47. Կիլիկյան Հայաստանի թուլացումն ու անկումը

Կիլիկյան Հայաստանը XIV դ. սկզբին

Կիլիկյան Հայաստանի համար ստեղծված անբարենպաստ կացությունը շարունակվեց նաև XIV դարում: Իրավիճակն ավելի բարդացավ, երբ մոնղոլներն ընդունեցին մահմեդականություն, և փոխվեց նրանց վերաբերմունքը քրիստոնյաների նկատմամբ: Մոնղոլա-մամլուքյան հակամարտությունն ավարտվեց մամլուքների հաղթանակով: Օգտվելով սրանից՝ մամլուքները նորից արշավեցին Կիլիկիա:

Ստեղծված ծանր իրավիճակից դուրս գալու համար արքունիքն սկսեց բանակցել Բյուզանդիայի և Արևմտյան Եվրոպայի երկրների հետ: Օգնության դիմաց հայերը խոստանում էին դավանական որոշ զիջումներ կատարել բյուզանդական և կաթոլիկ եկեղեցիներին: Այս խնդիրը քննարկվեց 1307թ. Սսի ժողովում: Հայոց արքունիքը փորձում էր եկեղեցիների միավորման ճանապարհով ստեղծել քրիստոնեական երկրների դաշինք՝ ընդդեմ մահմեդականների:

1307թ. նոյեմբերին Կիլիկիայում տեղակայված մոնղոլական զորքերի հրամանատարը, իբր հյուրասիրության նպատակով, Անաբարզա հրավիրեց Հայոց թագավոր Լևոն Գ-ին, նախկին թագավոր Հեթում Բ-ին ու 40 հայ իշխանների և սպանել տվեց: Թագավորի հորեղբայր Օշինը, սակայն, մոնղոլներին կարողացավ դուրս քշել Կիլիկիայից և իրեն թագավոր հռչակեց:

Լարված իրավիճակ ստեղծվեց երկրում, երբ Օշինն ու Կոստանդին Կեսարացի կաթողիկոսը փորձեցին իրագործել Սսի ժողովի որոշումները: Մայրաքաղաքում տեղի էին ունենում ցույցեր և հանրահավաքներ, որոնց մասնակիցները պահանջում էին հրաժարվել Սսի ժողովի որոշումներից: Տարաձայնություններին վերջ տալու համար Օշինն Ադանա քաղաքում հրավիրեց նոր ժողով, որը վերահաստատեց Սսի ժողովի որոշումները: Այսպես հայ հասարակության մեջ առաջացավ մի խմբավորում, որը փորձում էր Հայոց եկեղեցին միավորել քրիստոնեական մյուս եկեղեցիների հետ: Այս խմբավորումը ստացավ ունիթորներ (միարարներ) անվանումը: Ունիթորների և հակաունիթորների պայքարը խախտեց հասարակության միասնությունը և մեծապես թուլացրեց երկիրը:

Մամլուքների նոր արշավանքները

Օշին թագավորի մահից հետո գահն անցավ նրա որդի Լևոն Դ-ին (1320-1342): Քանի որ նա անչափահաս էր, երկիրը կառավարում էին խնամակալները: Այդ ժամանակ Կիլիկիան մնացել էր առանց դաշնակիցների՝ շրջապատված մահմեդական երկրներով: Ֆրանսիայի և Անգլիայի միջև բռնկված Հարյուրամյա պատերազմի պատճառով անհնարին դարձավ նաև Արևմտյան Եվրոպայի օգնությունը:

XIV դ. 20-ական թվականներից շարունակվեցին մամլուքների արշավանքները: Հայոց թագավորությունը 1323 և 1337 թվերին ստիպված եղավ հաշտություն կնքել ծանր պայմաններով՝ թշնամուն նյութական և տարածքային մեծ զիջումներ կատարելով:

Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումը

Լևոնը ժառանգներ չուներ, ուստի հայոց արքունիքը որոշեց գահը հանձնել նրա հորաքրոջ որդուն՝ Գվիդոն Լուսինյանին: Լուսինյանները ֆրանսիական ծագում ունեին և թագավորում էին Կիպրոսում: Նրանց իշխանությունը Կիլիկիայում կարճ տևեց: Շուտով հայոց գահն անցավ Հեթումյանների ազգակից Նղրեցիների ձեռքը, որոնք մի պահ կարծես թե կարողացան վիճակը կայունացնել:

Սակայն Կիլիկյան Հայաստանի վիճակը մնում էր ծանր: Մամլուքների ու թուրքմենների չդադարող արշավանքներն արդեն սպառնում էին պետության գոյությանը: Մամլուքները 1360թ. գրավեցին Տարսոն և Ադանա քաղաքները և այնուհետև պաշարեցին մայրաքաղաք Սիսը: Մարտերում իրենց սխրագործություններով աչքի ընկան Լիպարիտ սպարապետը, Հեթում և Զարմանդուխտ ամուսինները: Հայերը մեծ դժվարությամբ կարողացան վերացնել մայրաքաղաքի պաշարումը:

Գիտակցելով, որ քրիստոնյա երկրները չեն օգնելու Կիլիկիային, Մեսրոպ Արտազեցի կաթողիկոսը Սիս քաղաքում հրավիրեց եկեղեցական ժողով, որը չեղյալ հայտարարեց Սսի և Ադանայի ժողովների որոշումները:

1373թ. հայոց արքունիքը թափուր գահը որոշեց հանձնել Գվիդոն Լուսինյանի եղբորորդի Լևոն Ե-ին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Կիպրոսում: 1374թ. նա մեծ դժվարությամբ հասավ Սիս և օծվեց թագավոր: Այդ ժամանակ մամլուքները և թուրքմենները կրկին պաշարել էին մայրաքաղաքը: Պաշարվածները, դրսից ոչ մի օգնություն չստանալով, հրկիզում են քաղաքը և քաշվում միջնաբերդ: Համառ դիմադրությունից հետո, ռազմամթերքի և սննդամթերքի վերջանալու պատճառով, 1375թ. ապրիլի 16-ին Սիսն ընկավ: Գերյալների թվում էին Լևոն Լուսինյանն ու նրա ընտանիքը և Պողոս Սսեցի կաթողիկոսը, որոնց տարան Կահիրե: Սուլթանը Հայոց կաթողիկոսին թույլատրեց վերադառնալ, բայց Լևոնին արգելեց թողնել Կահիրեն: Հետագայում նա ևս գերությունից ազատվեց, տեղափոխվեց Եվրոպա և նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու անհաջող փորձ կատարեց: Լևոն Ե Լուսինյանը մահացավ 1393թ. Փարիզում:

Սսի անկումից հետո Լեռնային Կիլիկիայի որոշ շրջաններում հայ իշխանական տները դեռևս երկար ժամանակ պահպանում էին իրենց կիսանկախ վիճակը: Որոշ տվյալների համաձայն` թագավորությունը կրճատված տարածքով շարունակեց գոյատևել մինչև 1420-ական թթ.:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/306