Մի ցավալի պատմություն պատկերի պես անցնում է առջևովս

ՀԱՍԱՆ ՋԵՄԱԼ

Կարսում ենք. ձյուն է մաղում: Եղանակը սառը, կապարագույն է: Այս քաղաքում մզկիթի վերածված բոլոր եկեղեցիներն անվանել են Ֆեթհիյե… Անին մեկ այլ մոլորակ է: Պատմության էջերը մարդկանց մեկ առ մեկ պատմում են` հայ թագավորներից մինչև բյուզանդացիներ, սելջուկյան թյուրքեր, վրացիներ, օսմաններ, ռուսներ և Թուրքիայի Հանրապետություն:

Հակառակ կողմում Հայաստանն է: Ձեռքդ պարզես` Գյումրին է… Ե՞րբ են հայ–թուրքական հարաբերությունները կարգավորվելու: Այս սահմանը ե՞րբ է բացվելու: «Ազգայնականությունների» գծած սահմանները ե՞րբ են դառնալու անիմաստ, ինչպես ԵՄ–ում է: Այս հիանալի հողերում ե՞րբ են հայը, ադրբեջանցին, թուրքը, քուրդը, թուրքմենը, կարափափախը միասին հաշտ ու խաղաղ ապրելու:   

Կարս

Որտեղից սկսեմ պատմել այն զմայլեելի քաղաքի մասին, որտեղ ընկերախմբով երկու օր անցկացրեցինք:

Իրոք չգիտեմ:

Ո՞վ գիտե, մտածում եմ, միգուցե անցյալի և ներկայի մշակութային հարստություն հանդիսացող այս հողերի և հիանալի մարդկանց նկատմամբ անիրավացիություն կլինի:

Սակայն երբեք չեմ մոռանա Kar’store-ը: Մշտապես նրանց հետ եմ հիշելու այնտեղ երկու գիշեր շարունակ պարող, միաձայն երգող այդ երիտասարդ մարդկանց` իմ աշխարհում ստեղծած ոգևորության ալիքները:

Սիրելի Հրանտ Դինքին հիշելով` նաև «Սարի աղջիկ» երգը կատարեցին: Թուրքերեն, քրդերեն, զազաերեն, վրացերեն, լազերեն երգերով ու թյուրքյուներով զվարճացան:

Ամեն ինչ բնական և ի սրտե էր:

Եվ հենց լավն էլ սա էր:

Երկու գիշեր շարունակ այդ երիտասարդ մարդիկ տարբեր մշակույթների հնձան հնադիսացող այնպիսի գեղեցիկ փոթորիկ ստեղծեցին, որ մի կողմից` մեզ ընկղմեց Կարսի մշակույթի մեջ, մյուս կողմից՝ հույս ներշնչեց՝  Թայիփ Էրդողանի՝ Կարսում հրեշ համարած արձանը քանդող մտայնությունն այս հողերի վրա մնայուն չի լինելու…

Խաղաղության և ժողովրդավարության տեսանկյունից Թուրքիայի ապագայի վերաբերյալ ինձ լավատես դարձրեցին:

Եկեղեցին` մզկիթ, օպերան` ֆինանսների վարչության, դպրոցն անվտանգության շենք է դարձել

Առավոտյան կողմ սկսեց ձյունն ուժգնանալ: Կարսում տարվա առաջին ձյունով, բնականաբար, հիշեցի Օրհան Փամուկին:

Այս քաղաքում մզկիթի վերածված բոլոր եկեղեցիներն անվանել են Ֆեթհիյե:

Ալեքսանդր Նևսկի եկեղեցու առաջ եմ

Օգտագործել են որպես մարզասրահ, Գյուղատնտեսության բանկ, իսկ 1985 թ. մայիսի 17-ին վերածել են Ֆեթհիյե մզկիթի:

Նախկինում երկու վեհաշուք, սոխի գլխի ձև ունեցող եկեղեցի է եղել, իսկ այժմ երկու մինարեթ ունեցող մզկիթ է…

Սոխի գլուխները, որոնք այլևս միայն համացանցի լուսանկարներում կարող եք տեսնել. ասում են՝ 1950-ական թթ. մի գիշերվա ընթացքում ավիրել են:

Անցնում ենք մի գեղեցիկ շինության առջևից, որը ռուսների օրոք օպերայի շենք է եղել, իսկ այժմ նահանգիս ֆինանսների վարչության շենքն է…

