Խնջույք` Զմյուռնիայի հրդեհի ժամանակ

Սերդար Քորուջու

Թուրքիայի պաշտոնական պատմագրության մեջ, որպես «թշնամուն ծովը նետելու ազատության հերոսապատում» հիշատակվող «սեպտեմբերի 9-ի» հետ միասին, ամեն տարի օրակարգ է բարձրանում նույն հարցը՝ «սեպտեմբերի 13-ին Զմյուռնիան ո՞վ հրի մատնեց»: Եթե անգամ այս հարցին հստակ պատասխան չտրվի էլ, այսօր միակ հայտնի իրականությունն այն է, որ դեռևս «Իյոնյայի մարգարիտ գեղեցիկ Զմյուռնիայում բոցերը չեն մարել…»

«1922  թ. Զմյուռնիան հրդեհելիս, բենզին և նաֆթ թափելով, եկեղեցիներում ապաստանած հայերին և հույներին ողջ-ողջ այրեցին: Նախ` հրի մատնեցին հայկական թաղամասը: Այրեցին Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին, որովհետև բոլոր հայերը պաշտպանվելու համար ապաստանել էին այդ եկեղեցում: Հետո մենք՝ հայերս, փախանք դեպի ծովեզերք: Ծովում բազմաթիվ նավակներ կային, սակայն նախօրոք նավակների հատակին անցքեր էին բացել, որպեսզի նավակների մեջ ջուր լցվի, և հայերը չփրկվեն: Խեղճ հայերը նստում էին նավակ, որը ճանապարհ ընկնելուց հետո լցվում էր ջրով, իսկ հայերը ծովն էին լցվում, ծովի մակերեսին բազմաթիվ ուռած դիակներ կային»:

Ըստ դեպքի ականատես, 1909 թ. ծնված Գառնիկ Ստեփանյանի և 1903 թ. ծնված Արփինե Բարդիկյանի՝ 1922 թ. սեպտեմբերի 13-ին Զմյուռնիայում բռնկված հրդեհը չորս օր առաջ քաղաք մտած Անկարայի ղեկավարության մեղավորությունն էր: Իսկ համաձայն Թուրքիայի պաշտոնական պատմագրության՝ հրդեհը վառել են թուրքական ռազմական համազգեստ հագած 22 հայ, ովքեր խոստովանել են, որ Զմյուռնիան հրդեհել են, որպեսզի իրենց ունեցվածքը թուրքերին չթողեն: Ամեն դեպքում, կասկածները շատանում են քաղաք մուտք գործած առաջին հրամանատար Սաքալլը Նուրեդդին փաշայի վերաբերյալ, ում անունը, Թուրքիայի հիմնադրման թվականի հետ կապված, շատ է քննարկվում:

«Գյավուր Զմյուռնիան, մթության մեջ այրվելով, առավոտյան մխալով վերջացավ: Հրդեհի պատասխանատուները լոկ հայ սադրիչնե՞րն էին, ինչպես մեզ ասացին այդ ժամանակ: Շատ էին նաև նրանք, ովքեր ասում էին, որ բավականին վարպետորեն է գործել բանակի հրամանատար Նուրեդդին փաշան… Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ հայերը տեղահանվեցին, Անատոլիայի այն քաղաքներն ու գյուղաքաղաքները, որտեղ կարող էին նրանք ապրել, նորից այս վախի պատճառով հրի մատնեցինք: Սա քանդելու մոլուցքի արդյունք չէր. ստոր զգացմունքի ազդեցություն էր: Յուրաքանչյուր անկյուն, որը նման էր Եվրոպայի մի հատվածի, կարծես թե մերը չլինելու ճակատագիր ուներ»:

Լրագրող Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայը «Չանքայա» գրքում պնդում է (այս պնդումը հաստատում է նաև Ֆևզի Չաքմաքը), որ կապ չունի, թե ով է սկսել հրդեհը, բոլորը համակարծիք են՝ 1922 թ. սեպտեմբերի 9-ին քաղաքում մեծ իրարանցում է տեղի ունեցել: Իսկ պատճառն այն է, որ երբ հայկական թաղամաս Հայնոցի հրդեհը փայտաշեն քաղաքում տարածվեց, նավամատույցի ճանապարհի երկայնքով երկշարք շարված թուրք զինվորները, ձեռքներին միտրիալոզ, սպասում էին: Զմյուռնիայում, որտեղ, ինչպես գրում է Լորդ Կինրոսն, «ամենալավատեսական» ենթադրությամբ երկու հազար մարդ է մահացել, ղեկավարության փոփոխության վերջին օղակն այս հրդեհը դարձավ: Առավոտյան նավամատույց հասած դաշնակից երկրների նավերում ապաստանած հույներն ու հայերն իրենց հետևում էին թողում այն հողերը, որտեղ ապրել էին դարեր շարունակ:

