Ովքե՞ր են համշենցիները, որտեղի՞ց են եկել, ու՞ր են գնում

Ջեմիլ Աքսու

Համշենցիները և համշենականությունը վերջին տարիներին գտնվում են ավելի ակնհայտ սոցիալական և քաղաքական հետաքրքրության կիզակետում: Համշենցիների թեմայով տարվող քննարկումների և արվող հրապարակումների հաճախականացումը դրա ցուցանիշներից մեկն է: Թվում է` Համշենի գաղտնիքը*, չնայած այդ բոլոր բանավեճերին և հրապարակումներին, դեռևս չի բացահայտվել: Ովքե՞ր են համշենցիները: Արդյո՞ք դա մի անվանում է, որ տրվել է Ռիզեի Հեմշին և Չամլըհեմշին բնակավայրերում ապրողներին, այնտեղացի եղողներին, թե՞ տարբեր էթնիկ ինքնություն է, որը վերագրվում է ոչ թե ի սկզբանե մահմեդական եղած, այլ` հետագայում իսլամացած հայերին, որն արտահայտում է հայերենի բարբառներից մեկը համարվող համշեներեն խոսողներին: Իսկ գուցե այս ամենը միասի՞ն: Նրանց ծագումը թուրքակա՞ն է, թե՞ հայկական: Եթե նրանք թուրքեր են, ապա ինչու՞ են հաղորդակցվում հայերենի բարբառներից մեկով: Իսկ եթե հայեր են, ինչու՞ է նրանց ինքնանվանումը համշենցի: Ինչպիսի՞ կապ/տարբերություն կա Խոպայի և Ռիզեի համշենցիների միջև: Ինչու՞ և ե՞րբ, որտեղի՞ց են եկել համշենցիները և ու՞ր են գնացել: Այն փաստը, որ մինչ այժմ հնարավոր չի եղել այս հարցերին ոչ մի պարզորոշ պատասխան տալ, շահարկումների տեղիք տվող մթնոլորտ է ապահովում: Սույն համառոտ աշխատությունը պետք է նախաբան համարվի` համշենցիների շուրջ կատարվող ուսումնասիրությունների և քննարկումների համար թեմայի սահմանները և համապատասխան խնդիրները մեջտեղ բերելու առումով:  

Ներկայում Արևելասևծովյան շրջանի Արդվին, Ռիզե, Տրապիզոն նահանգների բազմաթիվ գավառներում, նաև այնպիսի նահանգներում, ինչպիսիք են Էրզրումը, Իզմիթը, Քոջաելին, առկա են իրենց համշենցի անվանողների բնակավայրեր: Ընդհանրապես ընդունված է Թուրքիայում ապրող համշենցիներին աշխարհագրորեն բաժանել երկու հատվածի` Արևելյան Համշենի և Արևմտյան Համշենի բնակիչներ: Արևելյան Համշենը բաղկացած է Արդվինի Խոպա և Բորչկա գավառներում գտնվող համշենական գյուղերից: Սովորաբար ենթադրվում է, որ Արևմտյան Համշենն ընդգրկում է Ռիզե նահանգի Չամլըհեմշին, Հեմշին, Փազար, Իքիզդերե, Չայելի և Ֆընդըքլը գավառների համշենական գյուղերը: Ենթադրվում է, որ այս աշխարհագրական բաժանումը միևնույն ժամանակ արտահայտում է լեզվական առումով մշակութային տարբերություն (1): Այն դեպքում, երբ Արևմտյան Համշենում թուրքերեն են խոսում, Արևելյան Համշենի համշենցիները հաղորդակցվում են երկու լեզուներով` թուրքերենով և «Հոմշեցմա-համշեներեն» (համշեցնակ-Ակունքի խմբ.) կոչվող արևմտահայերենի մի խոսվածքով (2):

Բացի Թուրքիայից` առկա են համշենցիների խմբեր, ովքեր բնակվում են նաև Կիրգիզիայում, Ղազախստանում, Աբխազիայում և Ռուսաստանում: Այս համշենցիները ևս բաժանվում են երկու ենթախմբի: Կիրգիզիայում և Ղազախստանում ապրող համշենցիները նրանք են, ովքեր Առաջին աշխարհամարտի վերջում ԽՍՀՄ-ի և Թուրքիայի միջև պետական սահմանի որոշումից հետո մնացել են Բաթումում ու վերջինիս շրջակա բնակավայրերում, իսկ Երկրորդ աշխարհամարտից առաջ էլ աքսորվել են Կիրգիզիա և Ղազախստան. նրանք հոմշեցմայով հաղորդակցվող մուսուլման համշենցիներն են: Ինչ վերաբերվում է Աբխազիայում ապրող համշենցիներին, ապա նրանց մի մասը` իրավական պայքարի արդյունքում, մի մասն էլ` ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այս շրջան է գաղթել Կիրգիզիայից և Ղազախստանից (Կիրգիզիայից և Ղազախստանից գաղթած մահմեդական համշենահայերը բնակվում են Կրասնոդարի երկրամասում և Ռուսաստանի այլ շրջաններում, բայց ոչ Աբխազիայում- Ակունքի խմբ.): Նկատելի է, որ սույն խմբի ներկայացուցիչները ազգակցական կապեր ունեն Խոպայի համշենցիների հետ: Ռուսաստանում (Կրասնոդար և Մոսկվա) ապրող, օսմանյան ժամանակաշրջանում Համշենից հեռանալ հարկադրված և մինչև 1915 թվականը Սամսուն, Օրդու, Տրապիզոն և Գիրեսուն արտագաղթելով` այդ շրջաններում բնակված, 1915 թ. կոտորածից (Ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.) մազապուրծ լինելով` տվյալ շրջանում բնակություն հաստատած համշենցիները կազմում եմ մի քրիստոնյա խումբ, որի մայրենի լեզուն հոմշեցման է (ճիշտ ձևը` հոմշեցնակ – համշենահայերեն, Ակունքի խմբ.), և որը Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ է:

Համշենականություն. լեզուն, ծագման խնդիրը և «մոռացության մատնվածները»

Ինչպես որ ակնհայտ է վերոշարադրյալ համառոտ դասակարգումից, բավականին խրթին է թվում համշենցիների ինքնությունը միակողմանի (միայն էթնիկ, միայն մշակութային կամ միայն աշխարհագրորեն) սահմանելը: Ռուսաստանում ապրող քրիստոնյա համշենցիներն իրենց ընդունում են որպես համշենահայեր: Այնինչ համշենցիների մյուս խմբերը չեն կարողանում միևնույն հստակությամբ իրենց բնորոշել: Համշենական ինքնության սահմանման հարցում հանդիպող ամենաէական դժվարությունը կապված է լեզվի հետ: Լեզուն կարևոր միջոց է` որևէ ինքնություն բնորոշելու տեսանկյունից, որովհետև որևիցե լեզվի առկայությունը պահանջում է էթնիկական ինքնության սահմանման ժամանակ օգտագործվող մյուս միջոցների` համատեղ պատմության, միասնական հայրենիքի և այլնի առկայությունը (4): Ներկայում արևմտյան համշենցիներից բացի մյուս բոլոր համշենցիներն առօրյա կյանքում կիրառում են հոմշեցմա/համշենահայերեն լեզուն: Համշեներենի` հայերենի բարբառներից մեկը լինելն ընդունված փաստ է` այս ոլորտում ուսումնասիրություններ կատարած լեզվաբանների կողմից (5), իսկ արևմտյան համշենցիները համշեներենով շատ քիչ բառեր գիտեն, որոնք հիմնականում վերաբերում են տեղանքին, կենցաղային իրերին, բուսական աշխարհին և այլն: Որոշ ուսումնասիրողներ (6) թեև Արևմտյան Համշենում բնակվողների թուրքերենում հայտնագործում են համշեներենից անցած փոխառյալ բառեր, սակայն պնդում են, թե դրանք մնացել են տվյալ շրջանում բնակված հայերից, և որ համշեներենը երբեք չի եղել արևմտյան համշենցիների մայրենի լեզուն: Մյուս կողմից` որոշ ուսումնասիրողներ էլ (7) ենթադրում են, թե համշեներենը խոսվել է նաև Արևմտյան Համշենում, սակայն ներկայում լիովին մոռացվել: Թեև Խոպայի համշենցիներին հաջողվել է պահպանել համշեներենը, Ռիզեի համշենցիների կողմից սույն լեզուն «մոռացված» լինելու վերաբերյալ վարկածը էական խնդիր է` կարոտ մեկնաբանության (8): Մյուս կողմից` առկա է հետևյալ հարցը, որին երկու դեպքում էլ պետք է ի սկզբանե պատասխան տրվի, սակայն այն մնացել է հետին շարքում և առանձնապես չի բարձրացվում. ի՞նչ է պատահել Համշենում ապրող հայերին: Քանի դեռ այս հարցին պատասխան չի տրվել, համշենական ինքնությունը շարունակում է քննարկվել ոլորտից դուրս անհանգստություններով և վախերով:

Խնդրահարույց է նաև «արևմտյան համշենցիներ» կամ էլ «Ռիզեի համշենցիներ» որակումը, հետևաբար` անհրաժեշտ է այն բացատրել: «Ռիզեի համշենցիներ» սահմանումն ընդգրկում է հանրապետության հռչակման հետ մեկտեղ երկու գավառի բաժանված Համշենի շրջանում ապրող և այնտեղացի եղող բոլոր բնակիչներին: Եթե համշենական ինքնությունը բնորոշելու լինենք լեզվի միջոցով, ապա ճիշտ կլինի այն, որ «արևմտյան կամ Ռիզեի համշենցիների» մի մասը ոչ միայն «մոռացել է» համշեներենը, այլ երբեք չի էլ իմացել, քանզի պատմությունից տեղյակ ենք, որ օսմանյան տիրապետության ժամանակաշրջանում այս տեղանքում բազմաթիվ մուսուլման ընտանիքներ են բնակեցվել: Օսմանյան կայսրության հետընթացի շրջանում ակտիվացած իսլամացման ժամանակ և դրանից հետո` Հայոց ցեղասպանության ընթացքում, հայերից դատարկված վայրերում շատ ընտանիքներ են բնակեցվել` գաղթականների վերաբնակեցման քաղաքականության շրջանակներում: Բացի այդ` հայտնի է, որ ավելի շուտ և ներկայում այստեղ լազեր և այլ տեղացի ու կովկասցի գաղթական ժողովուրդների ներկայացուցիչ ընտանիքներ էլ են ապրել (9): Հետևաբար դժվար է թվում համշենական ինքնության այնպիսի սահմանումը, որը կներառի լեզվի կամ աշխարհագրության տեսանկյունից իրենց համշենցի համարողներին: Առկա են բազմաթիվ տարբերություններ` կրոնական, լեզվական, պատմական և այլ մշակութային տարրերի առումով: Համշենականությունը, որպես էթնիկ ինքնություն, ընդգրկում է «արևմտյան կամ Ռիզեի բոլոր համշենցիներին»: Որպեսզի բացահայտենք, թե լազերենով հաղորդակցվող/լազերեն իմացող լազերից բացի, մնացած համշենաբնակներից (այսինքն` Չամլըհեմշինում և Հեմշինում ու մյուս գավառներում ապրողներից, այնտեղացիներից) ովքեր են էթնիկ ինքնության տեսանկյունից համշենցի, ապա պետք է ստուգենք օսմանյան ժամանակաշրջանում այս կողմերում կատարված վերաբնակեցման մասին փաստաթղթերը և հրապարակենք ընտանիքների տոհմածառերը: Ռուսաստանաբնակ համշենցիների համար համշենականությունն արդեն իսկ նշանակում է այնտեղացի լինել, այնտեղից ծագել, և նրանք դուրս են էթնիկ ծագման վերաբերյալ բանավեճերից, քանի որ իրենց որպես հայ են ընդունում և դավանում Հայ առաքելական եկեղեցու հավատքը: 

Գորդյան հանգույց. Խոպայի համշենցիները

Համշենական ինքնության վերաբերյալ քննարկումներում բանալու դեր է կատարում Խոպայի համշենցիների դրությունը, որովհետև միայն վերջիններս են համշեներեն կամ հայերեն խոսում (ի նկատի ունի` Թուրքիայի սահմաններում-Ակունքի խմբ.): Այդուհանդերձ, դեռևս որևէ բացահայտված տեղեկություն չկա առ այն, թե որտեղի՞ց (գուցե Չամլըհեշմինի՞ց), ինչու՞ և ե՞րբ են նրանք Խոպա եկել: Թեև Խոպայի համշենցիները տարբերվող լեզվի, սովորույթների և ավանդույթների շնորհիվ ակնհայտորեն մի էթնիկական խմբի տպավորություն են թողնում, սակայն նրանք այնքան չեն ուսումնասիրվել, որքան` Ռիզեի համշենցիները: Պետք է ուշադրություն դարձնել այն բանի վրա, որ Խոպայի համշենցիների մասին դաշտային աշխատանքներ իրականացրած «Բիրյաշամ» հանդեսը (10) էական քայլ է կատարել այս առումով: Հիշյալ ամսագրում հրատարակված բանահյուսական նյութերն ու հոդվածները, ինչպես նաև` հարցազրույցները մեզ կարևոր տեղեկություններ են հաղորդում Խոպայի համշենցիների վերաբերյալ:

Որևէ գրավոր աղբյուր չկա առ այն, թե երբ, ինչ պատճառներից ելնելով և որ ճանապարհով են Խոպա եկել այստեղի համշենցիները: Նյութի վերաբերյալ վերջերս հավաքված բանավոր տեղեկությունները դեռևս շատ խորանալու հնարավորություն չեն տալիս նրանց նախկին բնակավայրերի վերաբերյալ ուսումնասիրություն անելիս: Խոպայի գյուղերում մեր կողմից կատարված ուսումնասիրության ընթացքում հնարավոր չի եղել հասու լինել բազմաթիվ ընտանիքների երրորդ-չորրորդ սերունդների պապերի մասին տեղեկությունների (Խոպայի ամենամեծ համշենական գյուղը եղող Բաշոբայում գտնվել է օսմանյան ժամանակաշրջանին պատկանող 5 գերեզմանոց):

Տվյալ շրջանում 1640 թ. շրջած Էվլիյա Չելեբին հայտնել է, թե այստեղի բնակիչների մեծ մասը լազ է եղել, մի մասն էլ` հույն (11): Ֆահրեթթին Քըրզըօղլուն, սուլթան Սելիմ Ահեղի ժամանակաշրջանի «Տրապիզոն սանջակի մանրամասն գույքամատյանների» (1516 թ.) վրա հիմնվելով, հայտնում է, թե այդ տարիներին Խոպան եղել է Արհավիին ենթակա մի գյուղախումբ (նահիյե), և որ այս կողմերում բնակվող 23 քրիստոնյա «ռայաներ» որպես «մարթոլոս» (12) էին գրանցվել (13): Քըզըօղլուն, «Տրապիզոն սանջակի մանրամասն գույքամատյանների» վրա հիմնվելով, «Լազ գյուղախմբի վերաբերյալ» նշում է, թե այն բաղկացած է եղել 35 գյուղերից, Արխավեն, Վիչեն, Խոպան, Մաքրիյալուն, Միսոփոթամյան, Յաքովիդն էլ ներառյալ (14): Ինչ վերաբերում է «Բագոբիթ վիլայեթին», որը Զեքի Քոդայի աշխատության մեջ նշվում է, թե Բաշոբան է, ապա Քըրզըօղլուն, նույն փաստաթղթի վրա հիմնվելով` հաղորդում է. «Բագոբիթ վիլայեթը, որը մատյանում չի հիշատակվում, գտնվում է Խոպայի և այժմյան սահմանին մոտ Քեմալփաշայի (Մաքրի-յալու) միջև. ընդհանուր թվով 5–ի հասնող գյուղերի (Բաշքյոյ, Էսենքըյը, Յոլդերե, Չավուշլու, Քոյունջուլար-Զեքի Քոդայ) եկամուտը թողնվել է տեղացի քրիստոնյա «մարթոլոսներին» (15): Քըրզըօղլուն, վերոհիշյալ փաստաթղթի վրա հիմնվելով, 1966 թ. «Թուրքական բանահյուսության ուսումնասիրություններ» ամսագրում հրատարակված իր հոդվածում հետևյալ կերպ է ներկայացնում «Բագոբիթ վիլայեթի» գյուղերը. «1. Բագոբիթ, բնակչությունը` քրիստոնյա, մարթոլոսների թիմար: 2. Լուխաբե, մարթոլոսների թիմար: 3. Էրչիդ, մարթոլոսների թիմար: 4. Շոխ-Խիբե, մարթոլոսների թիմար: 5. Աբըս-Չինե, մարթոլոսների թիմար: 6. Բախո» (16): Զեքի Քոդայը հաղորդում է, թե Քեմալփաշան 1486 թ. բաղկացած է եղել 47 տուն քրիստոնյաներից, և որպես Յագոբիթ գավառակ անվանվող (Բաշոբա-Խոպա) կենտրոնում գտնվել են 68 տներ, բացի այդ` 1515 թ. այդ կենտրոնը դեռ նոր է հիմնվել: Նույն մատյանում նաև նշվում է, թե 1520 թ. Յագոբիթը (Բաշոբա) և Իսքելեն (Խոպա) գյուղախմբերի կենտրոններ են եղել, և որ Յագոբիթը բաղկացած է եղել մեկ կենտրոնից ու 6 գյուղից, իսկ Իսքելեն (Խոպան)` մեկ կենտրոնից և 8 գյուղերից (17):

Վերոնշյալ տեղեկություններից պարզ է դառնում, որ 1515 թ. նորաշեն մի գյուղ հանդիսացող Բաշոբայի բնակիչները լազեր ու հույներ են եղել: Բանավոր պատմության ուսումնասիրությունները ևս ամրապնդում են այն տեղեկությունը, ըստ որի` Բաշոբայի տարածքները լազերից են անցել համշենցիներին: Հայտնի է, որ այսօր համշենցիներով բնակեցված որոշ գյուղեր դեռ կրում են լազ տերերի անունները: Լազերեն են նաև որոշ համշենական գյուղերի անվանումներ (օրինակ` Յոլդերեի նախկին անվանումը Ժյուրփիջի է, որը (լազերեն) նշանակում է «երկու եղբայր»): Նմանապես հնարավոր չէ պնդել, թե հավաստի տեղեկություններ կան համշենցիներիի` դեպի Խոպա գաղթի ժամնակաշրջանի վերաբերյալ: Համշենցիների վերաբերյալ կատարված պատմական ուսումնասիրությունները ևս ցույց են տալիս, որ իսլամացման գործընթացի ժամանակ Համշենից արտագաղթը եղել է դեպի արևմուտք:

Կարելի է ենթադրել, որ համշենցիներն իսլամի ազդեցության տակ են ընկել 15-րդ դարից սկսած, երբ Տրապիզոնից մինչև արևելասևծովյան բոլոր շրջաններն անցել են Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ, սակայն սույն գործընթացի վերաբերյալ բավարար տեղեկություններ չկան: Ընդհանուր կարծիքի համաձայն` իսլամացման գործընթացն ավարտվել է 18-րդ դարի կեսերին, իսկ քրիստոնյա մնալ նախընտրածները տարածվել են Սև ծովի առափնյա քաղաքներում, հիմնականում` Տրապիզոնում (18):

Համշենցիների իսլամացման գործընթացի վերաբերյալ ոչ վաղ անցյալում մի կարևոր փաստաթուղթ է հրապարակվել Սերգեյ Վարդանյանի կողմից (19): Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ Պողոս վարդապետ Մեհերյանն իր ինքնակենսագրական գրքում պատմում է Համշենում գտնվող Խեվաք գյուղ իր այցի և այնտեղ իր հետ պատահածների մասին. «… առի ընդ իս զտէր Պետրոսն, զնոր[ը]նծայ տէր Աւետիսն եւ զհամշէնցի տէր Սերոբէն եւ չոգայ ի Համամաշէն` ի գիւղն <ի գիւղն> Խէվակ (…): …եւ մինչ մտաք ի գիւղն, արք եւ կանայք գեղջն, որք թուրքացեալք էին, յաջմէ եւ յահեկէ համբուրէին զաջն իմ, ուր իջեւանեցաք ի տուն նոր[ը]նծայ Սերոբէին, որ ունէր հօրեղբարք, եւ շէն էին: Զառաջին ի տան սեղան կազմեցի եւ պատարագեցի ես, տէր Պետրոս եւ տէր Աւետիս, եւ գային ի տան տաճկացեալք` տեսանել պատարագ: Հարցի ցնոսա թէ` Գո՞յ աստ եկեղեցի, ասացին` Այո, գոյ, բայց աւերակ է: Եւ մինչ տեսի զեկեղեցին դիւրին էր կարկատել, իսկոյն կարկատեցի, մաքրեցի հինգ վեց արամբք. եւ ապա զանշարժ վէմ սեղանոյն լուացի ջրով եւ գինեաւ, քանզի օծեալ էր եւ դուռն փակեալ էր, ոչ ոք մտեալ կամ ելեալ էր սորըս. վասն օրհնեցի եւ պատարագեցաք երեք [ք]ահանայքս: Եւ տես դու, զի ուրացեալքն ի ժամ պատարագին լնուին զեկեղեցին…» (20):

Թվում է` քրիստոնյա անցյալից ոչ մի բան չի մնացել ներկայում:

«Սև ծովն առաջ է շարժվում

Առաջ է շարժվում և կողք գնում

Համշենի հարսները

Իսլամին զոհ են գնում » (21):

Նման բովանդակությամբ մի քանի հեքիաթներ, ժողովրդական խաղիկներ, եկեղեցու և վանքի ավերակներ… Նշվում է, թե Համշենում գտնված վանքերի և եկեղեցիների հայատառ համշեներեն տեքստերը գտնվում են Երուսաղեմի հայոց պտարիարքարանում (22): Այն դեպքում, երբ Ռիզեի համշենցիները դեռ շարունակում են յայլաներում խրախճանքներով նշել Վարդավառը` որպես հին քրիստոնեական սովորույթ, Խոպայի համշենցիների մեջ քրիստոնեության դարաշրջանին պատկանող գրեթե ոչ մի հետք չի մնացել: Թեև ներկայիս Խոպայի որոշ համշենական գյուղերում առկա են «Քիլիսե» (թուրքերենով` եկեղեցի-Ակունքի խմբ.) բառով տեղանուններ, սակայն մեծ է հավանականությունը, որ դրանք համշենցիներից առաջ են դրվել: Հետևաբար կարելի է ենթադրել, որ Խոպայի համշենցիներն այս շրջան են եկել իսլամացման գործընթացից հետո:

Այսօր Խոպայում և Քեմալփաշայում կան բազում համշենական գյուղեր. Բաշոբա/Ղիգոբա, Յոլդերե/Ժյուրփիջի, Չավուշլու/Չավուշին, Քոյունջուլար/Զալունա, Էշմաքայա/Արդալա, Գյունեշլի/Ծաղիցա, Բալըքլը/Զենդիթ, Հենդեք/Գարճ, Փընարլը/Անչուրող, Քայա քյոյու/Ղալվաշի, Չամուրլու/Չանչաղան, Շանա, Ուչքարդեշ, Քյուփրյուջյու, Օսմանիյե, Քարաօսմանիյե/Ղեցելան, Աքդերե/Չյուլյուքեթ, Քազիմիյե/Վեյի Սարփ: Թեև համշենական բոլոր գյուղերում միմյանց ազգակից ընտանիքներ/տոհմեր են ապրում, ենթադրվում է, թե Բաշոբա, Արդալա և Հենդեք գյուղերն իրար հետ ազգակցական կապ չունեցող ընտանիքներից է բաղկացած, հետևաբար` հիշյալ գյուղերի բնակեցման գործընթացները ևս տարբեր ժամանակներում են եղել: Միայն Ուչքարդեշում և Քյուփրյուջյուում են համշենցիները լազերի և ռիզեցիների հետ միասին բնակվում: Ազգակցական հարաբերությունների շուրջ մեր կողմից կատարված ուսումնասիրության շնորհիվ պարզ է դառնում, որ Քեմալփաշայում ապրող համշենցիները Խոպայից են այդ կողմեր գնացել: Այսինքն` համշենցիները նախապես Խոպայի գյուղերում բնակություն հաստատելուց որոշ ժամանակ անց են սկսել Քեմալփաշայում ապրել: Հասկացվում է, որ այդ բնակեցումը մեկնարկել է գյուղատնտեսության և անասնապահության տեսանկյունից ավելի ձեռնտու եղող Քեմալփաշայի հողատարածքներում գյուղատնտեսությամբ կամ էլ հողի վարձակալությամբ զբաղվող համշենցիների` հետագայում այդ տարածքները տերերից գնելու միջոցով: Քեմալփաշայի գյուղերում ապրող տոհմերի մի մասը Խոպայում է, և այդ հատվածի ներկայացուցիչներն ասում են, թե իրենց «մայր օջախը» Խոպայի գյուղերն են:

«Մոդեռն» փոխակերպում` ուծացում

Սոցիալտնտեսական զարգացումներն ազդել են նաև համշենցիների մշակութային և քաղաքական կյանքի վրա: Խոպայի համշենցիները համշեներենով հաղորդակցվող միակ համշենական խումբն են: Այն փաստը, որ այստեղի համշենցիները կարողացել են պահպանել իրենց լեզուն, պայմանավորված է ընդհանուր առմամբ փակ գյուղական կյանքով: Գյուղատնտեսությամբ և անասնապահությամբ գոյատևող ներփակ գյուղական կյանքը հնարավորություն է ընձեռել, որպեսզի լեզուն փոխանցվի սերնդեսերունդ, և պահպանվեն որոշ ավանդույթներ: Այդ վիճակն սկսել է փոխվել հանրապետության ժամանակաշրջանում: Հանրապետության հռչակման հետ մեկտեղ կենտրոնացված կրթական համակարգի հիմնումը և զարգացումը պարտադիր են դարձրել թուրքերենի ուսուցումը: Մյուս կողմից` տնտեսապես այլևս ուրբանիզացիային և առևտրին փարվողները առևտրի «լեզուն» սովորելու, հարգի մասնագիտություններով աշխատելու համար ստիպված են եղել իրենց մայրենի լեզվի պես իմանալ պետության պաշտոնական լեզուն. առնվազն կարող ենք եզրակացնել, որ դա, որպես «բնական» գործոն, ազդեցություն է ազդել է ձուլման գործընթացի վրա:   

Միջին և բարձր տարիքային խմբերին պատկանող անձանց հետ մեր ունեցած խոսակցությունների ժամանակ բազմաթիվ համշենցիներ հայտնել են, թե իրենք դպրոցում են թուրքերեն սովորել: Պարզվել է, որ այդ վիճակը շարունակվել է մինչև 1980-ականները: Բացի այդ` քանի որ դպրոցներում թուրքերենից բացի այլ լեզվի կիրառումն արգելված է եղել, դպրոցների ղեկավարներն ընտանիքներին հարկադրել են երեխաների հետ տան ներսում ևս թուրքերեն խոսել: Իրենց զավակներին լավ կրթություն և հարգի մասնագիտություններ ապահովել ցանկացող ընտանիքներն էլ սկսել են տան մեջ նունպես թուրքերեն խոսել: Չնայած դրան` համշեներենը ևս շարունակել է կիրառվել, բայց թուրքերենով հաղորդակցվելու համար գործադրվող ճնշումների պատճառով համշեներենը թուլացել և աղքատացել է: Այն դեպքում, երբ նախկինում բոլորը համշեներեն էին խոսում և հասկանում էին այդ լեզուն, ներկայում նոր սերնդին պատկանող բազում երեխաներ շատ քիչ են համշեներեն հասկանում և չեն կարողանում խոսել:

Չնայած նախկինում Խոպայի կենտրոնում գրեթե ոչ մի համշենցի չկար, 1970-ականներից սկսած, գյուղատնտեսության և անասնապահության հետընթացին զուգահեռ աճող առևտրական գործունեության պայմանավորված` այսօր այլևս բնակչության գրեթե կեսը կազմում են համշենցիները: Հասկանալի է դառնում նաև, որ համշեցիների` Խոպա գավառի կենտրոն «իջնելը» ևս բոլորովին դյուրին չի եղել: Խոպայի լազերի և համշենցիների միջև նույնիսկ այսօր նրանց հիշողություններում պահպանվող և առօրյա զարգացումներում որպես «լազ-համշենցի խտրականություն/ընդհարում» հայտնի անհամերաշխություններ են գրանցվել: Այնպիսի «հուշեր», ինչպես, օրինակ, այն, որ գավառի կենտրոնում ապրող լազ աղաները համշենցիներին թույլ չեն տվել Խոպա մտնել, ծախելու նպատակով շուկա բերած նրանց ապրանքներն առգրավվել են այդ աղաների մարդկանց կողմից, բռնություն են կիրառել նրանց նկատմամբ, պահպանվում են համշենցիների հավաքական հիշողության մեջ (23):

Նախկինում այգեգործությամբ, անասնապահությամբ և անտառային բարիքներով ապրող համշենցիները ժամանակի ընթացքում սկսել են զբաղվել առևտրով, նաև արհեստագործությամբ և բեռնափոխադրումներով: Ընտանիքների` մեծանալուն զուգընթաց մասնատվելը, երկար տարիներ հոտերի ձմեռելու գործառույթն իրականացրած Բաթումի և շրջակա բնակավայրերի համշենցիների` 1940-ականներին աքսորվելը և սահմանային անցակետի խստիվ փակումը, Արդահանի, Սպերի և Օլթուի նման վայրերի յայլաներում պահպանված անասնապության պայմանների բարդացումը հանգեցրին նրան, որ համշենցիները նույնպես իրենց երեսը կամաց-կամաց շրջեն դեպի քաղաքներ ու առևտուր: Տարիներ շարունակ Խոպայի կենտրոնում հացի փուռ ունեցող և փիդեի (հացի տեսակ-Ակունքի խմբ.) գործ անող Հըզըր Յազըջըն հետևյալն է պատմում համշենցիների` արհեստագործության և առևտրի բնագավառներում գրանցած զարգացումների մասին. «1935 թ. սկսել եմ հացի փուռ աշխատեցնել: 6 հատ փուռ կար այն ժամանակ: Արհեստով միայն 5 համշենցիներ էին զբաղվում Խոպայում: Փռի տերեր էին նաև Քոյունջուներից Մուհամմեդը, Յաղջըներից` երկու եղբայր, ինչպես նաև` Շյուքրյու Աքբըյըքի պապը: Կար նաև Զենդիթից` Թոփալ Ջեմալի հայր Հարունը, մեկ էլ` Մեհմեթ Թոփալօղլուն: Վեցերորդը ես եղա: Մնացած բոլոր փռատերերը լազեր էին: Քիբարօղլուն, Թոսունօղլուն, Մուսթօղլուն, Վաջօղլուն… սրանք բոլորն էլ հոտեր ունեին: Այդպես էր մինչև 1940-ական թվականները» (24):

Քանի որ Խոպան մինչև 1972 թ. բացված նավահանգստի գործարկումից առաջ առևտրի տեսանկյունից առանձնապես ակտիվ վայր չի եղել, մյուս խոպացիների նման համշենցիները ևս բանվորություն են արել շրջակա այնպիսի նահանգներում և գավառներում, ինչպիսիք են Արդահանը, Մուրգուլը, Բաթումը, անգամ` Զոնգուլդաքը, որտեղ իրենց սովորած արհեստներով հետագայում շարունակել են զբաղվել Խոպայում և այլուր: 1970-ական թվականներին շրջանում պետության խրախուսմամբ տարածվել է թեյի մշակումը, որի զարգացմանը զուգահեռ դադարել են եգիպտացորեն մշակել և այգեգործությամբ զբաղվել: Սկզբնական շրջանում թեյագործության խրախուսումը հանգեցրել է նրան, որ գյուղատնտեսության համար ձեռնտու բոլոր հողատարածքները հատկացվել են թեյի մշակմանը: Թեյի մշակումը միևնույն ժամանակ այլընտրանք է դարձել նաև անասնապահությանը: Խոպայի նավահանգստի բացման և թեյի մշակման հետ մեկտեղ սկսում է արագ զարգանալ նաև բեռնափոխադրումների ոլորտը: Այս գործընթացում բազմաթիվ համշենցիներ մտել են այդ ոլորտ: Այսօր վարորդական գործը և հացթուխությունը գրեթե նույնացվում են համշենցի լինելու հետ: Սկզբնապես որպես առանձին վարորդներ աշխատածներն սկսել են ընկերություններ հիմնել: Քույունջու, Յալչըն, Դալքըլըչ, Յենիգյուլ ազգանուններով համշենցիներին պատկանող փոխադրումներ իրականացնող ընկերությունները ազդեցիկ տեղ են զբաղեցնում այս բնագավառում: Հատկապես 1990-ականներին նախկին խորհրդային երկրների հետ առևտուր սկսելուն զուգահեռ, իրենց եկամուտներն արագ ավելացրած` փոխադրումներով զբաղվող ընկերություններն սկսել են աստիճանաբար արդյունաբերողներ դառնալ: Այսօր համշենցի ձեռնակատերերն իրենց կապիտալն այլևս պահպանում են բոլոր առևտրական ոլորտներում (25):

Տնտեսական բնագավառում աճող ազդեցությամբ պայմանավորված` համշենցիներն սկսել են հանդես գալ նաև քաղաքական ու սոցիալական կյանքում: 2004 թ. առաջին անգամ Խոպայի քաղաքապետ է ընտրվել համշենցի (խոսքը Յըլմազ Թոփալօղլուի մասին-Ակունքի խմբ.): Վարորդների միության նախագահ Իսրաֆիլ Քոթիլը, Խոպայի առևտրի և արդյունաբերության պալատի նախագահ Էնգին Քոյունջուն նույնպես համշենցի են: Բյուրոկրատական ապարատում, կրթության և առողջապահության ոլորտներում բազմաթիվ համշենցիներ են պետական պաշտոններ զբաղեցնում:

Թուրքիայի համար էական քաղաքական շրջադարձ հանդիսացող 1874-1980 թվականների և 1980 թ. տեղի ունեցած ռազմական հեղաշրջման ազդեցությունը սկսեցին թոթափել 1990-ականներից հետո: Այս շրջանում թե’ աջակողմյան և թե’ ձախակողմյան հոսանքներում «պարտիզանություն» արած համշենցիներ են եղել: Այսպես` այն դեպքում, երբ գավառի կենտրոնում ապրող լազերը խիստ մոտ են պետության հետ (քաղաքաբնակ լինելու շնորհիվ նրանք ավելի վաղ են ընդգրկվել արդիականացման գործընթացում), համշենցիները շատ ուշ են մտել սույն գործընթացի մեջ: Համշենցիները 1980-ականներին անգամ հավաքական աշխատանքով են իրենց գյուղերի ճանապարհները շինել: Բացի այդ` «մեկ լեզու (թուրքերեն), մեկ ազգ (թուրք)» ընկալմանը հակառակ` առանձնացող մայրենի լեզու ունեցող համշենցիները, բնականաբար, եղել են օտարացման սուբյեկտ: Հետևաբար նրանց սոցիալական և քաղաքական պահանջներն առավելապես հակվել են դեպի ընդդիմադիր քաղաքականությանը, 1970-ականներից սկսած` «Քարաօղլան» Բյուլենթ Էջևիթի Ժողովրդահանրապետականությանը և, մասնավորապես, երիտասարդ շրջանակները` առավելապես հեղափոխական ձախակողմյան շարժումներին (26):

Մյուս կողմից` համշենցիների մի էական հատված էլ նախընտրում է, որպես տնտեսական ոլորտում զարգանալու ուղի, մոտ լինել պետականամետ կուսակցությունների հետ: Կարող ենք ասել, որ իրականում այդ «պետականամետ ուղեգծի» ենթագիտակցության մեջ ընկած է մեկ այլ «մտահոգություն»` հայկականությունը: Համշենցիները գիտակցում են, որ իրենք համարվում են իսլամացած հայեր, և նրանցից ոմանք ցանկանում են մոտ կանգնել աջակողմյան կուսակցություններին` այդ իմիջից ազատվելու նկատառմամբ:

«Պոստմոդեռն փոխակերպում»` ինքնության բացահայտում

Համշենցիների մեջ ինքնության թեման հիմնականում սկսել է արդիականություն ձեռք բերել 1990-ականների վերջերին մոտ: Դրանում դեր են ունեցել տարբեր ազդակներ, որոնց մեջ գլխավոր տեղ է զբաղեցնում քրդերի` ինքնության հիմքով վարած քաղաքականության` ողջ երկրում առաջացրած ցնցումը: Քրդական շարժումների` մայրենի լեզվի և մշակույթի թեմաներով պահանջների շնորհիվ հանրապետության ռեժիմի կողմից ուծացման ենթարկված մյուս էթնիկ ինքնություններում ևս զարթոնք է արձանագրվել ընդդեմ «պաշտոնական գաղափարախոսության»: Քրդերին հետևել են համշենցիների հետ կողք կողքի ապրող լազերի` լեզվի և մշակույթի ոլորտներում առկա զարթոնքը և, հատկապես, լազերենով երաժշտական բնագավառում արձանագրված զարգացումները:

Հանրապետության պատմության ընթացքում ոչ թուրք էթնիկ ինքնությունների դեմ տարված ուծացման աշխատանքները տեղիք են տվել այդ ներքին ինքնություններում զանազան հոգեբանությունների առաջացմանը: Ձուլումը նրանց ուղեղներում կոդավորել էր, թե թուրքերենը, պետության լեզուն լինելուց բացի, նաև ժամանակակից, քաղաքաբնակ լինելու ցուցանիշ է: Հետևաբար ապահովվել է, որ տեղական լեզունները, մի տեսակ «օտարության», հետամնացության, գյուղացիության հետ նույնացվելով, ընկալվեն որպես «ամոթալի» վիճակ: Հասարակական ոլորտում թուրքերենից բացի մեկ այլ լեզվի կիրառումը ամոթալի է դարձել: Քրդերի` մշակույթի և լեզվի բնագավառներում տարած պայքարը, այնուհետև` լազերի` նրանց հետևած լինելու փաստը նախ և առաջ ապահովել են, որպեսզի հօդս ցնդի այդ հոգեբանությունը: Տարբեր էթնիկ ինքնություններ սկսել են ավելի բացահայտ խիզախությամբ տեր կանգնել իրենց լեզվին և երգարվեստին(27): 

Համշենցիների` անհետացման վտանգի տակ կանգնած իրենց լեզվին և մշակույթին տեր կանգնել սկսելու հարցում մեծ ազդեցություն է թողել նաև լազ երաժիշտ Քյազըմ Քոյունջուի` սեփական ալբոմներում համշեներեն երգերին, խաղիկների տեղ տալու փաստը: Կարճ ժամանակահատվածում ողջ երկրով մեկ ժողովրդականություն շահած Քյազըմ Քոյունջուն մեծ նպաստ է ունեցել թե լազերի և թե համշենցիների մեջ վերոհիշյալ հոգեբանությունը փոխելու գործում: Քյազըմ Քոյունջուից հետո բազում համշենցի երիտասարդներ սկսել են հայտնագործել մինչ այդ իրենց մեծ մայրերի հիշողության մեջ գաղտնի պահված մայրենի լեզվով երգերը, անգամ` նոր երգեր հորինել համշեներենով: Տեխնոլոգիաների ստեղծած հնարավորություններից էլ օգտվելով` այդ երգերը, երգերի տեքստերի ժողովածուներն սկսել են հրապարակել սոցիալական կայքերում: Երաժշտության բնագավառում Գյոքհան Բիրբենի, Բիզիմ Յաշարի (Քաբաօսմանօղլու), Այդողան Թոփալի, «Վովա»-ի, Այդողան Յըլմազի, Սալիհ Յըլմազի, Մելուսեսի, (Ալթան Ջիվելեքի) պես բազմաթիվ անձինք և խմբեր թողարկել են համշեներեն երգերից կազմված ալբոմներ: Համշենցիների թեմայով ուսումնասիրություններ և ժողովածուներ են հրապարակվել սոցիալական կայքերում և բլոգներում: Խոպայում տպագրվող «Բիրյաշամ» ամսագրում առաջին անգամ տեղ են գտել երկու լեզուներով (համշեներեն և թուրքերեն) նյութեր: 2012 թ. մարտին Ստամբուլում հիմնվել է ՀԱՏԻԿ (համշենական մշակույթի ուսումնասիրման և պահպանման կազմակերպություն) միությունը (ՀԱՏԻԿ-ը հիմնվել է 2011 թ. հունիսին-Ակունքի խմբ.):  

Մշակութային ոլորտում արձանագրված այս զարգացումները համշենցիների ինքնության խնդրի լուծման հարցում տարբեր միտումների տեղիք են տվել: Ինչպե՞ս է ապահովվելու համշենական ինքնության ամենակարևոր մասը հանդիսացող լեզվի պահպանումը: Այս առումով բավարարվելու են միայն առկա բառապաշարը պահպանելո՞վ, թե՞ պետք է կապ հաստատել համշեներենի մայր աղբյուր հայերենի հետ: Համշեներենը պահպանելու համար պե՞տք է արդյոք, քրդերի և այլ էթնիկ խմբեր նման, պահանջել, որ համշենցիների բնակավայրերում համշեներենն ուսուցանվի առնվազն որպես ընտրովի դաս: «Համշենական մշակույթ» ասելիս ի՞նչ ի նկատի ունեն: Նման և այլ բազմաթիվ հարցերի առջև համշենական ինքնությանը տեր կանգնողների մտքերը դեռ հախուռն վիճակում են…

_____________________

*«Համշենի գաղտնիքը»- 1996 թ. Բելգե հրատարակչատան կողմից` Լևոն Խաչիկյանի «Թերթեր համշենահայերի պատմությունից» գրքի թուրքերեն հրատարակմանը տրված անվանումը:

1. Գյուլսեն Բալըքչը, «Ռիզե-Փազար/Աքբուջաք, Օրթայոլ և Ուղրաք գյուղերի էթնիկ կառուցվածքը» վերնագրով հրատարակված ատենախոսություն, Անկարա, Անկարայի համալսարանի հրատարակչություն, 1997, էջ 43; Լևոն Խաչիկյան, «Համշենի գաղտնիքը», Ստամբուլ, Բելգե հրատարակչություն, 1996, էջ 53; Ալի Գյունդյուզ, «Համշենցիները», Անկարա, Արդանուչի մշակույթի համերաշխության միություն, 2002, էջ 54; Պիթեր Էնդրյուս, «Էթնիկ խմբերը Թուրքիայում», Ստամբուլ, «Անթ» հրատարակչություն, 1992, էջ 181-182; վերջին հղումը վերցված է Այշենուր Քոլիվարի «Մտորումներ մի համշենական գյուղում խոսվող թուրքերեն խոսվածքի շուրջ» հոդվածից; http://www.biryasam.com.tr/Detay/39, կայքից օգտվել ենք 2012 թ. փետրվարի 25-ին /թուրքերեն/:

2. Այշենուր Քոլիվար, նույն տեղում:

3. Բեր Վո, «Համշենցի. մոռացված սևծովյան հայերը», «Հայագիտական ուսումնասիրությունների հանդես» /անգլերեն/, Հղումը վերցված է ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի կողմից հրատարակված` ՀԱՄՇԷՆ ԵՒ ՀԱՄՇԷՆԱՀԱՅՈՒԹԻՒՆ (գիտաժողովի նիւթեր), ԵՐԵՒԱՆ – ՊԷՅՐՈՒԹ, 2007 /թուրքերեն հրատարակությունը/ վերնագրով հոդվածների ժողովածուից, Երևան, 2007 /թուրքերեն/:

4. Քեմալ Ինալ, «Լեզուն որպես քրդական հարցի էական չափանիշ», «Կրթություն, գիտություն, հասարակություն» հանդես, հատոր 10, համար 37, 2012, էջ 79:

5. Բեր Վո, «Հոմշեցմա` համշենահայերի լեզուն», «Համշենը», կազմող` Հ.Հ. Սիմոնյան, էջ 257-278 /անգլերեն/; Ժորժ Դյոմեզիլ, «Հայկական ուսումնասիրությունների հանդես» /ֆրանսերեն/, հղումը վերցված է Լուսինե Սահակյանի «Համշենի միկրոտեղանունները» գրքից, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2012 թ., էջ 67-69:

6. Ալի Գյունդյուզ, «Համշենցիները», Անկարա, Արդանուչի մշակույթի համերաշխության միություն, 2002, էջ 68; Օրքուն Յաման, «Էթնիկականության և Համշենի շուրջ», «Հալքբիլիմի» հանդես, թիվ 7, 1998 թ., էջ 56 /թուրքերեն/:

7. Լևոն Խաչիկյան, «Համշենի գաղտնիքը», Ստամբուլ, Բելգե հրատարակչություն, 1996, էջ 55 /թուրքերեն/:

8. Սույն խնդրի շուրջ կատարված յուրահատուկ ուսումնասիրություններից մեկն էլ Այշենուր Քոլիվարի «Մտորումներ մի համշենական գյուղում խոսվող թուրքերեն խոսվածքի շուրջ» վերնագրով հոդվածն է:

9. Մ. Հանեֆի Բոսթան, «Ժողովրդագրական շարժումները և բնակչության էթնիկ կառուցվածքը Սևծովյան շրջանում», «Նյոբեթչի» հրատարակչություն, 2012, էջ 397 /թուրքերեն/:

10. 2008 թ. Խոպայում հրատարակվել սկսած «Բիրյաշամ» տեղական պատմության, բանահյուսության, կենսագրության և աշխարհագրության հանդեսը տպագրվել է 13 համարով: Մանրամասն տեղեկություններ ստանալու համար այցելեք ամսագրի կայք` http://www.biryasam.com.tr/:

11. Էվլիյա Չելեբի, «Ուղեգրություն», 3-րդ հատոր, հղումը վերցված է Զեքի Քոդայի «Խոպա գավառի աշխարհագրությունը» վերնագրով հրատարակված ատենախոսական աշխատությունից, Աթաթուրքի անվան համալսարանի Սոցիոլոգիայի ինստիտուտի աշխարհագրության մասնաճյուղ, Էրզրում, 1995 /թուրքերեն/:

12. Մարթոլոս- Այս անունը տրված է այն անձանց, ովքեր քրիստոնյա հպատակներ լինելով, աշխատել են Օսմանյան պետության սահմաններում եղած շրջաններում: Մարթոլոսներն աշխատեցվել են այնպիսի գործերում, ինչպիսիք են` հետախուզությունը, հացահատիկների փոխադրումը, անցումային կետերի, հասարական կարգի և փոքր ամրոցների պահպանությունը:

13. Ֆահրեթթին Քըրզըօղլու, «Կովկասյան ժողովուրդների նվաճումը օսմանցիների կողմից (1450-1590)», Թուրքական պատմագիտական ընկերության հրատարակչություն, 1998 թ., էջ 12 /թուրքերեն/:

14. Նույն տեղում, էջ 48:

15. Նույն տեղում, էջ 49:

16. Ֆահրեթթին Քըրզըօղլու, «Խոպա և Արհավի գյուղերը Սելիմ Առաջինի դարաշրջանում», Թուրքական բանահյուսական ուսումնասիրություններ, Ստամբուլ, 1966 թ. ապրիլ, հատոր 10, էջ 201 /թուրքերեն/:

17. Մ. Հանեֆի Բոսթան, «Տրապիզոնի սանջակի /մարզի/ սոցիալ-տնտեսական կյանքը 15-16-րդ դարերում», չհրատարակված ատենախոսական աշխատություն, Մարմարա համալսարանի Թուրքագիտական ուսումնասիրությունների ինստիտուտ, էջ 194-195, հղումը վերցված է Զեքի Քոդայի ուսումնասիրությունից /թուրքերեն/:

18. Լևոն Խաչիկյան, նշ. աշխ., էջ 57-59:

19. Սերգեյ Վարդանյան, «ՄԱՀՄԵԴԱԿԱՆ ՀԱՄՇԷՆԱՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 1776 թ. ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ ՄԻ ԿԱՐԵՒՈՐ ՎԿԱՅՈՒԹԻՒՆ», ՀԱՄՇԷՆ ԵՒ ՀԱՄՇԷՆԱՀԱՅՈՒԹԻՒՆ (գիտաժողովի նիւթեր), ԵՐԵՒԱՆ – ՊԷՅՐՈՒԹ, 2007 /թուրքերեն հրատարակությունը/, էջ 278:

20. Հղումը վերցված է Սերգեյ Վարդանյանի վերոհիշյալ աշխատությունից, էջ 283: Հոդվածում հանդիպող` «թուրքացած» արտահայտությունն ակներև կերպով օգտագործված է «իսլամացածներ» իմաստով:

21. Թալին Բյույուքքյուրքջիյան, «Մոռանալով և թաքնվելով` գոյություն ունենալը համշենցիների մոտ» վերնագրով չհրատարակված ատենախոսական ուսումնասիրությունը, Ստամբուլի Բիլգի համալսարանի Սոցիոլոգիայի ինստիտուտի մշակութային ուսումնասիրությունների ուղղությամբ ասպիրանտուրայի ծրագիր, 2011:

22. Լևոն Խաչիկյան, նշվ. աշխ., էջ 38, հղում 30:

23. Խոպացի արհեստավոր Հըզըր Յազըջըի հետ արված հարցազրույցը տե’ս «Բիրյաշամ» ամսագրում, համար 2, 2008 թ. հուլիս /թուրքերեն/:

24. Նույն տեղում:

25. Արդվինի գործարարության ուղեցույց, ATSO հրատարակչություն, 2012 /թուրքերեն/:

26. Ջեմիլ Աքսու, «Սև ծովի ձախ անկյունը` Խոպա», «Մութ էր Սև ծովում», խմբագիր` Ուղուր Բիրյոլ, Ստամբուլ, «Իլեթիշիմ» հրատարակչություն, 2012 թ. /թուրքերեն/:

27. Օզջան Ալպեր և Ջեմիլ Աքսու, «Ձախակողմյանությունը, տեղացիությունը և ժողովրդավարական ինքնավարությունը», «Բիրիքիմ» հանդես, թիվ 259, 2011 թ. /թուրքերեն/:

Հոդվածը հրատարակվել է «Թոփլումսալ թարիհ» հանդեսում, թիվ` 236, 2013 թ. օգոստոս, էջ 40-47

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net