Նախկինում դպրոց եղած շինությունն այսօր Անվտանգության վարչության շենքն է… Անվտանգության վարչության պետը մի լավ բան է կատարել. շենքի վրայի ծեփը, ներկը մաքրել տալով՝  քարե շենքին վերաադարձրել է իր նախկին տեսքը:

Անիի ավերակները մի այլ մոլորակ են

Անիի ավերակների արանքով զբոսնելիս քեզ պատում է այնպիսի զգացում, կարծես թե սիրաբանվում ես այդ պատմության հետ:

Սա մի այլ մոլորակ, ազդեցիկ վայր է, որն իր վրա կրում է հայկական մշակույթի հիմնական կնիքը… Այն վայրերից է, որտեղ շատ պատմական դեպքեր են տեղի ունեցել…

Անին  հայ թագավորներից մինչև բյուզանդացիներ, սելջուկյան թյուրքեր, վրացիներ, օսմաններ, ռուսներ և Թուրքիայի Հանրապետություն ձգվող պատմության մասին մարդկանց մեկ առ մեկ պատմում է:

Անին այնպիսի մի վայր է, որ ամեն քայլափոխի մարդկանց ասում է. «Փորձիր պատմականորեն մտածել, զգալ պատմությունը»:

Խորը խնձահովիտ:

Խորքից հոսում է Արփաչայը:

Ահա հայ-թուրքական սահմանը:

Հակառակ կողմում Հայաստանն է:

Ձեռքդ մեկնես` Գյումրին է…

Մեր ոչ հեռավոր պատմության մի էջը…

Սահմանները ե՞րբ են իմաստազրկվելու:

Հայ-թուրքական հարաբերությունները ե՞րբ են կարգավորվելու:

Սահմանը, որ գտնվում է մեր առջև, ե՞րբ է բացվելու:

«Ազգայնականությունների» գծած սահմանները ե՞րբ են դառնալու անիմաստ, ինչպես ԵՄ-ում է:

Այս հիանալի հողերում ե՞րբ են հայը, ադրբեջանցին, թուրքը, քուրդը, թուրքմենը, կարափափախը միասին հաշտ ու խաղաղ ապրելու:

Կարծում եմ` ընդհանրապես դժվար չէ:

Մինչդեռ 2008 թ. որքան էինք մոտեցել այս պարզ կետին:
Երբ նախագահ Գյուլը «ֆուտբոլային դիվանագիտությամբ» Երևան պատմական այց կատարեց, Կարսի այդ ժամանակվա քաղաքապետ Նաիֆ Ալիբեյօղլուն, ով ԱԶԿ-ական է, սահմանը բացելու վերաբերյալ հրատարակեց 50 հազար ստորագրություն պարունակող մի հայտարարություն: Երկու երկրների միչև «հարաբերությունների կարգավորման» վերաբերյալ արձանագրությունները արտգործնախարարներն ստորագրեցին Շվեյցարիայում:  

Սակայն կրկին չեղավ:

Ցավոք, հնարավորությունը, որի միջոցով կարելի էր զբոսաշրջությամբ, առևտրով և խաղաղությամբ շրջանը վերականգնել, ձեռքից բաց թողեցին:  

Մեծ տաճարից մինչև Ֆեթհիյե մզկիթ

Ձյունն ուժգնանում է:

Ինչպես պատմում է Օրհան Փամուկն իր «Ձյունը» վեպի մեջ, եղանակը ցուրտ և կապարագույն, մի քիչ էլ տխուր է…

Ահա իմ առջև վեր է խոյանում Մեծ տաճարն իր ողջ շքեղությամբ: Այն կառուցել են հայերը 932 թ.: Երբ սելջուկների սուլթան Ալփասլանը 1064 թ. գրավում է Անին, առաջին նամազն այստեղ է կատարում, և ահա այդ ժամանակ էլ տաճարն անվանափոխվում է:

Ֆեթհիյե մզկիթ

Անմիջապես դիմացս վեր է խոսյանում Էբուլմենուջեհիր մզկիթը, որը գմբեթի պես մինարեթ ունի: Կառուցվել է 1099 թ.: Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) առաջին թուրք-իսլամական մզկիթն է:

Դումանլը լեռներից սարսափելի քամի է փչում:

Այս անգամ սկսեց մաղել սառը, անձրևախառը ձյուն:

Խնձահովտի խորքերն ընկղմվելիս մի կամուրջ և եկեղեցի կտեսնեք: Շատ հին ժամանակներում այս կամուրջի վրայով անցել է Մետաքսի ճանապարհը..