Այսօր հետք անգամ չի մնացել թաղամասերից, որտեղ 91 տարի առաջ սկսվեց հրդեհը: Տեղում Մուստաֆա Քեմալի հրամանով հիմնադրված Զմյուռնիայի միջազգային տոնավաճառն է, որի 82-րդ բացման արարողությունը մեծացրել է ԱԶԿ-ի և ԺՀԿ-ի միջև առկա լարվածությունը:

«Սեպտեմբերի 9-ի» մուտքից աջ ընկած տոնավաճառի հրապարակը, որտեղ մի ժամանակ գտնվել է այգին  և մետրոպոլության շենքը՝ Զմյուռնիայի ամենամեծ եկեղեցիներից Սուրբ Էթիեն եկեղեցին, ասում են՝ հրդեհի ժամանակ ամբողջությամբ այրվել է, իսկ հանրապետության ժամանակ` ավերվել, այսօր այն կանաչ դաշտ է հիշեցնում: Անմիջապես դիմացից ազդեցիկ բարձրությամբ ծուխ է բարձրանում շարունակ: Մի ժամանակ հրո ճարակ դարձած թաղամասում` պլաստիկ սեղաններին ախորժակով ուտում են Թուրքիայի տարբեր անկյուններից եկած ուտելիքներ՝ Հաթայի կանաֆեից,  խավիծից մինչև դյոներ: Աղետից փախած մարդկանց թողած հետքերով իրենց երեխաների հետ այգի եկողները տոնավաճառի զվարճանքներին հետևելու համար վազում են այս ու այն կողմ:

Իսկ հայերից մնացած միակ կոթողը, որը հրդեհից չի վնասվել, հույն ուղղափառների հավատակից «հայ հոռոմների» Սուրբ Վուկուլոս եկեղեցին է, թեև որպես եկեղեցի չի գործում: Եկեղեցին գտնվում է Հնագիտության թանգարանի բակում, ուր կան  մի քանի գերեզմանաքարեր, որոնք ցուցադրդրվում են հրեական համայնքի գերեզմանաքարերի շարքում: 

Հանրապետությունը ծածկեց սրբապատկերները

Շինությունը, որը 1924 թ. Մուստաֆա Քեմալը դարձրեց Հնեագիտական թանգարան, իսկ դրանից առաջ որոշ ժամանակ  օգտագործել էին որպես պահեստ և օպերայի սրահ, երկար տարիներ մնացել էր անխնամ: Հայտնի չէ, թե որ թվականին, սակայն մինչև 2008 թ. վերանորոգումը հանրապետական Թուրքիան ծածկել էր եկեղեցու սրբապատկերներն այնպես, ինչպես ընդունված էր Օսմանյան կայրությունում` եկեղեցիները մզկիթների վերածելիս կրոնական խորհրդանշանները վերացնել: Ապսիդի հատվածի Հիսուս Քրիստոսի, աջ պատի վրայի Սուրբ Հովհաննեսի և Միքայել ու Գաբրիել հրեշտակապետերի սրբապատկերները հայտնաբերվեցին: Այսօր որպես մշակութային կենտրոն գործածվող եկեղեցու կցակառույցը հանդիսանում է Մամուլի թանգարան, որտեղ ոգեկոչում են սպանված լրագրողներին: Թանգարանում, որտեղ գտնվում է Հրանտ Դինքի դիմանկարը, տեղ է գտնում նաև Աբդի Իփեքչիի գրամեքենան, Մեթին Գյոքթեփեի շապիկը և Ուղուր Մումջույի առաջին համակարգիչը:

Զմյուռնիայի և ոչ մի եկեղեցի Սուրբ Վուկոլոսի չափ բախտավոր չէր: Շատերի տեղն անգամ հայտնի չէ: Լոկ մնացել են խոսակցություններ առ այն, որ մի ժամանակ այստեղ եկեղեցիներ են եղել: Սրանցից մեկն էլ Սուրբ Ֆոթինի եկեղեցին է, որը եղել է մետրոպոլիտության կենտրոն: Քանի որ այն Իզմիրի ամենաբարձր շինությունն էր, հույների խորհրդանիշն  էր համարվում: Իսկ 1856 թ. կառուցված 33 մ երկարություն ունեցող զանգակատունը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի խաչելության տարիքը: Կառուցումից 32 տարի անց աշտարակին ավելացրել են նաև ժամացույց: Ասում են, թե շինությունը հրդեհի ժամանակ վնասվել, իսկ ռմբակոծումից ավերվել է, սակայն պաշտոնական պատմագրությունը լռում է: Շինության վերջը եղել է այնպես, ինչպես մետրոպոլիտ Հրիսոսթոմոսի լինչի դատաստանը՝ «հայտնի չէ, թե ամբոխի մեջ ով սպանեց»: 1973 թ. այս մասին դահիճ Ալին պատմում է «Նոր դար» թերթին. «Քահանային դուրս են հանել պահակների հսկողության տակ գտնվող վայրից և կախաղան բարձրացնելու հրամանն ի կատար ածելու համար քայլել են աղոթարանի ուղղությամբ: Քայլելիս մեզ հետևող ամբողխը գնալով բազմամարդ էր դառնում՝ ստեղծելով վտանգավոր իրավիճակ… Ոստիկաններն անգամ շվարել էին, չգիտեին` ինչ անել… Սակայն չգիտեմ՝ ինչպես քահանան վայրկենապես անհետացավ: Մինչ կասեին` «ի՞նչ եք անում, ժողովու՛րդ: Այն, ինչ անում եք, ճիշտ չէ, ըստ էության` օրենքն արդեն վճիռ է կայացրել», քահանային կտոր-կտոր էին արել ու մարմինն էլ նետել մի անկյուն»:

Մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարության` Զմյուռնիայի համար պատրաստած համակարգչային կայքում եկեղեցին դեռևս կանգուն է: Սակայն նշված հասցեում գտնվում է հոլանդական եկեղեցին: Խառնաշփոթի պատճառն այն է, որ հույն ուղղափառներն այդ եկեղեցին անվանել են նոր Սուրբ Ֆոթինի:

Բնականաբար, կան եկեղեցիներ, որոնք 1922 թ. հրդեհի ժամանակ վնասվել են, սակայն կանգուն մնալու համար կռիվ են տալիս: Օրինակ՝  Սուրբ Յանիս Թեոլոլոգոսը… Այսօր եթե մտնեք թաղամաս, որտեղ գտնվում է եկեղեցին, թուրքերենի փոխարեն մեկ այլ լեզու կլսեք, սակայն ոչ թե մինչ 1922 թ. խոսվող հունարենը, այլ` գնչուների լեզուն:

Ագորայի Սաքարիա թաղամասում պապերի դարավոր մշակույթին վերևից հետևող եկեղեցու մոտ գտնվող շինությունը, որը ծառայել է որպես հունական դպրոց և ուսուցչանոց, դեռևս կանգուն է: Նոր տերերն են օգտագործում: Անցյալի մասին հիշեցնող միակ նշանը դիմացի դռան վրայի խաչն է, որը անգամ հեռվից, թեկուզ աղոտ, բայց նշմարվում է:

Իսկ եկեղեցուց մնացել են դուռն ու մուտքի հատվածը: Մնացած մասի վրա կառուցվել է Իսմեթ փաշա դպրոցը: Եկեղեցու դիմացի այգում գտնվող եկեղեցին չի խնամվում, լքված է: Որոշ հատվածներ օգտագործում են որպես կցակառույցներ. Աթաթուրքի ավելորդ կիսանդրիները, չօգտագործվող պահարաններն ու նստարաններն այնտեղ են դնում: Իսկ ներսի պատը երեխաների համար թատրոնի բեմ է ծառայում…

Եկեղեցու վիճակը խոսում է մի իրականության մասին. անհայտ մնացած «Զմյուռնիայի հրդեհը» ոմանք տասնյակ տարիներ շարունակ չեն կարողացել մարել…

http://agos.com.tr/haber.php?seo=izmir-yangininda-ziyafet&haberid=5

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը