Ուզում են վերադառնալ Մուսա լեռ

Օզլեմ Էրթան/Հայաստանյան նոթեր-2

Անատոլիայի հարավում գտնվող Մուսա լեռից Հայաստան գաղթածների զավակները ցանկանում են գալ Թուրքիա և տեսնել իրենց տները:

Հայաստանի լեռնագագաթները ձյունապատ են: Արևը չի կարողանում վերացնել ժայռերի վրա եղող հաստ, սպիտակ ծածկոցը: Երկու կողմից բարձր գագաթներով շրջապատված ճանապարհի վերջում կա մի գյուղ, որն իր անունն ստացել է Անատոլիայի հարավում գտնվող Մուսա լեռից: Հենց այն Մուսա լեռից, որը օրեր ու գիշերներ շարունակ եղել էր Ցեղասպանությունից մազապուրծ հաթայցի հայոց ապաստարանը: Յոթ գյուղի բնակիչները լեռ էին բարձրացել` չենթարկվելով իրենց Սիրիայի Դեր Զորի անապատներ աքսորել ուզող Միություն և առաջադիմություն կուսակցության իշխանությանը: Հայ գյուղացիները ամիսներ տևած դիմադրության վերջում Եգիպտոս էին ուղևորվել` նստելով Միջերկրական ծովի ափերին մոտեցած ֆրանսիական նավերը:

Ծանոթանալու եմ ճանապարհի վերջում գտնվող Մուսա լեռ գյուղում ապրող` 1915 թ. 53 օր շարունակ լեռան վրա կենաց մահու պայքար մղածների թոռների հետ: Սակայն նախ հարկավոր է այցելել գյուղի վրա հակված մի գագաթի վրա գտնվող հուշարձանն ու թանգարանը: Քանզի մեր հասած ժամանակ փակ կլինի, եթե չշտապենք: Վերջապես հասնում ենք Հայաստանի Մուսա լեռ և մոտիկից տեսնում այն հուշարձանը, որի վրա փորագրված են Վաքըֆի (ներկայում` Վաքըֆլը), Յողունոլուքի, Էրիքլիքույուի (ներկայում` Հաջը Հաբիփ), Բիթիասի (ներկայում` Բաթըայազ), Քեբուսիյեի (ներկայում` Քափըսույու), Դամլաջըքի և Զեյթունլուի անվանումները, որոնք խորհրդանշում են տվյալ գյուղերի բնակչության դիմադրությունը: Հուշարձանի առջև հանդիպում ենք Գաբրիել և Աստղիկ Փանոսյան զույգին, որոնց պապերը մուսալեռցի են: Նրանցից տեղեկություններ ենք ստանում հուշարձանի և թանգարանի մասին: Շենքի մուտքի մոտ առկա է մի գերեզմանաքար, որի վրա հայերենով գրեր կան: Նաև լրագրող եղող Գաբրիել Փանոսյանը հայտնում է. «Այս քարի տակ ամփոփված են մուսալեռցիների ոսկորները» և սկսում պատմել. «1915-ին Մուսա լեռան դիմադրության ընթացքում զոհվածներն այնտեղ են թաղվել: Ամեն մեկի համար առանձին-առանձին գերեզմաններ են կառուցվել: Սակայն հետագայում այդ դամբարանները ոչնչացվել են: Մենք, երբ 2007 թ. գնացինք Մուսա լեռ, հավաքեցինք շուրջը ցիր ու ցան եղած ոսկորները և Հայաստան բերելով` թաղեցինք այս վայրում»:

Փոքր, բայց` տպավորիչ

Մուսա լեռ թանգարանը թեև փոքր է, սակայն տպավորիչ է այցելուների համար: Մուտքի մոտ մեզ է դիմավորում մուսալեռցիների սև ու սպիտակ լուսանկարները: Երբ նկատում եմ Հայաստանի նախկին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի լուսանկարը, ակամա հարցնում եմ. «Նա է՞լ է մուսալեռցի»: «Այո»,-պատասխանում են ինձ,-«Պապերն այնտեղացի են»:

Եթե այսօր համայն աշխարհը տեղեկացված է Մուսա լեռան դիմադրության և այս լեռան փեշերին եղած յոթ գյուղերի բնակչության պատմության մասին, ապա` հրեա գրող Ֆրանց Վերֆելի շնորհիվ: Վերֆելը Թուրքիայում գործող «Բելգե» հրատարակչատան կողմից տպագրված «Մուսա լեռան 40 օրը» վերնագրով ծավալուն վեպում ներկայացնում է դիմադրության պատմությունը և հաթայցի հայերի` ֆրանսիական նավերի շնորհիվ փրկվելը: Բնականաբար, երբ սույն թանգարանը կառուցվել է, այս գրողը ևս մոռացության չի մատնվել: Թանգարանի ցուցադրության մեջ աչքի են զարնում հիշյալ գրքի` տարբեր լեզուներով, այդ թվում` թուրքերեն, հրատարակությունները, լուսանկարներն ու արձանիկները: Թանգարանում տեսնում ենք նաև այն զենքերն ու դանակները, որ մուսալեռցիներն լեռ բարձրանալիս իրենց հետ էին վերցրել` անձնական իրերի հետ մեկտեղ:

«Այստեղ քո տունն է»

Երբ թանգարան մեր այցն ավարտելով` դուրս ենք գալիս, զրուցում ենք 40 տարի ԱՄՆ-ում բնակվելուց հետո ամուսնու հետ միասին Հայաստանի մայրաքաղաք փոխադրված Աստղիկ Փանոսյանի հետ, ով ասում է, թե Երևանն ամենագեղեցիկ քաղաքն է աշխարհում: Պարզվում է` Աստղիկը 2004 և 2010 թվականներին գնացել է իր պապերի գյուղ և գտել իրենց տունը: «Տնից առանձնապես բան չէր պահպանվել: Պատերի տակ փորելով` գանձ են որոնել: Իսկ պապիս նարնջենիների բերքը հիմա մի ադանացի թուրքական ընտանիք է վայելում»,-ասում է տիկին Աստղիկը: Փանոսյանը նշելով, որ երբ 2004 թ. առաջին այցի ժամանակ իր պապի նարնջենիների այգում գտնվող թուրքական ընտանիքին ասել է, թե «Սա մեր տունն է», հայտնում է նաև, որ 2010 թ. երկրորդ այցին շատ ջերմ ընդունելության է արժանացել այդ թուրք ընտանիքի կողմից: Ադանացի եղող թուրք ընտանիքը նրան ասել է` «Սա ոչ թե մեր, այլ ձեր տունն է: Տիկին Աստղիկը նաև նշում է, թե ցանկանում է մի օր հետ վերադառնալ պապերի գյուղ: Ոտքի վրա եղած մեր այդ խոսակցությունից հետո բոլորով գյուղ ենք գնում և Մուսա լեռան տարեցներից ծանոթանում Միքայել Բիսլամյանի հետ ու սկսում նրա պատմությունն ունկնդրել:

«Երկու անգամ տեղահանել են»

«Ծնվել եմ 1933 թ., Մուսա լեռան փեշերին գտնվող Քեբուսիա գյուղում: Այն ժամանակ Հաթայը ֆրանսիական մարզ էր: 1939 թ. քաղաքի` Թուրքիայի կառավարությանը հանձնվելուց հետո հեռացանք այնտեղից: Ֆրանսիացիները մեզ տարան Լիբանանի Այնճար գյուղը, որտեղ տներ կառուցեցին մեզ համար: 1915 թ. մեր պապերը հեռացել էին Մուսա լեռից, և երբ սույն շրջանն անցել էր ֆրանսիական իշխանություններին, իրենց տուն էին վերադարձել: 1939 թ. երկրորդ անգամ տեղահանվեցինք: Այնճարում բնակվող մուսալեռցի հայերը 1946 թ. եկել են Հայաստան և բնակություն հաստատել այս գյուղում: 1939 թ. հետո ես չեմ գնացել Թուրքիա: Շատ կուզեմ տունս վերստին տեսնել, բայց դա ինչպե՞ս հնարավոր կլինի: Եթե այստեղից հեռանամ, միայն Մուսա լեռ կգնամ, ուրիշ տեղ չեմ գնա: Ուզում եմ մի օր այնտեղ գնալ և ապրել Մուսա լեռում: Եթե գյուղս գնամ, անմիջապես կկարողանամ տունս գտնել»: Միքայել հորեղբորն ասում եմ. «Հուսով եմ` մի օր կվերադառնանք ձեր տուն»: Ապա հրաժեշտ տալիս նրան, որպեսզի այցելեմ մեկ այլ մուսալեռցու` Թերեզա Քաբաքյանին:

Նրա Հայաստանը Մուսա լեռն է

Փոքրամարմին, սպիտակահեր, զրուցասեր մի կին եղող Թերեզա Քաբաքյանը նույնպես 1939 թ. ընտանյոք հանդերձ Հաթայից հեռանալով` գնացել է Այնճար: «Տնիցս հեռացա, երբ 3-4 տարեկան էի: Հայրս մի լավ սրճարան ուներ` սոսիների տակ: Ծնվել եմ Մուսա լեռում: Եթե հիմա այնտեղ գնամ, տունս կգտնեմ»,-ասում է Թերեզա մորաքույրը: Երբ նրան եմ ուղղում «Կուզե՞ս տունդ վերադառնալ» հարցը, աչքերը փայլում են, և ասում է` «Ե՞րբ ենք գնում»: Ապա մտովի անցյալ է վերադառնում: Երբ լսում եմ նրա հետևյալ խոսքերը, հասկանում եմ, որ մորն է հիշել. «1946 թ. Այնճարից Հայաստան եկանք: Դեպի այստեղ ճանապարհ ընկնելիս ուրախացողները շատ էին: Այնինչ մայրս ասում էր` «Ինձ իմ Հայաստանը տարեք»: Գիտե՞ս` ինչու էր այդպես ասում: Մուսա լեռն էր նրա Հայաստանը»:

Հայ եկեղեցու կենտրոն Էջմիածնում…

Շատ ոգևորված եմ, երբ ճանապարհ ենք ընկնում` Հայ եկեղեցու հոգևոր կենտրոն Էջմիածին գնալու համար: Շատ պետք չէր սպասել, որպեսզի ոտք գցեմ այն վսեմ աշխարհը, որը տարիներով հետաքրքրում էր ինձ, և շատ էի ուզում տեսնել: Էջմիածինը Երևանից մոտավորապես 25 կմ հեռավորության վրա է, գտնվում է մի փոքր քաղաքում, որը նույն անունն է կրում: Ներս մտնելու համար անցնում եք մի շքեղ դռնով:

Դռան վրա փորագրված է Հայ առաքելական եկեղեցու հիմնադիր Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և քրիստոնեությունը որպես հայոց թագավորության պաշտոնական կրոն ընդունած Տրդատ արքայի ձեռքսեղմելու պատկերը:

Էջմիածինը ծառերով, այգիներով և հայերի կողմից «խաչքար» անվանված խաչերով լեցուն մի գեղեցիկ կրոնական համալիր է: Ներսում կան եկեղեցիներ, հոգևոր դպրոց, գրադարաններ և հոգևորականների կացարաններ: Անմիջապես աչքի է զարնում, որ գրեթե բոլոր կառույցներում վերանորոգման աշխատանքներ են ընթանում: Մեծ եկեղեցու առջև մեզ հանդիպած երիտասարդ սրբազանը, որի հետ զրույցի ենք բռնվում, հայտնում է, թե այս նորոգումները 2015 թ. համար արվող նախապատրաստական աշխատանքների մի մասն են կազմում:

Խելքը կորցրել է, երբ Սասուն է գնացել

Ճանապարհը մեզ տանում է դեպի հարավ` Թալին քաղաքի մոտակայքում գտնվող մի գյուղ, որը հիմնել են Ցեղասպանությունից հետո Բաթման նահանգի Սասուն գավառից Հայաստան գաղթածները: Մտնում ենք գյուղ և հետևում նրանց թոռների հետքին: Ի վերջո մեզ գտնում ենք Գևորգ Գևորգյանի տան առջև: Թե’ նա և թե’ նրա տիկինը` Հասմիկը, խիստ համեստ, հյուրընկալ մարդիկ են: Ներս են հրավիրում մեզ և սեղանը լցնում մեկը մյուսից համեղ ուտեստներով: Տանն է նաև պարոն Գևորգի մայրը` Հրանուշը: Տեղեկանում ենք, որ Հրանուշ մորաքույրն ամուսնու մահից հետո հիվանդացել է և, արդեն մի քանի տարի է, ինչ անկողնային հիվանդ է: Սակայն հիշողությունը տեղն է: Ամենայն մանրամասնությամբ հիշում է անցյալը և Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած և տարբեր արկածներից հետո Հայաստանում հաստատված հոր պատմածները: Հրանուշ մորաքույրը հայտնում է նաև, որ ամուսինը իր երկիր, այսինքն` Սասուն գնալուց հետո վշտից խելքը կորցրել է, կաթվածահար եղել և մի քանի տարի անց վախճանվել: Աչքերը լցվում են, բայց և այնպես շարունակում է պատմել. «Ամուսնուս ընտանիքն էլ էր իմինի պես սասունցի: Երբ երեխա է եղել, հայրը միշտ պատմել է Սասունի մասին: Մի օր Սասուն գնաց: Երբ վերադարձավ, առաջվանը չէր: Ասում էր` երկրում ոչ մի բան չէր կարողացել գտնել իր հոր պատմածներից: Այնքան տխուր էր, որ…»: Պարզվում է` Հրանուշ մորաքրոջ ամուսինն ասել է. «Սասունը չկա: Հորս պատմածից ոչ մի բան չի մնացել այնտեղ: Այլևս Սասուն ասվածը չկա»: Այնուհետև խելքը կորցրել է` դա անընդմեջ կրկնելով և անընդհատ դրա մասին մտածելով: Իսկ ամուսնու մահից հետո անկողին ընկած Հրանուշ մորաքույրն այլևս չի կարողացել քայլել: Երբ նրանց ընդարձակ այգու սեղանի մոտ նստած` զրուցում ենք «Ուզում եմ Թուրքիա, Սասուն գալ: Երանի թե սահմանը բացվի» ասող Գևորգ Գևորգյանի հետ, խոսքն անընդհատ վերադառնում է Հրանուշ մորաքրոջը: Պարոն Գևորգն ասում է. «Մայրս ու հայրս շատ էին իրար սիրում: Հորս մահվանը չդիմացավ մայրս. անկողին ընկավ: Հայրս էլ հիվանդացել էր, քանի որ չէր կարողացել գտնել այն Սասունը, որը եղել էր իր երևակայության մեջ»:

http://www.taraf.com.tr/haber/musa-dag-a-donmek-istiyorlar.htm

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net