46. Հայոց թագավորությունը XIII դարում

Հեթումյան արքայատոհմի իշխանության հաստատումը

Թագաժառանգ Զաբելն անչափահաս էր, ուստի և նշանակվել էին երեք խնամակալ՝ Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Զ Սսեցին, Ատան պայլը և Կոստանդին Գունդստաբլը: Շուտով Ատան պայլը սպանվեց, իսկ Հայոց կաթողիկոսը մահացավ: Կոստանդին Գունդստաբլը մնաց Զաբելի միակ խնամակալ: Լևոն Ա-ի մահից հետո Հայոց գահին փորձեց տիրանալ Ռայմոնդ-Ռուբենը, սակայն պարտվեց: Նրան ձերբակալեցին և բանտարկեցին:

Հայոց արքունիքը որոշեց Զաբելին ամուսնացնել Անտիոքի դուքս Բոհեմունդ Դ-ի որդու՝ Ֆիլիպի հետ: Այս ընտրությունը պատահական չէր, քանզի փորձ էր արվում վերջ դնելու Անտիոքի և Կիլիկիայի միջև թշնամանքին: Նա պետք է երկիրը կառավարեր հայկական օրենքներով և հարգեր Հայոց եկեղեցու դավանանքը: Սակայն Ֆիլիպն սկսեց արհամարհել հայոց դավանանքը և հովանավորել խաչակիրներին: Նա արքունիքից հեռացնում էր հայ իշխաններին ու կարևոր պաշտոնները հանձնում խաչակիրներին: Զայրացած հայ իշխանները նրան բանտ նետեցին, որտեղ էլ նա մահացավ:

Հայ ավագանին Տարսոնում ժողով հրավիրեց և որոշեց Զաբելին ամուսնացնել Կոստանդին Գունդստաբլի որդի Հեթումի հետ: 1226թ. Զաբելի և Հեթումի ամուսնությամբ լուծվեց գահակալության խնդիրը: Հեթումը հռչակվեց Հայոց թագավոր (1226-1270): Նա հիմք դրեց Հեթումյանների արքայատոհմին:

Հայ-մոնղոլական դաշինքը

XIII դ. կեսերին, ինչպես հայտնի է, Մերձավոր Արևելքում հայտնվեցին մոնղոլները, իսկ Եգիպտոսում իշխանությունը գրավեցին մամլուքները: Գրավելով Այսրկովկասը և Հայաստանը՝ մոնղոլական հորդաները մտան Փոքր Ասիա: Նրանք ծանր պարտության մատնեցին Իկոնիայի սուլթանությանը: Մոնղոլական արշավանքները ծանր խնդիրներ դրեցին նաև Կիլիկիայի հայկական պետության առջև: Հեթում Ա-ն գիտակցեց, որ միայն մոնղոլների հետ դաշինքը կփրկի Կիլիկիան, ուստի չօգնեց Իկոնիայի սելջուկներին: Նա իր եղբայր Սմբատ Գունդստաբլին ուղարկեց Մոնղոլիայի մայրաքաղաք Կարակորում: Մոնղոլները համաձայնեցին պայմանագիր կնքել Կիլիկյան Հայաստանի հետ: Հայերի համակրանքը շահելու համար նրանք խոստացան վերադարձնել նաև այն տարածքները, որոնք մահմեդականները խլել էին հայերից:

Հայ-մոնղոլական դաշինքը երկու կողմերին էլ ձեռնտու էր: Մոնղոլները ծրագրել էին գրավել Ասորիքը և Պաղեստինը, ուստի վստահելի դաշնակցի կարիք ունեին: Այդպիսին կարող էր լինել քրիստոնյա Կիլիկյան Հայաստանը: Ինչ վերաբերում է վերջինիս, ապա նա ի վիճակի չէր սեփական ուժերով պայքարելու թե’ Եգիպտոսի ու սելջուկների և թե’ մոնղոլների դեմ, ուստի չարյաց փոքրագույնը վերջիններիս հետ դաշնակցելն էր:

Հայ-մոնղոլական դաշինքը հաստատելու համար Հեթումը 1254թ. մեկնեց Կարակորում: Նույն թվի աշնանը Հեթումը և Մանգու մեծ խանը վավերացրին հայ-մոնղոլական դաշինքը: Կողմերը պարտավորվում էին միմյանց օգնել պատերազմների ժամանակ: Հայոց եկեղեցին ազատվում էր հարկերից:

Կիլիկյան Հայաստանը մոնղոլների և մամլուքների միջև

1259թ. Եգիպտոսում իշխանության գլուխ եկան մամլուքները: Վերջիններս ստրուկներ էին, որոնք ծառայում էին սուլթանի անձնական գվարդիայում: Մամլուքներն առաջնորդվում էին մոնղոլների և քրիստոնյաների դեմ սրբազան պատերազմի գաղափարով: Նրանք աշխատում էին գրավել ոչ միայն խաչակիրների տիրույթները, այլև Կիլիկիան: Ուստի հայերի նկատմամբ նրանց թշնամական քաղաքականությունը պայմանավորված չէր միայն հայ-մոնղոլական դաշինքով:

Մոնղոլները 1259թ. ձեռնամուխ եղան Ասորիքի նվաճմանը, որին մասնակցում էին նաև հայկական զորքերը: Սակայն մամլուքներին հաջողվեց պարտության մատնել դաշնակիցներին: Նրանք, 1266թ. Անտիոքը գրավելուց հետո, հարձակվեցին Կիլիկիայի վրա: Մոնղոլներից ժամանակին օգնություն չստացվեց: Հայերը Մառի կոչված վայրում քաջաբար դիմադրեցին, բայց պարտվեցին առավել մեծաթիվ մամլուքներին: Զոհվածների թվում էր նաև Հեթումի որդի Թորոսը: Հեթումի մյուս որդին՝ Լևոնը, գերի ընկավ: Թշնամին ավերեց ու կողոպտեց երկիրը, գրավեց մայրաքաղաք Սիսը: Մամլուքները հրկիզեցին Մայր տաճարը և թալանեցին արքունի գանձարանը: Ի վերջո հայերին հաջողվեց թշնամուց մաքրել երկիրը, որը մամլուքներին ստիպեց հաշտություն կնքել Կիլիկիայի հետ: Կիլիկիան հայտնվեց մահմեդական շրջապատման մեջ: Մամլուքները գրավել էին Անտիոքը: Հեթումը 1270թ. գահը հանձնեց եգիպտական գերությունից ազատված Լևոն Բ-ին (1270-1289), որի կառավարման առաջին տարիները խաղաղ անցան, ինչը հնարավորություն տվեց վերականգնելու երկրի ավերված տնտեսությունը:

Մամլուքների հարձակումները վերսկսվեցին 1275թ.: Նույն ժամանակ արևմուտքից Կիլիկիա ներխուժեցին Փոքր Ասիայում հաստատված թուրքմենները: Հայերը մեծ դժվարությամբ կարողացան դիմակայել այս հարձակումներին: Այդ ժամանակ Ասորիքը գրավելու համար մոնղոլները կազմակերպեցին նոր արշավանք, որին մասնակցեցին նաև հայերը: Սակայն այս արշավանքը ևս անհաջող ավարտվեց, և Լևոն Բ-ն ստիպված էր բանակցություններ սկսել Եգիպտոսի հետ: 1285թ. շատ ծանր պայմաններով տասնամյա զինադադար կնքվեց:

1292թ. մամլուքները գրավեցին Հայոց կաթողիկոսանիստ Հռոմկլան: Սպանվեցին բազմաթիվ հոգևորականներ, իսկ մյուսները Ստեփանոս կաթողիկոսի հետ միասին գերեվարվեցին: Մամլուքները թալանեցին և ավերեցին Հռոմկլայի եկեղեցիները: Հեթում Բ թագավորը (1289-1306) ստիպված էր կաթողիկոսարանը տեղափոխել Սիս:

Օգտվելով Կիլիկիայում բռնկված գահակալական կռիվներից՝ մամլուքները կրկին արշավեցին Կիլիկիա և նոր ավերածություններ գործեցին: Հեթումը հույս ուներ մամլուքներին հաղթել մոնղոլների օգնությամբ, սակայն մոնղոլական արշավանքները դեպի Ասորիք, որոնց մասնակցում էր նաև Կիլիկիան, անհաջողության մատնվեցին:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/302