Մարդին քաղաքի վերջին հայերը

Թոմաս Չերմե

Մարդին քաղաքը տեղակայված է բարձր գագթի վրա գտնվող Մասիս ռազմական ամրոցի վրա: Ամենաբարձր կետում ամոցն է գտնվում: Մարդինը քաղաքը տարվա չորս եղանակին էլ մեկը մյուսից գեղեցիկ է: Քաղաքը, որը հայտնի է շատ հարուստ անցյալով, կարճ ընդհատումներով եղել է տարբեր միությունների իշխանության տակ. նախ` Արշակունիների, այնուհետև` պարսիկների, տիգրանների, հռոմեացիների, բյուզանդացիների… 640 թ. շրջան անցել է արաբական բանակի, համդանիների, 873 թ.` մերվանիների, սելջուկների, այնուհետև` արթուկօղուլների իշխանության տակ: Մարդինը օսմանյան գերիշխանության տակ է անցել 1517 թ.:

Ինչպես հայտնի է պատմությունից, քրիստոնեությունը շատ վաղուց է մուտք գործել Միջագետք: Միջագետքի ժողովուրդները՝ հայերը, պարթևները, մարերն ու մյուսները, դավանել են քրիստոնեություն: Դիոնիսոս Ալեքսանդրացին ասում է. «Իմ ապրած ժամանակաշրջանում Միջագետքում տեսա եկեղեցիներ (IV դարի սկզբներին ապրել է Միջագետքում)»: Իրոք, Մարդինում իսլամական արշավանքներից շատ առաջ հին եկեղեցիներ են եղել, որոնցից մեկն էլ 4-րդ դարի վերջում կառուցված Սուրբ Գրիգոր Լուսաորիչն է: Ժողովրդի մի մասը հավատարիմ է մնացել իր հոգևորականներին և եկեղեցիներին:

Գոյություն ունի նման արձանագրություն՝ «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անունով 420 թ. տաճար-եկեղեցի է կառուցվել», որը հայտնաբերել է եպիսկոպոս Հովակիմ Թազբազյանը, երբ եկեղեցին վերանորոգել է տվել: Քարե արձանագրությունում ասորական այբուբենով հայերեն է գրված: Վերանորոգվել է 1791 թ., որից հետո եկեղեցին վերանվանվել է զորավար Սուրբ Գևորգի անվամբ: Միաժամանակ ժողովրդական լեզվով կոչվում է նաև Կարմիր եկեղեցի:

Մարդինցի վանական Հուսիկ Գյուլյանի օրոք են միայն կարողացել այս արձանագրությունն ընթերցել: Այս արժեքավոր արձանագրությունն ընթերցելու համար վանական Անդրեաս Ահմարանյանն այն ուղարկել է քելդանիական եկեղեցու վանականին, սսկ վանական Գուլյանը, տարբեր լեզուներով թարգմանել տալով, կախել է պատրիարքարանի սրահում: Ըստ էության վանական Ահմարանյանի մոտ եղած այս արձանագրությունն ապացուցում է, թե Մարդինի հայկական եկեղեցին որքան հին է. հայերը Մարդին քաղաքում ապրել են դեռևս 420 թ., որովհետև 6-րդ դարով թվագրված այս արձանագրությունը վկայում է, որ Մծբինը ավերվել է, իսկ հայերը 351 թ. ապաստանել են Մասիուս-Մասիս Մարդին լեռան վրա: Այս լեռան վրա պարսիկների դեմ պատերազմած հայերի պատվին քաղաքը կոչվել է Մարդին, որը հայերեն մարտի, մարտիկ բառից է ծագում: Հայկական գրերի գյուտը եղել է 405 թ.: Մինչև 5-րդ դարը հայերն օգտագործել են հունական գիր, իսկ ասորիներով բնակեցված շրջաններում թեկուզ և քիչ՝ ասորական գիր: Հետևաբար հայկական արձանագրություններում հանդիպվող ասորերեն գրությունները չեն նշանակում, թե դրանք ասորական ստեղծագործություններ են կամ էլ այդ դարում Մարդինում ասորիներ են բնակվել:

1517 թ. սուլթան Սելիմ Ահեղի զորավարներից Բըյըքլը Մեհմեդ փաշան, Մարդինը գրավելով, ներառել է օսմանյան տարածքների կազմի մեջ:

Օսմանյան իշխանության օրորք կատարված Մարդինի առաջին մարդահամարը Թուրքիայի Հանրապետության պետական արխիվների օսմանյան շրջանի տնօրինության 998 հրատարակությունն է, համաձայն որի՝ 1530 թ. Մարդինի ժողովրդագրական պատկերը հետևյալն էր.

Տուն – 2026

Մուսուլմաններ – 775

Հայեր – 1273

Ամուրիներ – 734

Մուսուլման ամուրիներ – 233

Հայ ամուրիներ – 502

Հարկերից ազատվածներ՝ 140

Հետագա դարերում, երբ գյուղաբնակ յակուբի ասորիները միացել են արևապաշտ հայերի՝ շեմսիների հետ, բնակվել են Մարդինում: Շեմսի հայերն ասորանալով բազմապատկել են ասորիների բնակչության թիվը: 

1891 թ. Վիտալ Քինեի «Ասիական Թուրքիան» գրքի երկրորդ հատորում բնակչության պատկերը հետևյալն է.

Մուսուլման – 10 000

Քուրդ և թուրքմեն – 4 000

Ասորի արաբ – 1 700

Ընդհանուր – 15 700

Մարդին քաղաքի արևելյան քրիստոնյաների բնակչության բաժանումը հետևյալն է.

Հայ առաքելական – 4 330

Հայ կաթոլիկ – 1 200

Հայ բողոքական – 1 700

Քելդանի կաթոլիկ – 580

Ասորի կաթոլիկ – 90

Ասորի յակուբի – 810

1915 թ. տեղահանությունից հետո՝ հանրապետական շրջանում` 1928 թ. կատարված առաջին մարդահամարի համաձայն՝ Մարդինի բնակչության կազմը հետևյալն էր (Շաբաթագիր, հունվարի 23 1928 թ., No: 132, «Միլլիյեթ» հրատարակչություն, Ստամբուլ).

Մարդինի բնակչության կազմը

Մուսուլման – 41 364

Հայ կաթոլիկ – 1 612

Քելդանի կաթոլիկ – 304

Բողոքական հայ և ասորի – 398

Յակուբի ասորի – 5 455

Կաթոլիկ ասորի – 1 821

1915 թ. հայոց տեղահանության քարավանների հյուրընկալման վայրն ու անցակետը Մարդին քաղաքն էր: Շրջանի ասորի ընտանիքներից շատերը հայ քարավաններից որդեգրել են հայ որբ տղաների: Թեև կնքված են եղել, սակայն ասորական եկեղեցիներում նորից են կնքել՝ տալով ասորական անուններ: Իրենց մեծացրած երեխաներին իրենց աղջիկների հետ ամուսնացնելով՝ դարձրել են իրենց համայնքի հիմնական անդամ: Այս որբ երեխաներին մահից հետո ասորի հոգևորականներն ամփոփել են ասորական գերեզմանատներում, որոնք որևէ տեղեկություն չեն հաղորդում ո՛չ ծագման, ո՛չ էլ նրանց անցյալի վերաբերյալ:

Մարդինի հայերի դատարկ տներում վերաբնակվել են դրից եկած յակուբի ասորիները, որոնք, որդեգրելով հայ որբերին, քաղաքում բազմապատկել են իրենց թիվը: Մինչև 1942 թ. Միջագետքի այնպիսի բնակավայրերում, ինչպիսիք են Դիարբեքիրը, Եդեսիան, Մարդինն ու Սամսաթը, յակուբի ասորիներն ամեն տարի ասորական տարեգրքերում հպարտությամբ հայտնում էին հայ շամսի արևորդիներից իրենց դավանանքն ընդունածների մասին: 

1915 թ. տեղահանության ժամանակ Մարդինի Սուրբ Գևորգ, Սուրբ Հովսեփ եկեղեցիներն օգտագործել են որպես զորանոց և տեղահանության ժամանակ որբացած երեխաների որբանոց: 1949 թ. այս երկու եկեղեցին էլ վերադարձրել են հայ համայնքին: Մեկ տարվա ընթացքում ծագումով հայ հայտնի մարդինցի ճարտարապետ Սարգիս Լոլեի (Լևոն) որդին՝ գլխավոր ճարտարապետ Սելիմ Լոլեն, և Ջեբրայիլ Հաքիմյանը կարողացել են վերանորոգել Սուրբ Հովսեփ եկեղեցին: 

1950 թ. հուլիսի 30-ին մարդինցի հոգևորական Ներսես Թայրոյանի հետ վանական Գևորգ Ջերջիս Չանդըրյանը համայնքի և իրավասուների մասնակցությամբ հիանալի պատարագով վերաբացել է եկեղեցին հավատացյալների առաջ: Պատկան մարմինների թույլտությամբ երիտասարդ հոգևորական Գևորգ Ջերջիս Չանդըրյանը նշանակվում է եկեղեցու հոգևոր սպասավոր: Կարճ ժամանակամիջոցում հավաքում է հայկական համայնքը՝ մինչև 1954 թ. դեկտեմբերի 27-ը եկեղեցում կատարելով կնունքի, ամուսնության արարողություն, թաղման կարգ, մատուցելով կիրակնօրյա և տոնական պատարագ: Մարդինցի հայ երեխաների կրոնական դաստիարակությամբ է զբաղվում, սովորացնում հայերեն շարականներ: Հիշում եմ, որ Մարդինի հայ համայնքում 169 երեխա դաստիարակվում էր հայկական ավանդույթներով:

1915-1950 թթ. մինչև Սուրբ Հովսեփ եկեղեցու վերաբացումը ծիսական արարողությունները կատարվել են կամ քելդանիական, կամ էլ ասոր կաթոլիկ եկեղեցիներում (մի մասն էլ` յակուբի ասորիների եկեղեցիներում): Բացումից հետո Սուրբ Հովսեփ եկեղեցին դարձել է Մարդինի ամենաբազմամարդ եկեղեցին: Ժամանակ առ ժամանակ եկեղեցին դառնում էր շրջանի հայ մնացորդաց ուխտատեղին և հույսի դուռը:  

Սուրբ Հովսեփ եկեղեցին հայոց տեղահանություններից հետո շրջանում առաջին բացված եկեղեցին է: Եկեղեցու հոգևոր սպասավոր Գևորգ Չանդըրյանը Հռոմում ուսանել էր աստվածաբանություն, մինչդեռ քույր եկեղեցիների հոգևորականներն անգամ տարրական դպրոց չէին հաճախել. հոգևոր կրթություն էին ստացել Տեր Զաֆարան վանքում: Կրթական այս տարբերությունն ազդեցություն գործեց նաև եղբայր յակուբի ասորիների վրա: Թեկուզ և մասամբ, սակայն ասորացած հայերին սկսեց հավաքել հայկական եկեղեցու տանիքի տակ, որովհետև ասորիների մի մասը հայկական ծագում ունե: Ակունքներին վերադառնալու շարժումը յակուբի ասորիներին ձեռնտու չէր, ուստի սկսեցին ժամանակ առ ժամանակ ընդդիմանալ Չանդըրյանին: Սուրբ Հովսեփ եկեղեցու վերաբացումը և հոգևոր հովիվ Գևորգ Չանդըրյանի նշանակումը վերջ դրեց բազմաթիվ եկեղեցիների հորինած պատմություններին: Երիտասարդ հոգևորականը Մարդին բերեց ժամանակի քաղաքակիրթ եկեղեցական ավանդույթը. օրինակ՝ մյուս քույր եկեղեցիներում այդ ժամանակ եկեղեցու մուտքից մինչև խորան ձգվող միջանցք փայտե վարագույր էր քաշված, և կանայք ու տղամարդիկ աղոթում էին առանձին: Նույն ավանդույթը Սուրբ Հովսեփ հայկական եկեղեցում չէր կիրառվում: Սուրբ գրքի պատվիրանները չէին խախտվում:

Հայական և մյուս եկեղեցիների ընդհանուր գիծը ճարտարապետական ձևն էր: Ավանդական հայկական եկեղեցիների պես մյուս քույր եկեղեցիների խորանների արձանները նայում էին արևելք (հավանաբար հայ շամսի արևորդիների տաճարների ազդեցությամբ): Այն, որ եկեղեցում ծիսակատարությունը կատարվում էր հայերեն, և կրթությունը ևս հայերեն էր, դա տանելի չէր. յակուբի ասորիները սա դարձնում են քննարկման առարկա: Այս անհանգստության գագաթնակետը դառնում է ասորի մետրոպոլիտ Հաննա Դոլափոնուն: Հայ հոգևորականի հաջողությունները դառնում են խնդրո առարկա:

Այս անհանգստությունը երկու համայնքների միջև անտանելի վիճակի է վերածվում: Չպետք է մոռանալ, որ յակուբի ասորիները Մարդինում տուն չունեին: 1915 թ. հայկական տեղահանությունների ժամանակ հայերի դատարկված տներում բնակվում են գյուղաբնակ ասորիները՝ տիրանալով նրանց հողատարածքներին: Հետևաբար ցանկալի չէր նրանց համար, որ հայկական տարրը կրկին զգալի դառնար:  

1954 թ. դեկտմբերի 24-ին եկեղեցու հովիվ Գևորգ Չանդըրյանն արտաքսվում է, իսկ եկեղեցում այլևս որևէ քահանա չի նշանակվում: Մեկ շաբաթ անց Դիարբեքիրի հայ համայնքից Հակոբ անունով մի մարդ է գալիս Մարդինի ասորիների Քառասուն Մանուկ եկեղեցի և մետրոպոլիտին ասում. «Հայ հոգևորականին զրպարտելու և արտաքսելու պատճառ հանդիսացար: Դրա՞խտ ես ընկենլու»: Մետրոպոլիի մեկ նշանով եկեղեցում հավաքված ամբոխը Հակոբին դուրս է շպրտում եկեղեցուց: Մարդինի սկզբնավորումից ի վեր գոյություն ունեցող հայ համայանքն այս դեպքից հետո սկսում է նվազել և կազմալուծվել:  

Մարդինցի հայերը, թողնելով իրենց տուն-տեղը, ունեցվածքը, եկեղեցիները, իրենց պապերի ժառանգությունը՝ Մարդինը, գաղթել են այնպիսի երկրներ, որոնց մասին անգամ տեղյակ չէին: Հայերը դրա համար պատճառներ ունեին: Իրենց ծննդավայրի օդ ու ջրի կարոտով վառվելուց բացի` հանդիպում էին բազմաթիվ դժվարությունների, ինչպիսիք են մշակութային և կլիմայական տարբերությունները: Այս կարոտը թեկուզ և քիչ չափով հաղթահարելու համար հաստատված երկրներում պահպանում էին իրենց ավանդույթները: Մարդինցի հայ համայնքից 1612 հոգի գաղթում է ԱՄՆ, Չիլի, Արգենտինա, Բրազիլիա, Ավստրալիա, Կանադա, մի մասն էլ՝ Ստամբուլ և Լիբանան: Եկեղեցին այսօր չի պահպանել իր վեհաշուք տեսքը:

Այսօր Մարդինում 1-2 հայ ընտանիք է բնակվում, ովքեր ներկայանում են որպես ասորի: Եկեղեցու վաքըֆի մոտավորապես 150 ունեցվածքը կառավարող ղեկավար խորհուրդը կազմում են երկու ընտանիք: Իսկ եկեղեցին 3-4 տարին մեկ յակուբի ասոիները բացում են հավատացիալների առաջ: Հայերի վերջին գաղթից որոշ ժամանակ անց Հաննա Դոլափոնուի հետևորդների կարևոր հատվածը չկարողացավ մնալ շրջանում, նրանք էլ մեծավ մասամբ ստիպված եղան գաղթել Մարդինից: Մարդինի հայերը մինչ օրս մեղադրում են մետրոպոլիտ Հաննա Դոլափոնուին և նրա կողմնակիցներին: 

Սուրբ Հովսեփ եկեղեցուց մնացած միակ հուշը մանկությանս տարիներին հագածս եկեղեցական շապիկն է: Կարոտս սահման չունի:  

Քանի որ հայկական եկեղեցիներում քահանա չկար, և երեխաների հոգևոր կրթության անհրաժեշտություն կար, թրից փրկված 1612 մարդինցի հայ մնացորդները չցանկացան նորից գնալ քելդանիական կամ յակուբի ասորական եկեղեցի:

1955 թ., երբ հայերը գաղթեցին քաղաքից, յակուբի ասորիները համակարգված ձևով սկսեցին ջնջել հայերի հետքը: Նպատակը Մարդին և հայ բառերն այլևս կողք կողքի չտեսնելն ու հայ բառը Մարդինի պատմությունից ջնջելն է: Մարդին եկած ԶԼՄ-ները հանդիպում են միայն յակուբի ասորի հոգևորականների հետ, ովքեր էլ ամեն հարմար առիթով պատմամշակությաին կոթողներն ասորացնում են: Մետրոպոլիտ Հաննա Դոլափոնուի գրած Մարդինի պատմությունը քաղաքն ամբողջովին ասորացնում է: Նպատակը մեկն է՝ սեփականցնել Մարդինի պատմությունը, ճարտարապետությունն ու մշակույթը: 108 լուսանկար պարունակող 210 էջանոց Մարդինի պատմության մեջ հայերին պատկանող մի նկար, մի արտահայտություն չես գտնի:

Մյուս օրինակն էլ այն է, որ լեռը, որի վրա տեղակայված են Մարդինի ամրոցը և քաղաքի առանձնատները, հասարակությանը յակուբի ասորական կոթողներ ներկայացնելն է: Մինչդեռ պետական տարեգրքերում լեռան հայերեն անունը հիշատակվում է Մասիս: Գրանցումներին նայելիս կտեսնեք, որ հայկական առանձնատների ճարտարապետները ևս հայ են, իսկ առանձնատները պատկանում են հայերին:

Այսպիսով՝ Մարդինում յակուբի ասորիները դառնում են բացարձակ խոսքի իրավունք ունեցող քրիստոնյաներ: Իսկ երբ ստիպված են լինում արտասանել հայ բառը, ապա ջանում են գործածել կաթոլիկ կամ էլ քրիստոնյա բառը:     

Նույն մետրոպոլիտի 1972 թ. լույս ընծայած «Մարդինը պատմության ընթացքում» գիրքը Մարդինի եկեղեցիների, վանքերի ու պատմական կոթողների վերաբերյալ առաջին թուրքերեն աշխատությունն է, որը, սակայն, գրված է առանց լուրջ աղբյուրներ օգտագործելու: Բացի այն, որ հետագայում Մարդինի պատմությունը գրել ցանկացողների համար անհիմն աղբյուր է հանդիսանալու, նաև պատմաբանների միջև ծագած հակասությունները փակուղի է տանելու:

Եւս մի օրինակ` Հաննա Դոլափոնուի կողմից արծվի բույն անվանված Մարդինի ամրոցը հին աղբյուրներում և քաղաքի տարեգրքում հիշատակվում է որպես «Մասիս լեռ և ամրոց»:

Մարդինի և շրջակայքի յակուբի ասորական տաճարների վերաբերյալ ֆերմաններ չկան, սակայն հնարավոր է, որ կիրառման ժամանակ թափուագրված լինեն, որովհետև այս տաճարները նախկինում պատկանել են հայ արևորդիներին, որոնց ասորացումից հետո տաճարներն էլ վերածվել են եկեղեցիների: Ոչ վաղ անցյալում Մարդինի և շրջակա քրիստոնեական եկեղեցիների վերաբերյալ յակուբի ասորիների գրած աշխատությունները զգացմունաքային  և կամային են: Անհրաժեշտ է, որ տաճարներն ու եկեղեցիներն ուսումնասիրվեն գիտության և պատմության տեսանկյունից: Մարդին քաղաքի համար լոզունգի վերածված նախադասությունը՝ «Մինարեթոմ` ազան, ասորական եկեղեցում` զանգ», մեծ անիրավություն է Մարդինի և այնտեղ միասին ապրած բազմաթիվ ժողովուրդների համար:    

Այսօր այն, ինչ գրվում է, լույս տեսնում և քննարկվում, ջանք է ջնջելու այս քաղաքի հայկական հետքը: Վերջերս ԶԼՄ-ները բավականին հաճախ հրապարակում են իրականությանը չհամապատասխանող տեղեկություններ, համաձայն որոնց՝ Մարդինի պատմաճարտարապետական կոթողները պատկանում են ասորիներին:  Ակնհայտ է, որ ասորական քարոզչությամբ զբաղվող այս ԶԼՄ-ները բավականաչափ ինֆորմացիայի չեն տիրապետում:

Մարդինում արտաքնապես ասորի համարվող երկու հայ ընտանիք է մնացել, որոնց զբոսաշրջիկներին ցույց են տալիս որպես թանգարանային նմուշ: Թուրք և հայ ազգայնականներն այլևս պետք է իրենց համար ավելի  հավատ ներշնչող թշնամի գտնեն և մի կողմ թողնենլ նախապաշարումները… Այս մասին Ձեզ հետ կիսվելիս կոկորդս լցվում է… Ասորի համայնքի առաջնորդները Մարդինում ժամանակի ընթացքում արմատներ ձգած հայերեն արտահայտությունները աննկատ և լուռ փոխում են. օրինակ՝ Դեր Զաֆարան անունը դարձել է Դեր ու-Զաֆարան: Դեր հայերեն նշանակում է հոգևորական: Մար բառը փոխվել է Մոր Մորթ, մինչդեռ Մար-ը հայերեն է:   

Kebikeç, yıl,2009, sayı 27, sayfa 99-15’ten ayrı basım

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net