Իթթիհադականների և քեմալականների` ալևիների և բեկթաշիների նկատմամաբ վարած քաղաքականությունը

Այշե Հյուր

Ըստ Բայթար Նուրի Դերսիմիի՝ եթե անգամ բեքթաշի թուրքմեն աշիրեթներից մեկը ստեղծեր «բեկթաշի մոջահեդների (հավատի մարտիկ-Ակունքի խմբ.) գունդ», ապա ղզլբաշ քրդերը նման միավորման նկատմամբ հետաքրքրություն չէին ցուցաբերի: 

Կառավարության` արդեն չգիտեմ, թե որերորդ քրդական «նախաձեռնության» կապակցությամբ, առանց աստվածաբանական քննարկումներին անդրադառնալու, ղզլբաշ-ալևի-բեկթաշի պատմության ուղիներով էքսկուրս կատարելուն դե՞մ եք արդյոք:

Այն, որ Հայ յեղափոխական դաշնակցություն կուսակցության ու Միություն և առաջադիմություն կուսակցության (այսուհետ ՄԱԿ-Ակունքի խմբ.) գլխավորթյամբ ընդդիմությունը Աբդուլ Համիդիի ղեկավարությունը սասանեց, հնարավորություն ընձեռեց, որ ղզլբաշների և քրդերի պես կոլեկտիվ ինքնությունները բացահայտվեն: ՄԱԿ-ը հենց սկզբից իրավիճակն իր վերահսկողության տակ առնելու համար ռազմական ուժ կիրառելու փոխարեն ընտրեց քաղաքական համոզման տարբերակը: Եթե նայենք 1910 թ. մայիսի 25-ի մի փաստաթղթի, կտեսնենք, որ այս քաղաքականության վաղ սերմերից մեկն էլ այն է, որ ղզլբաշ թուրքմեն աշիրեթներից Բալաբան աշիրեթի առաջնորդ Գյուլ աղան ընդունվել է ՄԱԿ: 1912 թ. ընտրությունների ժամանակ Գյուլ աղան սատարել է ՄԱԿ-ի թեկնածուներին և իր միավորումներով մասնակցել 1914 թ. նոյեմբերին սկսված Սարիղամիշի գործողությանը: 

Բեքթաշի մոջահեդների գունդը

Երբ 1915 թ. որոշվել է հայերին աքսորել, Խարբերդի վալի Սաբիթ բեյը Ներքին գործերի նախարարին նամակ է գրել՝ առաջարկելով Դերսիմի ղզլբաշներին միավորել հայերի և ռուսների դեմ: Առաջարկին հավանություն տալով՝ Թալեաթ և Էնվեր փաշաները ստուգելու համար ճանապարհվում են Խարբերդ: Նրանց հետ հանդիպած որոշ աշիրեթների առաջնորդներ ստիպված են լինում համոզել Դերսիմի արևմուտքում մեծ հեղինակություն վայելող Սեիդ Ռիզային, մինչդեռ իթթիհադական փաշաներին ասել էին, որ կարող են խնդրել Հաջի Բեքթաշ դերգահի չելեբի (առաջնորդ-Ակունքի խմբ.) Ահմեդ Ջելալեդդին էֆենդիի աջակցությունը: Այսպես, օրինակ, չելեբին պատրաստ էր, գարնանը Արգուվանի Մինայըք (ներկայիս Քույուդերե) գյուղում հավաքել է «դեդեների  ժողով», որին մասնակցելու էր մոտ 40 «սեիդների խումբ», սակայն, ըստ Դերսիմի գաղափարական առաջնորդներից Բայթար Նուրի Դերսիմիի, ով այս միսիայի ողջ ընթացքում ուղեկցել է չելեբիին, եթե անգամ բեքթաշի թուրքմեն աշիրթեներից մեկը ստեղծեր «բեկթաշի գունդ», ապա ղզլբաշ քրդերը նման միավորման նկատմամբ հետաքրքրություն չէին ցուցաբերի: Այս դեպքը բավականին սասանել է նաև չելեբիի հեղինակությունը, որովհետև, ինչպես և հասկանալի է գնդի անունից, այն ստեղծվել է սուննի իսլամի ջիհադի գաղափարի հենքի վրա:

