Էսքիշեհիրի «լպիրշ» հույներն ու հայերը

Էսքիշեհիրի «ձախակողմյան» քաղաքապետարանի ինտերնետային կայքում հույների և հայերի վերաբերյալ օգտագործվել է խտրական արտահայտություններ…

Սերդար Քորուջու/Ակօս

Երբ խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ բոլորը սպասում են, որ պարզ դառնա նախագահի թեկնածուների պատկերը, Թուրքիայում կան քաղաքներ, որտեղ նման քննարկումներ տեղի չեն ունենում: Այդ քաղաքներից մեկն էլ Էսքիշեհիրն է: Իսկ պատճառն այն է, որ «ձախերի» մատնացույց արած թեկնածուն՝ Յլմազ Բույուքերշեն, 1999 թ. ընտրություններից հետո վայր չի դրել քաղաքապետի լիազորությունները: Սակայն այս «ձախակողմյան» քաղաքապետարանի ինտերնետային կայքեջը պաշտոնական պատմագրության ներկայացուցիչներից է: Կայքում Ազգային ազատագրական պատերազմի (նկատի ունի 1919-1922 թթ. թուրք–հունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային–ազտագրական /Türk İstiklâl Harbi, Millî Mücadele/-Ակունքի խմբ.) տարիների համար հատկապես հայերի և հույների վերաբերյալ օգտագործվում է խտրական արտահայտություններ:

Երկաթուղիների կենտրոն Էսքիշեհիրը, որտեղ այսօր շարունակվում են ճեպընթացի գծերի տենդագին աշխատանքները, Մեծ աղետի համար նման նշանակություն ունի: Որքան էլ որ այդ ժամանակվա քուրդ նահանգապետ Ֆաիք Ալի բեյը, չենթարկվելով Ստամբուլից եկած հրամանին, քաղաքի հայ բնակչությանը փրկեց Դեր Զորից, այնուամենայնիվ այս քաղաքը արևմուտքից «տեղահանված» հայերի համար խաչմերուկ էր:

Ըստ 1901 թ. ծնված ադաբազարցի Հրանտ Սարըյանի, ով տեղահանության ժամանակ օրագիր էր պահում, Էսքիշեհիրի կայարանում հազարավոր հայեր ապրում էին վրաններում, թեև գտնվում էին քաղաքի ամենահին թաղամասերից Հոշնուդ հայկական բնակավայրի մոտ:

Հույներն ու հայերը դարձել էին «լպիրշ»

Տեղի ունեցած այս ցավալի գործընթացի վերաբերյալ տեղեկություն է հաղորդվում 1999 թ. ցայսօր քաղաքապետ (եթե թեկնածությունը դնի, ապա վստահ եղեք, նորից կանցնի) Բույուքշերենի ղեկավարած «2013 թ. թյուրքական աշխարհի մշակույթի մայրաքաղաք» տիտղոսը կրող Էսքիշեհիր քաղաքի ինտերնետային կայքեջը, որի հիմքում ընկած է «պաշտոնական պատմագրությունը»:

Էսքիշեհիրի քաղաքապետարանի ինտերնետային կայքում քաղաքի պատմություն բաժնում Ազգային ազատագրական պատեազմի ժամանակ հույներն ու հայերը բնութագրվում են որպես «լկտի», որպես «Էսքիշեհիրի ժողովուրդ» հիշատակվում է միայն մուսուլման բնակչությունը, կարծես թե ոչ մուսուլմանները քաղաքացի չեն եղել. «Քիրազ Համդի փաշան եկավ Էսքիշեհիր և համագործակցեց անգլիացիների հետ: Այնուհետև նրան Անկարայում մահապատժի ենթարկեցին: Էսքիշեհիրի մութասարրըֆ նշանակվեց Սերեզլի Հիլմի բեյը, ում ժողովուրդն ատում էր: Հույներն ու հայերը լկտիացան, էլ բան չմնաց, որ մուսուլմանների նկատմամբ չկատարեն: Մութասարրըֆ Հիլմին չէր կատարում ժողովրդի ցանկությունները: Մի ազգայնական է գալիս և ատրճանակով սպանում մութասարրըֆ Հիլմիին… Էսքիշեհիրը մինչև մեծ հաղթանակը մնացել է բռնազավթված: Մեծ հաղթանակից հետո քաղաքն այրել ու փախել են…»:

Պետական պարտքի քարտուղար, ֆրանսիացի ճանապարհորդ Վիտալ Գուինթը այսպես է նկարագրում քաղաքը 19-րդ դարի վերջին. «… Աղյուսապատ տանիքներով փայտե տներից կազմված մուսուլմանական թաղամասերից հարավ գտնվող բլուրի լանջերին փռված թաղամասերը՝ աջ կողմում` հունական, ձախ կողմում՝ հայկական, սկսել են ընդլայնվել դեպի Փորսուկ գետը: Ընդերքից բխող տաք ջուրն ու շուկան ևս այստեղ են գտնվում, իսկ հովտում սկսել է տարածվել Ռումելլի փախստականներից կազմված նոր թաղամասը»:

Փորսուկ գետի ափին տարածված հունական և հայկական թաղամասերից այսօր հետք անգամ չկա: Բացառություն է կազմում 19-րդ դարից մնացած Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին:

Էրոտիկ ֆիլմերից մինչև տիկին Զուբեյդայի անվան մշակութային կենտրոն

1945 թ., որպես Ասրի կինոթատրոն, հաճախորդների առաջ իր դռները բացած շենքում, որը հիմնադրամները վաճառեցին, 1974 թ. սկսեցին էրոտիկ ֆիլմեր ցուցադրել: Իսկ վերջերս վերանորոգել և կոչել են Մուստաֆա Քեմալի մոր՝ տիկին Զուբեյդայի անվան մշակութային կենտրոն: Ըստ պաշտոնական պատմագրության՝ պատճառը, որ Փորսուկ գետի ափին այս շենքից բացի այլ պատմական շինություն չկա, այն է, որ մեկ տարի շարունակ քաղաքը զավթած հունական բանակը 1922 թ. նահանջելիս հրի է մատնել այն:

Այնուամենայնիվ, չնայած պաշտոնական պատմագրության առաջ քաշած թեզին՝ հարց է առաջանում. ինչու՞ պետք է վառվող շրջանում գտնվող թուրքական  Օդունփազար թաղամասի փոխարեն, որտեղ այսօր վերանորոգում են պատմական շինությունները, այրեին հայկական և հունական թաղամասը: Ով ուզում է այրած լինի, հստակ է մի բան՝ հունական նահանջի ժամանակ Մեծ աղետից փրկված հայերը զոհվել են Էգեյան ծովի ափին տեղի ունեցած դեպքերի ժամանակ, որը հայտնի է Փոքր Ասիայի աղետ անունով: Նախ` հայտնվել են Զմյուռնիայում, այնուհետև` Էգեյան ծովի ափին կամ էլ սփյուռքի այլ հողերում: Ինչպես Արևմտյան Հայաստանի բազմաթիվ այլ քաղաքներում, այնպես էլ Էսքիշեհիրում, հայերից մնացած միակ հետքը Հնագիտության թանգարանի այգում ցուցադրվող անանուն, առանց ցուցանակի մի քանի գերեզմանաքարերն են…

http://www.demokrathaber.net/guncel/eskisehirin-simarik-rum-ve-ermenileri-h23440.html