Տա Աստված` Անիի ավերակները բաժանող շրջակա ռազմական շրջանները ևս վերացվեն, և մանրամասն վերանորոգումից հետո այն, որպես բացառիկ մշակութային և պատմական գանձ, կարճ ժամանակում իր դռները բացի այցելուների առջև:

«Ահաբեկիչը հայտնի է, եղբա’յր…»

Կարսի ամրոցը ոգեշնչող վեհությամբ վեր է բարձրանում քաղաքի վրա և թեքվելով ականջիս՝ ասում է. «Ահաբեկիչը հայտնի է, եղբա’յր»:

Ներքևում ռուսներից մնացած կարմիր տանքիով քարե շինություններն են, որոնք լինելու են Կովկաս համալսարանի կոնսերվատորիան:

Առջևից հոսում է Կարս գետը:

Երաժշտության համար իդեալական վայր է: Սակայն ներկայիս վիճակը բավականին  տխուր է: Կարծես թե լքված լինի:

Նախկինում եղել է ռուսական կայազորի շենք: Այնուհետև անցել է մեր զինվորների ձեռքը: Հրամանատարության առանձնատան առջև ուշադրությունս գրավում է սպայական գլխարկով մի կիսանդրի:

«Կարսն ու Արդահանը մեր ողնաշարն են,

Նեղուցներն էլ` մեր կոկորդը» (գեներալ Քյազըմ Կարաբեքիր, 1882-1948)

Ոչ վաղ պատմությունից ևս մեկ էջ…

Իրականություն, որից ռուսները և՛ կայսրության ժամանակ, և՛ Ստալին-սովետական ժամանակ երբեք չհրաժարվեցին, և Սառը պատերազմի ժամանակ Թուրքիային հրեցին Ամերիկայի և ՆԱՏՕ-ի գիրկը…

Կարծես թե այս հողերում իթթիհադականներից փրկություն չկա

Այստեղ գլուխդ ուր թեքես` վաղ կամ ոչ վաղ պատմությունից չես կարող փրկվել: Կարսն ու շրջակայքը կարող են վերածել բաց երկնքի տակ թանգարանի և պատմությունից դասեր քաղելու համար բացել դռները թե՛ մեծերի, և՛ թե փոքրերի առաջ:

Ճանապարհ ենք ընկնում դեպի Ալլահուէքբեր լեռները: Կարծես թե այս հողերի վրա իթթիհադականներից պրծում չկա: Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Էնվեր փաշա և Սարիղամիշի ողբերգություն…

Հեռվից լեռան լանջին նշմարվում է բավականին նրբաճաշակ մի շինություն: Որսորդական պալատ է, որը ցար Նիկոլայ 2–րդը կառուցել է տվել իր կնոջ՝ Եկատերինայի համար: Ոմանց համաձայն՝ եղել է և՛ ցարի ամառանոցը և՛ ռազմական հրամանատարության կենտրոն… Սոսիների միջից լեռան փեշերին նայում է Ալլահուէքբեր լեռանը:

Մինչ 2007 թ. օգտագործել են որպես ռազմական պահեստ, այժմ պատկանում է Մշակույթի նախարարությանը…

Ռուսներից մնացած մի քարե շենքում…

Ոգևորված ենք, առավոտյան սագ ենք ուտելու:

Ասում են՝ «Դեռևս սագի ժամանակը չէ, դեռևս ձյուն չի իջել: Այստեղ սագ չեն մորթում, մինչև սագի քարաճիկը ձյուն չտեսնի»…

Գիտենք…

Սակայն աղ դրած, պահածոյացված սագը հատկապես թոնիրում են պատրաստում: Թեև մի փոքր աղի է, սակայն երեկոյան, թոնիրի շուրջ նստած, ախորժակով ուտում ենք ձավարի փլավով ու ծիրանի կոմպոտով:

Ռուսներից մնացած քարե շինությունից գեղեցիկ հյուրանոց-բուտիկի վերածված Կարս հյուրանոցի իմ համարում այս տողերը գրելիս դրսից ձայներ են լսվում:

Պատուհանից գլուխս հանում եմ:

Մեր փողոցում ֆիլմի նկարահանման հարթակ են սարքել, նկարում են Մահսուն Քըրմըզըգյուլի ֆիլմերից մեկը:

Ծեր ու մանուկ մեր հյուրանոցի առջև հավաքվել և հետաքրքրությամբ ու ոգևորությամբ դիտում են:

Եվ շղարշե վարագույրի պես սկսում է մաղել ձյունը, կիրակի առավոտ է…

Twitter: @HSNCML

http://t24.com.tr/yazi/aci-bir-tarih-resim-gibi-geciyor-onumden/7579

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը