Ավազամրոցի ճամփաներով

Գրող Քրիս Բոհջալյանը, որը Հայոց ցեղասպանության հիշողությունների մասին «Ավազամրոցի աղջիկները» (The Sandcastle Girls) գրքի հեղինակն է, ՍիվիլՆեթին պատմում է Արևմտյան Հայաստան իր վերջին այցելության տպավորությունների մասին: Այդ մասին նա երկու հոդված է հրապարակել Washington Post և Boston Globe թերթերում:

«Խորապես հուզիչ պատմություն փրկության ու սիրո մասին». այսպես է նկարագրել USA Today թերթը Քրիս Բոհջալյանի «Ավազամրոցի աղջիկները» վեպը: Նրա այդ տասնհինգերորդ գիրքն ակնհայտ տարբերվում է նախորդներից` ոճով ու աշխարհագրությամբ: Թեև նախորդ գրքերը նույնպես արժանացել են բեսթսելերի կոչման, սակայն «Ավազամրոցի աղջիկները» ցնցել են գրքի ամերիկյան շուկան՝ այդ կոչումը ստանալով միանգամից ութ պարբերականների կողմից:  

–Քրիս, Դուք հենց նոր եք վերադարձել Արևմտյան Հայաստանից Խաչիկ Մուրադյանի, Էրիկ Նազարյանի հետ միասին: Կարծեմ՝ այնտեղ էիք, որ ուսումնասիրեք տարածք «Ավազամրոցի աղջիկները » գրքի ֆիլմային տարբերակի համար, այո՞:

-Այո՛, չգիտեմ՝ Էրիկը երբևէ կկարողանա նկարահանել Թուրքիայում, սակայն կարևոր էր տեսնել Բիթլիսը (Բաղեշ–Ակունքի խմբ.), տեսնել, թե ինչ է մնացել Խարբերդից, ճամփորդել Վանում, Աղթամարում, տեսնել Դիարբեքիրը, տեսնել` ինչն է պետք վերստեղծել, ինչպիսի տեսք ունեն այսօր այս վայրերը, քանի որ «Ավազամրոցի աղջիկները» գրքի մի մեծ մասը Ցեղասպանության թողած ժառանգության մասին է: Մենք նախնիներից մեծ ժառանգություն ունենք:

– Գիտեք, մեր մտքում սա մշտապես առկա մի հարց է այստեղ՝ ՍիվիլՆեթում, քանի որ ցանկանում ենք հարթակ տրամադրել հիանալի այս ծրագրերին: Արդյո՞ք ավելի լավ կլինի Ձեզ ևս հարթակ տրամադրել և խոսել «Ավազամրոցի աղջիկները» գիրքը ֆիլմի վերածելու մասին, թե՞ պարզապես լռել և թույլ տալ, որ Դուք իրագործեք այն:

– Կարծում եմ՝ կարևորը պարզապես գործն անելն է: Սա ճիշտ է թե՛ այն դեպքում, երբ ֆիլմ ես նկարում, թե՛ այն դեպքում, երբ գիրք ես գրում: Կարևոր է ձգտում ունենալ և աշխատել նյութի հետ: Սա է պատճառներից մեկը, որ ինձ համար անչափ հաճելի էր աշխատել Էրիկ Նազարյանի հետ. նա ոչ միայն անչափ տաղանդավոր սցենարիստ ու ռեժիսոր է, այլև իմ իմացած ամենաաշխատասեր մարդկանցից մեկը: Օրինակ, երբ մենք ճամփորդում էինք Վանում, Բիթլիսում, երբ քո կողքին Էրիկի կամ Խաչիկ Մուրադյանի նման մեկն է, անչափ մեծ ծավալի աշխատանք ես կատարում թե՛ էմոցիոնալ, թե՛ աշխարհագրական առումով:

– Պատմեք մեզ այդ էմոցիոնալ աշխատանքի մասին: Մենք վերջերս կարդացել ենք հայկական ժառանգությունից արդեն իսկ բավականին զրկված Մուշում հայկական ներկայության ցանկացած մնացորդ վերացնելու դիտավորյալ փորձերի մասին: Համոզված եմ, որ Դուք դա ճամփորդության ընթացքում տեսաք՝ թե՛ դիտավորյալ, թե՛ ոչ դիտավորյալ հայկականազերծման հետևանքները: Պատմեք Ձեր էմոցիոնալ ճամփորդության մասին:

-Իսկապես, շատ լավ նկարագրեցիք: Պատմական Հայաստան այս ճամփորդության ամենամեծ նվերներից մեկն ինձ համար իմ հիանալի ընկեր Խաչիկ Մուրադյանի հետ ճամփորդելն էր: Խաչիկն այս աշխարհը շատ լավ գիտի:

– Խաչիկը Armenian Weekly-ի գլխավոր խմբագիրն է:

– Այո՛, Խաչիկը Armenian Weekly-ի գլխավոր խմբագիրն է ԱՄՆ-ում, դրանից առաջ Բեյրութում «Ազդակի» խմբագիրն էր: Նա այս վայրերի մեծ մասում նախկինում եղել էր, որոշ վայրերում՝ վերջերս: Այսպիսով, երբ մենք այցելեցինք Վանից մի փոքր հեռու գտնվող մի վանք, որը բլրի վրա էր, նա բացահայտեց, որ իր վերջին անգամ եղած տարուց ի վեր այնտեղ ավելի շատ կողոպուտ է կատարվել. մարդիկ շարունակ փորում են շրջակայքը՝ ոսկի, արվեստի գործեր ու մասունք գտնելու հույսով: Հետո մենք եղանք Չունկուշում, նա կանգնած նայում էր եկեղեցու ավերակներին և հասկացավ, որ դա տարբերվում էր իր նախորդ անգամ այդտեղ եղած ժամանակվանից:

–Որտե՞ղ է Չունկուշը (Չնքուշ–Ակունքի խմբ.):

-Դիարբեքիրից մոտ 60-80 կմ հյուսիս- արևմուտք՝ Դիարբեքիրի ու Էլազիղի (Խարբերդ–Ակունքի խմբ.) մեջտեղում: Նա լուսանկարեց եկեղեցու ավերակները և հասկացավ, որ մի տարվա ընթացքում ամբողջական պատ է փլուզվել (այս մասին ավելի մանրամասն տես` http://akunq.net/am/?p=31878-Ակունքի խմբ.): Մեր այցելած մյուս գյուղերից մեկը Յազիբաշի հայկական գյուղն էր. այս ճամփորդության իմ ուղեկիցներից մեկի՝ Ջորջ Աղճայանի ապուպապը, այդտեղի հայկական եկեղեցում էր կնքվել, այժմ այդ եկեղեցուց մնացել է միայն խորանը: Ներեցեք, ավելի ճիշտ՝ խորանի վերևի կամարը: Այն դեռ կանգուն է: Եվ Խաչիկն ու Զորջը շատ պարզ ցույց տվեցին այնտեղ բնակվող քրդական ընտանիքին, որ մենք շատ երախտապարտ ենք, որ վերջիններս պահպանել են այդ կամարը, որ այն դեռ կանգուն է` որպես մեր մշակութային ժառանգության մաս քրդական այս գյուղում: Շատ հուզիչ էր տեսնել կանգուն մնացած այդ կամարը, քայլել այդ բոլոր եկեղեցիների, վանքերի ավերակների միջով և միաժամանակ՝ հավասարապես հուսալքող՝ տեսնել հայկական որևէ եկեղեցու վերակառուցման թույլ, նեղ մտահորիզոն ունեցող ու պատմականորեն ոչ ճիշտ փորձերը: Մենք տեսանք մի եկեղեցի՝ Վանից ոչ շատ հեռու, որը քար առ քար վերակառուցված էր:

– Ո՞ւմ կողմից:

– Եվրամիության գումարներով: Չեմ անվանում դա եկեղեցի, այլ բառացիորեն՝ թանգարան:

–Աղթամարի մասի՞ն եք ասում:

-Ո՛չ, ո՛չ: Սա շատ փոքր եկեղեցի է, երևի 30 կմ Աղթամարից հեռու՝ հենց Վան քաղաքի ծայրին, և ընդհանրապես հայկական եկեղեցու նման չէ: Այն նման է ռմբապաստարանի: Պատկերացրե՛ք, բազմաթիվ աղյուսներ կիտել քառակուսի ձևով և ասել՝ սա մի ժամանակ հայկական եկեղեցի էր:

–Էրիկ Նազարյանը շուտով Երևանում կլինի, մենք անպայման կհրավիրենք նրան, համոզված եմ՝ լուսանկարներ կունենա, սակայն սա շատ հետաքրքիր պատմություն էր: Ուրիշ է, երբ մշակութային մարդաբաններն ուսումնասիրում են քրդերի ու թուրքերի կողմից հայկական տարածքներում հնամենի խաչքարերի ու հին եկեղեցական քարերի օգտագործումը տներում և այլ կառույցներում: Սա օգտագործման և էվոլյուցիայի տարբեր տեսակ է, բայց այն, ինչի մասին Դուք եք խոսում, ուղղակի սխալ է:

– Կարո՞ղ եմ ևս մեկ ապշեցուցիչ պատմություն պատմել նման ձևով վերականգնված մասունքի մասին: Մենք գնացինք քրդական մի գյուղ՝ տեսնելու խաչքարեր՝ Դիարբեքիրի ճանապարհին, Վանի ու Դիարբեքիրի միջև, և մեր ճանապարհին տեսանք այս իսկապես մեծ, 2-3-մետրանոց խաչքարերը, որոնք դեռ այնտեղ են: Դրանք տեղադրված են ախոռում, բայց դեռ կանգուն են, և հիանալի էր տեսնել դա: Գյուղից հեռանալիս մի ծեր քուրդ մարդ կանգնեցրեց մեր մեքենան և ասաց, որ ունի շատ-շատ արժեքավոր հայկական մասունք, բայց չի կարողանում կարդալ հայկական գիրը ներքևի մասում, «այդ խորհրդավոր հայկական գիրը»: Հարցրեց՝ արդյո՞ք մեր մեքենայում որևէ մեկը կկարողանա թարգմանել այն իր համար, որպեսզի հասկանա՝ ինչ մասունք է իր մոտ: Իհարկե, Խաչիկն ասաց, որ շատ հետաքրքրված է, ինչպես և բոլորս: Ծերունին վերադարձավ ձեռքին մի ափսե, որի հետևի մասում անգլերենով գրված էր՝ Royal Tudor Ware. Staffordshire, England: Ես առցանց փնտրեցի այդ ափսեն և գտա ebay կայքում. այն 1960-ականներից էր և արժեր մոտ 11 դոլար: Սակայն քրդական համայնքը կարծում էր, որ այս ափսեն հայկական մասունք է և որոշակի արժեք ունի:

– Այնքան պատմություն կա հասկանալու, գրելու, վերստին գրելու, ուղղելու, այնքան շատ… Սա զարմանահրաշ է, բոլորովին նոր իրադարձությունների պտույտ, նախկինում չլսված մի բան:

-Մեկ այլ պատմություն պատմեմ մեր ճամփորդությունից: Երբ ուղևորվում էինք Էլազիղ, մենք գնացինք Չունկուշ: Չունկուշ գնացինք երկու պատճառով՝ նախ՝ ուզում էինք տեսնել եկեղեցին, որը յուրահատուկ էր, քանի որ Չունկուշում նախքան 1915թ. բնակվում էր մոտ տասը հազար հայ: Այդ եկեղեցին մի զարմանահրաշ, գեղեցկագույն կառույց էր: Եվ, իհարկե, մենք ուզում էինք տեսնել Դուդանի խոր կիրճը. 1915թ. բոլոր այդ տասը հազար հայերը գնդակահարվել կամ սվիններով սպանվել էին, և մարմինները շպրտվել էին 70-90 մ խորությամբ անդունդը: Իհարկե, այդ վայրը ոչնչով նշված չէ, և երբ գնում էինք տեսնելու՝ չկային նշաններ, հուշարձան, չկար որևէ բան, որ ասեր՝ տասը հազար մարդ այստեղ բնաջնջվել է: Այնտեղ ոչինչ չկա, ուղղակի մի փոս է գետնի մեջ: Մենք գնացինք այդտեղի եկեղեցում հարգանքի տուրք մատուցելու և երբ Չունկուշից հեռանում էինք, վաթսունին մոտ մի մարդ թակեց մեքենայի դուռը: Բոլորն արդեն տեղյակ էին, որ այս ամերիկահայերը գյուղում են, քանի որ ամեն անգամ, երբ մենք որևէ գյուղ էինք այցելում, երեխաները հետևում էին խմբերով: Այս 60-65 տարեկան մարդը թակեց դուռը և ասաց, որ մենք պետք է հանդիպենք իր զոքանչին, որը 98 տարեկան է: Մենք, իհարկե, միանգամից հաշվեցինք, որ 2013 թվականն է, 98 տարի առաջ 1915 թվականն էր: Մեր քուրդ վարորդը մեզ տարավ՝ տեսնելու այդ մարդու զոքանչին: Վերջինս ծպտյալ հայ է, 1915թ. նա նորածին է եղել, նրա մայրը Դուդանի կիրճի մոտ էր՝ սպանվելու կանգնածների շարքում, երբ մի թուրք զինվոր մտածել է, որ գեղեցիկ է, հանել է նրան շարքից և ամուսնացել հետը: Եվ սա նրա դուստրն է: Երբ Խաչիկը նրան հարցեր էր տալիս, երբ մենք ևս խոսում էինք նրա հետ, հարցեր ուղղում, զրույցի ընթացքում բոլորս զգացմունքների մեջ խեղդվում էինք: Ինքս ինձ ասում էի՝ որքան զարմանահրաշ է սա. փաստորեն մենք հանդիպել ենք Չունկուշի վերջին հային, անդունդի մոտ կոտորածի վերջին օղակին: Կարծում էինք, որ փեսան ցանկանում էր, որ մենք հանդիպենք այդ կնոջը, սակայն Խաչիկի հարցազրույցի վերջում, երբ ես նստած էի այդ ծեր կնոջ ձախ կողմում, բռնեցի նրա ձեռքը և հասկացա, որ հակառակն էր. այդ մարդը լավ մարդ էր և ցանկանում էր, որ իր զոքանչը հանդիպի մեզ: Նա ցանկանում էր, որ իր հայ զոքանչը հանդիպի ուրիշ հայերի նախքան մահանալը:

Զրուցել է Սալբի Ղազարյանը

Լուսանկարը՝ Անահիտ Մինասյանի

Հարցազրույցը կարող եք դիտել այստեղ

http://civilnet.am