Սեպտեմբերի 25-ին HURRİYET-ի աշխատակից Սավաշ Օզբեյը մեր աշխատակից Մելինե Անումյանի միջոցով մեզ տեղեկացրեց, որ իրենց թերթում ծպտյալ հայերի մասին ուզում է հատուկ հրատարակություն պատրաստել: Նա խնդրեց պատասխանել չորս հարցի, բայց` խիստ համառոտ, քանզի նույն հարցերին պետք է պատասխանեին նաև այլ մարդիկ Թուրքիայից և Սփյուռքից: Նաև պայմանավորվեցինք, որ նյութը կհրատարակվի նույնությամբ` առանց փոփոխությունների և միջամտությունների, իսկ եթե նման անհրաժեշտություն առաջանա, ապա ինձ տեղյակ պահի:
Սեպտեմբերի 29-ին HURRİYET-ում տպագրվեց Սավաշ Օզբեյի պատրաստած նյութը` «Cevizin kalınlığı boynunu geçerse o boyun gider» վերնագրով («Եթե ընկուզենու հաստությունը վզիդ հաստությունից անցնի, վիզդ կկտրեն»), որը ԱԿՈՒՆՔ-ը և բնագրով (http://akunq.net/tr/?p=25841), և թարգմանաբար (http://akunq.net/am/?p=34237) արտատպեց: Դա իսկապես մի հետաքրքիր և շահեկան հոդված էր, որի համար, որպես ընթերցող, շնորհակալ եմ հեղինակից:
Սակայն չեմ հասկանում, թե հարգարժան հեղինակն ինչու՞ էր հավաստիացնում, որ իմ պատասխանները կտպագրվեն առանց փոփոխության և ամբողջական տեսքով, եթե պետք է դրանցից հրատարակեր ընդամենը չորս նախադասություն, որոնց համար որպես խորագիր է ընտրել համատեքստից կտրված մեկ նախադասություն, որը, ինչպես կհամոզվի ընթերցողը, բոլորովի չի արտացոլում բուն ասելիքը, ինչը սովորաբար խորագիրի հիմնական գործառույթն է:
Մտորելու առիթ է տալիս նաև տարբեր մարդկանց պատասխաններից կատարված ծաղկաքաղի բնույթը: Բերեմ ընդամենը մեկ օրինակ. Հալաջօղլուն ծպտյալ հայերի մասին ասում է. «Այս միջանկյալ վիճակը նրանց տեսանկյունից էլ է զուլում եղել: Իրենց մուսուլմանի դիմակի տակ ներկայացնող մարդիկ պետք է իրենց իրական կրոնով հանդես գան մեր հասարակությունում: Նշանակում է` քաշվում են: Ըստ իս` այլևս նման մթնոլորտ չկա Թուրքիայում»: Հասկանալի է, որ խոսքը վախի մթնոլորտի մասին է: Հարց է ծագում` Հրանտ Դինքը և Մալաթիայում ու Տրապիզոնում սպանված քրիստոնյա հոգևորականները ի՞նչ մթնոլորտում սպանվեցին… Այնինչ այս հարցին մեր տված պատասխանը բխում է Թուրքիայի Սահմանադրությունից և արտացոլում է իրողությունը:
Այս թյուրիմացությունը շտկելու և մեր ընթերցողների` ինձ ուղղված նամակներում արտահայտված տարակուսանքը փարատելու համար ներկայացնում եմ իմ պատասխաններն ամբողջությամբ` հայերեն և թուրքերեն տարբերակներով: Ավելացնեմ, որ երեկ` սեպտեմբերի 30-ին, հարգարժան Սավաշ Օզբեյը նամակով տեղեկացրեց, որ դրա պատճառը տեղի սղությունն էր, որին ի պատասխան ես նրան տեղեկացրի իմ մտադրության մասին:
Հայկազուն Ալվրցյան
Հարց – Ըստ Ձեզ` ովքե՞ր են ծպտյալ հայերը, և ու՞մ են այդպես անվանում:
Պատասխան – Թուրքիայում բնայվող հայերը, բացի Ստամբուլի հայկական համայնքից և մի քանի բնակավայրերում (ինչպիսին Վաքըֆ գյուղն է) ապրող փոքրաթիվ քրիստոնյա հայերից, իսլամացվել են: Որոշ մասն էլ ալևի դավանանքի հետևորդ է: Սակայն սրանցից ծպտյալ պետք է համարել միայն նրանց, ովքեր գիտակցում են իրենց ազգային պատկանելությունը, այն գաղտնի կերպով փոխանցում են սերնդեսերունդ, իրենց ընտանիքներում պահպանում են հայկական ազգային որոշ սովորություններ և ավանդույթներ, կենցաղի որոշ տարրեր, հիմնականում խուսափում են օտարների հետ ամուսնությունից, նաև գաղտնի դավանում են քրիստոնեությունը, թեև այս վերջինը կարող է պայման չլինել:
Այս մարդկանցից որոշները, հանգամանքների բերումով բնակություն հաստատելով Ստամբուլում, վերադառնում են Հայ առաքելական եկեղեցու գիրկը: Սակայն հիմնական զանգվածն այդ հնարավորությունը չունի, քանի որ հայոց եկեղեցու գործունեությունը, բացի Ստամբուլից, այլ բնակավայրերում արգելված է: Բացառություն են կազմում 5-6 փոքրիկ բնակավայր` ընդհանուր թվով 1000-1500 բնակչությամբ, որոնց մասին արդեն ասացի: Իսլամացված հայերի թերևս կեսը թեև տեղյակ է այդ իրողության մասին, սակայն հիշել անգամ չի ցանկանում: Այդ հայերին չպետք է շփոթել ծպտյալ հայերի հետ:
Հարց – Ծպտյալ հայերը 1915 թ. դեպքերի ժամանա՞կ են ի հայտ եկել, թե՞ այդ երևույթը դրանից առաջ և հետո էլ է եղել:
Պատասխան – Օսմանյան կայսրությունում հայերի (նաև` այլ քրիստոնյա ժողովուրդների) իսլամացումն ունի դարավոր պատմություն: Բազմաթիվ գործոններից կարևորվում են սոցիալական ճնշումները և, հատկապես, ազգային քաղաքականության հետևանք զանգվածային կոտորածները, ինչպիսին էր, օրինակ, 1895 թ. հարյուրհազարավոր հայերի կոտորածը: Բնական է, որ բռնի կամ ստիպված իսլամացածների մեջ քիչ չէր ազգային ինքնությունը երկար ժամանակ պահպանող, բայց արտաքնապես որպես մահմեդականներ հանդես եկողների թիվը: Բայց կարծում եմ, որ ծպտյալ հայերը, որպես հասրակական խավ, որպես երևույթ, ձևավորվեցին 1915 թ. սկսած: Պատճառը պարզ է. եթե Օսմանյան կայսրությունում հայերը միլլեթ էին և ողջ կայսրության տարածքում ունեին ինչ-ինչ իրավունքներ և եկեղեցի, ապա 1915-1923 թթ. նրանք գրեթե իսպառ ոչնչացվեցին կամ արտաքսվեցին, իսկ Լոզանի պայմանագրով որպես հայեր և քրիստոնյաներ ապրելու իրավունք ստացան միայն Ստամբուլում:
Հանրապետական Թուրքիայում կրոնափոխության կամ այլ ճանապարհներով Ցեղասպանությունից փրկվածների վիճակն առավել վատթարացավ. այստեղ հայերը (նաև` մյուս ժողովուրդները) արդեն սահմանադրորեն էին համարվում թուրք: Ծպտյալության երևույթը պաշտոնապես ձևավորած Թուրքիայի սահմանադրության այն հոդվածը, որով Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիները համարվում են թուրք, դեռևս գործում է:
Հարց – Մոտավորապես որքա՞ն կարելի է նրանց թիվը ենթադրել:
Պատասխան – Բնականաբար խիստ դժվար է ճշմարտությանը քիչ թե շատ մոտ որևէ թվի մասին խոսելը: Թուրքական մամուլը և տարբեր հետազոտողներ նշում են ամենատարբեր թվեր` մի քանի տասնյակ հազարից մինչ 1,5-2 միլիոն: Մեկ բան ակնհայտ է. Ցեղասպանությունից փրկվածների թիվը, ըստ տարբեր աղբյուրների, մոտ չորս հարյուր հազար է եղել: Թուրքիայի բնակչության աճի տեմպերը հաշվի առնելով (բնակչությունն աճել է 7-8 անգամ)` պետք է ենթադրել, որ նրանց (իսլամացած հայերի) թիվն այսօր կարող էր լինել 3 միլիոնի սահմանում: Սակայն նաև համոզված եմ, որ հայերն ավելի շատ են արտագաղթել, ուստի 1,5-2 միլիոն թիվը հավանական է թվում, որի մոտ կեսը ծպտյալ հայեր են:
Հարց – Ձեր կարծիքով ի՞նչ պետք է անի Թուրքիան` իրենց կրոնը և ինքնությունը փոխել հարկադրված այս մարդկանց իր գիրկը վերադարձնելու համար:
Պատասխան – Երևույթը Թուրքիայի կառավարության վարած ազգային քաղաքականության հետևանքն է, ուստի հարկավոր է փոխել նախ այդ քաղաքականությունը և այդ քաղաքականությունը պայմանավորող սահմանադրության համապատասխան հոդվածները: Թուրքիայի ոչ թուրք քաղաքացիները պետք է ունենան նույն իրավունքները, ինչ ունեն թուրքերը:
Ինքնությունն ազատ կերպով արտահայտելու և այն պահպանելու համար հարկավոր է խոսքի և խղճի ազատություն, սեփական լեզվով դպրոց ունենալու հնարավորություն, ազգային մշակույթը պահպանելու և զարգացնելու պայմաններ: Սա ենթադրում է, որ օրենսդրական բարեփոխումներից հետո այդ մարդկանց պետք է վերադարձնել նրանցից խլված ունեցվածքը` դպրոցների և այլ հաստատությունների շենքերը, եկեղեցիներն ու համայնքային կալվածքները, մշակութային հարստություները, գերեզմանատները, եկեղեցական ունեցվածքը և այլն:
Սակայն կարևորագույն պայմանը ազգայնամոլ շրջանակների և հասարակական- քաղաքական կազմակերպությունների մեջ հայերի և այլ փոքրամասնությունների նկատմամբ ձևավորված թշնամական վերաբերմունքի, այլամերժության վերացումն է:
Leave a Reply