Զիյա Գյոքալփի նախագիծը

Անատոլիայի կրոնական և էթնիկ խմբերին ձուլելու ՄԱԿ-ի ջանքերի հիմքում ընկած էր Զիա Գյոքալփի ղեկավարությամբ մշակվող էթնոքաղաքական աշխատությունը: Այս նպատակով նախ ստեղծվում է գաղթականների և աշիրեթների ընդհանուր վարչություն, որի ղեկավար է նշանակվում Շյուքրյու Քայան: Այնուհետև ղզլբաշներին, մևլևիներին, ալևիներին և նուսայրիներին ուսումնասիրելու համար Անատոլիա են ուղարկում Բահա Սաիդին և Զաքարիային (Սերթել), ահիներին ուսումնասիրելու համար՝ բուրսացի Մեհմեդ Թահիրին (Օլգուն) և Հասան Ֆեհմիին (Թուրգալ), թուրքմենական և քրդական աշիրեթներին ուսումնասիրելու համար՝ Նաջի Իսմայիլին  (Փելիսթեր), ով ավելի շատ հայտնի էր Հաբիլ Ադեմ անվամբ, իսկ հայերին ուսումնասիրելու համար՝  Ահմեդ Էսադին (Ուրաս): Բացի այդ` արաբական, քրդական և թուրքմենական աշիրեթների վերաբերյալ Զիա Գյոքալփը սոցիոլոգիական ուսումնասիրություն էր կատարում:    

Ըստ Բահա Սաիդ բեյի՝ իրեն այս հանձնարարությունը տվել են, քանի որ Մերզիֆոնի քոլեջում որոշ ցուցակներ էր ձեռք բերել, որտեղ գրանցված էին դերսիմցի ալևիների անուններ, որոնց 1800-ականների սկզբից որոշ բողոքական միսիոներներ փորձել էին քրիստոնեացնել: Այս ցուցակները ՄԱԿ-ին շատ է անհանգստացրել, և մտածել են հակառակ պրոպագանդա պարունակող տեքստեր պատրաստել և տարբեր միջոցներով հրատարակել «Թուրքական հայրենիք» ամսագրում: Եվ ահա այս հոդվածները գրելու պարտականությունը ստանձնել են Մեհմեդ Ֆուադը (Քյոփրուլու), Յուսուֆ Զիան (Յորուքան), Համիդ Սադին և Սուլեյման Ֆիքրին:

1912 թ. պատգամավորների խորհրդի քննարկումներից հետո արաբերենին, պարսկերենին, ռուսերենին, գերմաներենին և ֆրանսերենին տիրապետող Բահա Սաիդ բեյին հանձնարարում են ուսումնասիրել Անատոլիայի համքարությունները: Անկարայում և Քըրշեհիրում կատարած աշխատանքների արդյունքում լույս է ընծայում «Համքարությունն Անատոլիայում» հոդվածը: Նրա երկրորդ կարևոր աշխատությունն «Ալևիականություն»-ն է:

Ղզլբաշական պրոպագանդան

Բահա Սաիդ բեյը 1914-1915 թթ. կատարած իր աշխատանքների արդյունքում բավականին շատ տեքստեր է հավաքել, որոնք այդ տարիներին առանց գրաքննության անհնար էր հրապարակել, քանի որ սուլթանական պալատը՝ սուլթան Մեհմեդ 5-րդ Ռեշադն ու շեյխուլիսլամը, ՄԱԿ-ի նախագիծը որակեցին որպես «ղզլբաշական պրոպագանդա»: Ինչպես և ենթադրվելու էր, Բահա Սաիդ բեյը իր այս հոդվածներում առաջ է քաշում այն տեսակետը, համաձայն որի՝ ալևիականությունը, ղզլբաշությունն ու բեկթաշիականությունը շամանիզմի և իսլամի միախառնումից բաղկացած թյուրքական արմատներով հավատքներ են:  

Երբ 1920 թ. Բահա Սաիդ բեյը, առանց Մուստաֆա Քեմալի իմացության, ոստիկանության անունից բոլշևիկների հետ համաձայնագիր է ստորագրում, որոշ ժամանակ Քեմալի աչքից ընկնում է, սակայն սառույցը շուտով հալվում է. նա Անատոլիայի բնակիչներին համոզելու համար ներառվում է Իրշադ պատվիրակության կազմի մեջ (İrşad բառը թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է ճշմարիտ ուղին ցուցանող: Այս պատվիրակությունը ստեղծվել է 1920 թ.: Պատվիրակության գործառույթի մեջ մտնում էր հայրենիքի ամբողջականության պահպանումը:), որից հետո Օդագնացության միության հսկիչ է նշանակվում Սամսունում: Պաշտոնավարության ընթացքում նրան հանձնարարվում է ուսումնասիրել հատկապես արևելքի լեռնային շրջաններում բնակվող ղզլբաշ, քուրդ և թուրք աշիրեթների հավատքը, լեզուն, ցեղը և ավանդույթները՝ նպատակ հետապնդելով քեմալիզմի մոդեռնիզմի ծրագրի շրջանակներում փնտրել ուղիներ, որոնցով հնարավոր կլիներ այս հատվածներին ձուլել: Իսկ Բահա Սաիդ բեյի` ՄԱԿ-ի ժամանակներից ի վեր գրած հոդվածները՝ «Թուրքիայում ալևի հասարակությունը, թեքքեների ալևիականությունն ու սոցիալական ալևիականությունը», «Ղզլբաշական սուֆիզմ», «Գաղտնի տաճարներն Անատոլիայում՝ նուսեյրիներ և գաղտնի աղանդավորներ», «Բեկթաշիները», կարողացավ տպագրել լոկ 1926-1927 թթ. «Թ(յ)ուրք յուրդու (Թ(յ)ուրքական հայրենիք)» ամսագրում:    

Վելիյուդդին Չելեբիի հայտարարությունը

1921 թ. Քոչգիրիի ապստամբությունը, որի մասին պատմել էի 2013 թ. մարտի 10-ի համարում, Անկարայի և քուրդ ղզլբաշների հարաբերությունները փչացրեց, սակայն հայտնի է, որ 1920 թ. իր գործունեությունը սկսած առաջին խորհրդարանը չեղարկելուց հետո հայտարարաված նոր ընտրությունների ժամանակ Հաջի Բեկթաշի Վելիի թոռ Վելիյուդդին Չելեբիին կոչ է անում ալևի թարիկաթին կյանքի կոչել Ազգային ուխտը: Ինչպես և կարելի էր ենթադրել, ալևիները հուսադրվել էին գլխավորապես հանրապետության «լաիցիզմի» քաղաքականությամբ, սակայն` ապարդյուն, քանզի երբ քեմալական ռեժիմը 1923 թ. հայտրարարեց հանրապետության ստեղծման մասին, վերանայեց թարիքաթների հետ իր հարաբերությունները: 1924 թ. վերացվեց խալիֆայությունը, ստեղծվեց Կրոնական գործերի վարչությունը, որի հիմքում ընկած էր իսլամի սուննի հանաֆիական ուղղությունը, իսկ  1925 թ. դեկտեմբերի 13-ին ընդունված որոշմամբ փակվեցին թեքքեներն ու սուֆիական թարիքաթները: Նպատակը` պետության կողմից վերահսկվող որոշակի կրոնի որոշակի ուղղությունը մաքրելով որոշ հավատալիքներից, ավանդույթներից և ծիսակարգերից` այն օգտագործել հասարակությանը կառավարելու համար այնպես, ինչպես կատարեցին 1789 թ. ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ: Իսկ ալևիներին սկսեցին ձուլել սուննի հանաֆի իսլամի հետ:  

Ռեշիդի էթնոքաղաքականությունը  

1925 թ. հետո ՄԱԿ-ի սկսած էթնոքաղաքական աշխատանքները ղեկավարում էր Հասան Ռեշիդը (Թանքութ), ում անձամբ Մուստաֆա Քեմալը, որպես Արևելյան վիլայեթների Հասարակական կարգը պահպանելու գծով խորհրդատու և Թուրքական օջախների համակարգող, ուղարկել էր Դերսիմի շրջան: Երբ գվարդիական սպա հայրը Դամասկոսում պաշտոնակատարության ժամանակ խոլերայից մահանում է, մի քանի տարեկան Հասան Ռեշիդին էլբիստան-քալայջըլըքցի Սեյդո աղան վերցնում է իր խնամքի տակ՝ տալով իրավաբանական և քաղաքագիտական կրթություն: 1928 թ. Հասան Ռեշիդն իր առաջին զեկույցը ներկայացրել է Առաջին համընդհանուր տեսուչ Իբրահիմ Թալիին (Օնգյորեն), որից հետո 1930 թ., 1938 թ., 1949 թ. և 1961 թ. գաղտնի զեկույցներ է ներկայացրել անձամբ Մուստաֆա Քեմալին և Ժողովրդահանրապետական կուսակցությանը: Այդ զեկույցներից մեկում քրդական աշխարագրությունը բաժանում է երեք հատվածի. հյուսիսում` զազա ղզլբաշներ, արևմուտքում` ալևի ղզլբաշ քուրմանջըներ և արևելքում` շաֆիի ուղղությանը պատկանող քուրմանջըներ: Մեհմեդ Ռեշիդը այս երեք հատվածները միմյանցից բաժանելու համար առաջարկում է նրանց միջև կառուցել «թրքականության արհեստական պատնեշը»: Հավանաբար քեմալական ռեժիմը այս «միջոցն» անբավարար է համարել, քանի որ իրագործել է 1937-1938 թթ. Դերսիմի ցեղասպանությունը: Այս թվականից հետո երկար ժամանակ ճնշված վիճակում գտնվող ալևի ղզլբաշները 1950 թ. իրենց ձայները տվեցին նաև Ժողովրդավարական կուսակցությանը, որը, սակայն, այդքան էլ մեծ աջակցություն չէր, ինչպես պնդում էին: Իրավունք ունեին, որովհետև ԺԿ-ի տասնամյա կառավարման օրոք կառուցվեց 15 հազար նոր մզկիթ, սկսեցին ազանն արաբերեն կարդալ, ալևիների հույսերը չարդարացան: 1960 թ. մայիսի 27-ի հեղաշրջումը ևս ալևիների համար դրական հաղորդագրություն չէր պարունակում (նույնիսկ Կրոնական գործերի վարչությունն այդ տարեթվից հետո է’լ ավելի կազմակերպվեց), սակայն 1961 թ. սահմանադրական մթնոլորտը ալևիներին քաջալերեց:

Հենց այդ ժամանակ էր, որ ղզլբաշ ալևի գրողները, թեկուզ և շեշտելով թրքականությունը, սկսեցին գրել իրենց մշակույթի մասին: Առաջին բաց սեման (ֆոլկլորային պար-Ակունքի խմբ.) տեղի ունեցավ 1965 թ. Զմյուռնիայի Նարլըդերեյում Մուհարեմի տոնակատարությունների ժամանակ: 1965 թ. ալևիների զգալի մասն իր քվեն տվեց Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցությանը: 1966 թ. ալևիները հիմնեցին իրենց առաջին կուսակցությունը՝ Միություն կուսակցությունը, սակայն վերջինս 1969 թ. ընտրությունների ժամանակ միայն 2.8 տոկոս ձայն հավաքեց, իսկ 1970 թ. զրկվեց ամբողջ հենարանից: Այս ընթացքում Օրթաջայում և Էլբիսանում ալևիների նկատմամբ հարձակումներ կատարվեցին: 1971 թ. Քըրքհանում, 1978 թ. Մալաթիայում, Սվազում և Քահրամանմարաշում, 1980 թ. Չորումում խորքային պետության կազմակերպած կոտորածներից հետո ալևի ղզլբաշ համայնքը կրկին ներամփոփվեց: 1980 թ. վերջին Դերսիմի նահանգապետ նշանակված Քենան Գյուվենը շրջանում «կրկին ազանի ձայնը բարձրացրեց»:

Երբ 10 տարվա ներամփոփ կյանքից հետո 1990 թ. փետրվարին Համբուրգի ալևիական միության ղեկավարությամբ 34 ալևի, սուննի, աթեիստ գրողի, բանաստեղծի, արվեստագետի, գիտնականի ստորագրած «Ալևիների զեկույցը» տպագրվեց որոշ թերթերում, իրավիճակն սկսեց փոխվել: Կարճ ժամանակ անց ալևիականության և բեկթաշիների վերաբերյալ բազմաթիվ հրապարակումներ եղան (ղզլբաշության մասին խոսելը դեռևս տաբու էր): Երկու հասարակությունն էլ սկսեց այլևս չթաքցնել իր ինքնությունը, անգամ բացահատ քննարկում էին իքնության վերաբերյալ հարցերը: Քրդերեն խոսող որոշ ալևիներ սկսեցին ընդգծել քրդական ալևիականությունը: Բնականաբար այս իրավիճակն սկսեց անհանգստանել պետությանը: Պետությունն իր հովանավորության տակ առավ Հաջի Բեկթաշի տոնակատարությունը, որն առաջին անգամ տոնվեց 1964 թ., 1970-ական թթ. ընդգծված ձախակողմյան երանգ ստացավ, 1980-ական թթ. ապաքաղաքականացվեց, 1990-ական թթ. կրկին քաղաքականացվեց: Մեծ թափ ստացավ ալևիական գյուղերում մզկիթ կառուցելու շարժումը: 1993 թ. հուլիսի 2-ին Սվազի Մադըմաքի կոտորածը ալևիներին մեծ տրավմա պատճառեց: 1995 թ. մարտի 12-16 Ստամբուլի Գազիօսմանփաշայում անհայտ անձանց կողմից բացած կրակի արդյունքում 17 հոգու մահվամբ և տասնյակ մարդկանց վիրավորվելով ավարտված «Գազիի դեպքերը» բավականին մեծացրեցին ալևիների անվտսահությունը սուննի պետության նկատմամբ:   

ԱԶԿ-ի 10-ամյա իշխանության ժամանակ և՛ ներքին զարգացումների և՛ ԵՄ-ի ու աշխարհի հետ ինտեգրվելու շնորհիվ ալևի-ղզլբաշական ինքությունը չթաքցնելու կարևոր հիմք է ստեղծվել, սակայն քեմալական հասարակարգի իսլամի սուննի ուղղությանը հարող կրոնական կազմակերպությունները, օրենքներն ու կիրառությունները գրեթե անփոփոխ շարունակվում են: Ավելին՝ Երրորդ կամուրջն անվանելով սուլթան Սելիմ Ահեղի անունով՝ խաղում են ալևիների նյարդերի հետ: Ոմանք ասում են, որ այս վերջին ալևիական «նախաձեռնությունը» ծրագրվել է, որպեսզի չեզոքացնեն նմանատիպ հրահրող քաղաքականությունը և Գազիի պայքարը: Ճի՞շտ է արդյոք, թե ոչ, ժամանակը ցույց կտա:     

Ղզլբաշ, ալևի, բեկթաշի 

Կարծում եմ կարիք կա համառոտ անդրադարձ կատարել հոդվածում հիշատակված ղզլբաշ, ալևի և բեկթաշի եզրերի պատմությանը՝ առանց անդրադառնալու աստվածաբանական քննարկումներին: Ղզլբաշ եզրը, որին առաջին անգամ հանդիպում ենք շահ Իսմայիլի Դիվանում (նա, ում սիրտը լեռ չի դարձել, կուրծքը՝ կարմիր սուտակի պես արյուն, իրավունք չունի ղզլբաշ դառնալ), ըստ արաբ պատմաբան Նեհրեվալիի (?-1582)՝ ծագում է կարմիր մահուդից կարված 12 շերտանոց գլխարկից, որը շահ Իսմայիլի հայրը՝ շահ Հայդարը, հագցրեց իր զինվորներին: Նմանատիպ տեղեկություններ են հաղորդում նաև իրանցի պատմաբան Ահմեդ էլ Քիրմանին (?-1610), օսմանյան շրջանի պատմաբան Մյունեջջիմբաշը Ահմեդ Դեդեն (?-1702) և Իրան այցելած ճանապարհորդներ ու առևտրականներ:

