձայնը դեռ արձագանքում է գագաթին: Դեպի հուշարձան տանող ճանապարհին հանդիպում ենք թուրքերեն խոսող մի զույգի: Պարզվում է` եկել են Ստամբուլից` Երևանը տեսնելու: Ասում են, որ շրջել են քաղաքում և հավանել այն: Զրուցելուց հետո բաժանվում ենք նրանցից և շարունակում քայլել դեպի Ծիծեռնակաբերդ կոչվող հուշահամալիր: Անատոլիայի` անցյալում հայերով հոծ բնակեցված 12 վիլայեթները խորհրդանշող քարե մույթերից բաղկացած հուշարձանի ճիշտ մեջտեղում անմար կրակն է, իսկ դրա կողքին` հայ ժողովրդի` Ցեղասպանությունից հետո վերածնունդը խորհրդանշող բարձր հուշասյունը: Կրակն անմար է, իսկ Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի համար կառուցված հուշարձանին դրված մեխակները` միշտ թարմ:

http://www.taraf.com.tr/haber/soykirim-aniti-nda-huzunlu-bir-kadin-sesi.htm

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net