Ոմանք առաջ են քաշում այն տեսակետը, թե ղզլբաշ եզրը սեֆյաններից առաջ կիրառության մեջ են դրել Կենտրոնական Ասիայի թյուրքերը, սակայն եթե անգամ այդպես է եղել, ապա 16-րդ դարից սկսած ղզլբաշ եզրը Օսմանյան կայսրությունում օգտագործել են սեֆյան արմատներ ունեցող շիականության համար որպես վիրավորական անվանում: Այսպես, օրինակ, 1500-ական թթ. մինչև 1700-ական թթ. օսմանյան ֆեթվաներում ղզլբաշ եզրը օգտագործվել է անհավատ, անկրոն իմաստով:

Ալևի եզրը, որն Իրանում նշանակում է «Ալիի տոհմից սերող», Ատրպատականում` «Ալիին պաշտողներ», օսմանյան պետությունում լոկ 19-րդ դարում է կիրառվում՝ այն էլ միայն բանաստեղծների կողմից, ովքեր հետևում և հավատում են Ալիի ուղուն: Հանրապետության առաջին ժամանակաշրջանում ալևի կամ ղզլբաշ եզրերի փոխարեն ավելի շատ «մազհաբ», «թարիքաթ», «չեփնիներ», «սունիներ», «գյուղական բեկթաշիներ» եզրերն են կիրառել: Ալևիղզլբաշական սովորույթների ամենակարևոր տարրը կազմող սեման  կոչել են «թուրքական գյուղական պար», «թուրքական կրոնական պարեր», «կրոնական պարեր», «բեկթաշիական պար», «սեմա պար» և այլն: Ինչպես հոդվածի սկզբում արդեն ասացի, այդ ընթացքում Բահա Սաիդի հոդվածները չէին հրապարակվում, իսկ 1921 թ. «Աքշամ» թերում մասամբ լույս տեսած Յակուբ Քադրի Քարաօսմանօղլուի «Նուր բաբա» վեպը Կրոնական գործերի վարչությունը գրաքննության ենթարկեց՝ հիմնավորելով, որ «սունիների և ալևի-բեկթաշիների միջև թշնամության պատճառ կարող է հանդիսանալ», ինչպես նաև կվիարվորի ալևի-բեկթաշիներին, ովքեր «ռազմաճակատում մարտնչում են՝ կանչելով կամ Ալլահ կամ Ալի կամ Հաջի Բեկթաշ»: Ալևիականություն եզրը, որպես սատարող հասկացություն, սկսել են կիրառել 1960-ական թթ. հետո: Իսկ բեկթաշի եզրը, որին հանրապետության պատմության ընթացքում անդրադարձել են ալևիականության հետ միասին, հավանաբար 13-րդ դարում ապրած Հաջի Բեկթաշի Վելիի հիմնած ալևիական թարիքաթից է սերում: Բեկթաշի սուֆիական թարիքաթը, որի հիմնադիրը հայտնի չէ՝ Հաջի Բեկթաշի Վելին է, թե Բալըմ Սուլթանը (?-1516), երկու ուղղություն ունի՝ Բաբագյան և Չելեբիյան: Չելեբիյան ճյուղը, որը հավատում է, որ Հաջի Բեկթաշին ամուսնացած է եղել Անայի հետ և ունեցել է Սեյիդ Ալի Սուլթանին, տարածված է գյուղական շրջաններում: Այս ճյուղը շատ ավելի մոտ է ղզլբաշ-ալևիականությանը:       

Գրականության ցանկ

1. 1.      Baha Sait Bey, İttihat-Terakki’nin Alevilik Bektaşilik Araştırması, Yayına Hazırlayan: Nejat Birdoğan, Berfin Yayınları, 1995.
2. 2.       Vatan Özgül, “Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Remzi Kitabevi, 2000.
3. 3.       Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, 1996.
4. 4.       Mehmet Bayrak, Alevilik-Kürdoloji-Türkoloji Yazıları (1973-2009), Öz-Ge Yayınları, 2009.
5. 5.       Necdet Saraç, Alevilerin Siyasi Tarihi (1300,1971), Cem Yayınevi, 2011.

hurayse@hotmail.com

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/ittihatci_ve_kemalistlerin_alevi_bektasi_politikalari-1139734

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net