Գեզի զբոսայգուց` հակակառավարական ցույցերի. Թուրքիայի դեպքերը՝ խոշորացույցի տակ

 

 

 

 

 

 

Գևորգ Պետրոսյան

Թուրքագետ, «Թուրքագիտական պորտալի» հիմնադիր

Գեզի զբոսայգի, Թաքսիմ հրապարակ, Ստամբուլ, Էրդողան, ցույցեր, արցունքաբեր գազ… Սա վերջին շրջանում մեր արևմտյան հարևանների վերաբերյալ ամենաշատ հիշատակվող բառերն են:

Շատերն են լսել Թուրքիայում ծավալված ալիքի մասին, սակայն առավել դասակարգված և ընդգրկուն, հանրամատչելի նյութի կարիք, կարծում ենք, կա: Թուրքիայի հակակառավարական ալիքի պատճառների, ընթացքի, զարգացումների, հայերիս հետ դրա կապի մասին կարող եք ծանոթանալ հոդվածում.

Ինչպե՞ս սկսվեց և զարգացավ

Մայիսի 31-ին և հունիսի 1-ին մամուլը պայթեց Թուրքիայում սկիզբ առած ցույցերի վերաբերյալ տեղեկություններով:

Դեռևս մայիսի 28-ին Ստամբուլի կենտրոնական Թաքսիմ հրապարակի Գեզի զբոսայգում մի խումբ բնապահպաններ, քաղաքացիական ակտիվիստներ բողոքի ակցիա սկսեցին՝ փորձելով կանխել ծառահատումն ու շինարարությունը կանաչ տարածքում, ինչով հսկա մեգապոլիսի կենտրոնն այնքան էլ հարուստ չէ:

Ստամբուլի քաղաքապետարանն ու Թուրքիայի կառավարությունն Էրդողանի գլխավորությամբ որոշել էին Գեզի զբոսայգու տարածքում վերականգնել Հրետանավորների զորանոցների շենքերը և այն վերածել խոշոր առևտրի կենտրոնի, իսկ այս նախագիծը մեծ դժգոհությամբ էր ընդունվել ստամբուլցիների կողմից:

Սա Գեզի զբոսայգու մի խումբ ցուցարարների՝ բողոքի ակցիա սկսելու պատճառների մասին, իսկ թե ինչպես այս ակցիան վերաճեց հզոր և զանգվածային հակակառավարական ցույցերի, փորձենք ներկայացնել հաջորդիվ:

Մայիսի 31-ին թուրքական ոստիկանության ուժերը ներխուժեցին զբոսայգի և բռնի ուժով այնտեղից հեռացրին ոչ ագրեսիվ պահվածքով աչքի ընկնող բնապահպաններին:

Սա էլ կայծ հանդիսացավ, որպեսզի Թուրքիայում հարյուրհազարավոր մարդիկ ոտքի կանգնեն: Մայիսի 31-ի երեկոյան և հունիսի 1-ին ցուցարարների հոծ խմբերը փորձ կատարեցին մտնել ոստիկանության հսկողության տակ գտնվող Թաքսիմ հրապարակ, սակայն իրավապահների կողմից հակազդեցության արժանացան, ինչից հետո էլ սկսվեցին բախումները: Ավելի ուշ ոստիկանները հրապարակը զիջեցին ցուցարարներին, սակայն իրավիճակը շարունակում էր գերլարված մնալ:

Բողոքի ալիքն արագորեն տարածվում էր Թուրքիայի ողջ տարածքով: Հետագա օրերին ոստիկանների և ցուցարարների միջև արյունալի բախումները դարձան սովորական: Ձերբակալվածների թիվը հաշվում էին հազարներով, նույնը նաև` վիրավորների դեպքում:

Իրադրությունը երկար ժամանակ անհանգիստ էր Ստամբուլի Բեշիքթաշ, Գազի թաղամասերում, Դոլմաբահչե պալատի շրջակայքում: Առանձնակի ուժգնությամբ էին առանձնանում բախումները մայրաքաղաք Անկարայում, որտեղ գրանցվեց զոհերից մեկը. ցուցարարներից մեկին ոստիկանները վիրավորել էին՝ կրակ արձակելով գլխին: Ելույթների ողջ ընթացքում Անկարան դարձավ ամենադաժան և լարված բողոքի ակցիաների թատերաբեմը:

Ցույցերը տարածվին նաև Թուրքիայի վաթսունից ավել խոշոր բնակավայրերում, ինչպիսիք են Իզմիրը, Էսքիշեհիրը, Ռիզեն, Անթալիան և այլն:

Բնապահպանական ակցիայից վերածված հակակառավարական հզոր ցույցի գլխավոր պահանջ-կարգախոսն էր Թայիփ Էրդողանի հրաժարականը, ապա Գեզի զբոսայգում ցանկացած շինարարության դադարեցումը:

 Ի՞նչն էր ցույցերի պատճառը

Գեզի զբոսայգու բնապահպանական շարժումը լոկ պատրվակ էր, որպեսզի Թուրքիայի մի հատվածը ոտքի կանգներ՝ բողոքելու Էրդողանի կառավարության դեմ:

Երկար տարիներ Էրդողանի վարած քաղաքականությունից կուտակված դժգոհությունը սպասում էր պարպման, ինչի համար էլ առիթ ծառայեց Գեզին:

Էրդողանը, ով հայտնի է իր կոշտ, չզիջող, կտրուկ բնավորությամբ, ոչ միանշանակ է ընդունվում ժողովրդի կողմից: Թեև նա ունի զգալի թվով աջակիցներ, և նրանց թիվը գերակշռում է, սակայն նրա ընդդիմադիրներն էլ բողոքելու բազում պատճառներ ունեին և ունեն:

Ալկոհոլի տարածումը սահմանափակող օրենքը, ինչպես կասեին ցուցարարները՝ Էրդողանի՝ սուլթանի կարգավիճակի ձգտումները, իր լիազորությունները չարաշահելը, ավտորիտար մոտեցումները, իսլամամետ քաղաքականությունը քեմալիստական, ազգայնական, աշխարհիկ հիմքերի կողմնակիցների մոտ լուրջ մտահոգություն էին առաջացնում:

Եվ ահա հերթական դեպքն էլ Գեզի զբոսայգու ծառահատումն էր, երբ ոստիկանները քաղաքացիներին ուղղակի ամենատգեղ ձևով վտարեցին այգուց: Սա արդեն դժգոհ զանգվածի համար վերջին կաթիլն էր, ինչից էլ հետո դուրս ժայթքեց այն, ինչին մենք բոլորս քսան օրից ավել ականատես ենք լինում:

Ովքե՞ր են մասնակցում

Ցույցերին մասնակցում են հասարակության ամենատարբեր շերտերի, ամենատարբեր կրոնական, քաղաքական, գաղափարական ուղղությունների, տարիքի, սեռի ներկայացուցիչներ:

Հանգիստ կարելի է ասել, որ Թուրքիայում հակակառավարական ալիքին մասնակցում են գրեթե բոլոր ոլորտների ներկայացուցիչներ` մտավորականներ, բանվորներ, երիտասարդներ, ձախեր, քեմալիստներ, ալևիներ, հայեր, քրդեր, ազգայնականներ, ազատականներ, ֆուտբոլասերներ, կոմունիստներ, չափահասներ և անչափահասներ:

Ընդ որում, պայքարի ընթացքում առավել ակտիվ են Թուրքիայի  առաջատար ֆուտբոլային ակումբների երկրպագուները, հատկապես «Բեշիքթաշի» «Չարշը» ֆան ակումբը, ձախաթևյան քաղաքական ուժերի անդամները, ազգայնական և քեմալիստական ուժերը, հատկապես Ժողովրդահանրապետական կուսակցության անդամները, արհմիությունները:

Ի՞նչ վիճակ է այժմ Թուրքիայում

Էրդողանը կարողացավ և կարողանում է իրավիճակը որոշ բացառություններով իր վերահսկողության տակ պահել, թեև դրանց տարերային և զանգվածային բնույթին, բողոքողների ագրեսիվ տրամադրվածությանը: Թուրքիայի վարչապետը, ով ունի ընտրողների զգալի հատվածի աջակցությունը, խիստ դիրքորոշում դրսևորեց ցույցերի հանդեպ և մինչ վերջ զիջումների չգնաց, թեև որոշակի շեղումներ այդ կուրսից եղան:

Էրդողանը մի քանի անգամ զգուշացնելուց հետո որոշեց գրոհով վերցնել Թաքսիմը, ինչն էլ ոստիկաններին հաջողվեց անել հունիսի 16-ին: Հենց այս գործողությունից հետո էլ Ստամբուլում ցույցերը համեմատաբար հանդարտվեցին, թեև Անկարայում և մի քանի այլ վայրում կատաղի բախումները շարունակվում են մինչ օրս:

Ցուցարարներն անցել են ավելի կրեատիվ բողոքի տեսակների, որոնք զուրկ են ագրեսիվությունից, ուժից և հետևաբար՝ առավել անվտանգ են իշխանությունների համար: Վերջին օրերին հատկապես լայն տարածում ստացավ «կանգնած մարդ» ակցիան: Մարդիկ միայնակ կամ խմբերով մի վայրում լուռ անշարժանում էին և նայում մի կետի, իսկ որոշ ժամանակ անց դեպքի վայրից հեռանում: Այս ակցիան համատարած բնույթ է կրում, և Էրդողանի վաղաժամ հեռանալուն ամենևին չի նպաստում:

Ամեն դեպքում, հակակառավարական ելույթները շարունակվում են և տարբեր դրսևորումներ ստանում:

Ո՞վ է հաղթում

Թեև վաղ է շարժումը համարել վերջնականապես թուլացած, իսկ Էրդողանին էլ շնորհել հաղթանակը, սակայն հիմնական պատասխանը հնարավոր կլինի տալ ընտրությունների ժամանակ, որոնք հաջորդ տարի են:

Ցույցերի ընթացքում մի որոշ ժամանակ Ստամբուլում էի, և իմ անձնական հարցումների ժամանակ, որոնք անում էի հիմնականում աշխատավոր բնակչության շրջանում, Էրդողանի կողմնակիցները կազմում էին 90 տոկոս: Իսկ ահա մտավորականների, հասարակական գործիչների շրջանում Էրդողանի հակառակորդները գերակշռում էին:

Մտավորականության, քեմալիստների, ձախերի, կրոնական, ազգային, անգամ սեռական փոքրամասնությունների մի հատված ամբողջովին դեմ է Էրդողանին: Սակայն ինչպես ցույց է տվել ժամանակը, Էրդողանը հաղթում է միջին խավի, ինչո՞ւ չէ, նաև քրդերի ձայների շնորհիվ:

Եթե այս ռաունդում հաղթանակն Էրդողանինն է, ապա վերջին ռաունդը, որն էլ կլինի հաղթողին որոշողը, կավարտվի ընտրությունների արդյունքների հրապարակումով:

Պայքարի անկման միտումները նաև պարտություն է ընդդիմադիր քեմալիստական` Ժողովրդահանրապետական կուսակցության համար, որը չկարողացավ շարժումը գլխավորել և հասնել ներկայիս կառավարության հրաժարականին:

Հայերը, Հայաստանն ու Գեզին

Փորձենք հասկանալ, թե ինչ ազդեցություն ունեն հակակառավարական ցույցերը Հայաստանի, ինչպես նաև Թուրքիայի հայ համայնքի վրա:

Նախ Թուրքիայի հայ համայնքի ներկայացուցիչներ նույնպես մասնակցում էին ցույցերին: Ամեն դեպքում, պատմությունը ցույց է տվել, որ նման խառնակ իրավիճակներում Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունները մշտապես տուժում են, ենթարկվում բռնությունների և կոտորածների: Բարեբախտաբար, առայժմ հայերի թիրախավորումը ցավալի հետևանքների չի բերել:

Միևնույն ժամանակ Թուրքիայի հայ համայնքը, ի դեմս «Նոր Զարթօնք» կազմակերպության անդամների, ցույց տվեց, որ կարող է նաև մասնակցել քաղաքական զարգացումներին:

Իսկ ահա Հայաստանի շահերից է բխում երկարատև խառնակ իրավիճակը Թուրքիայում, ինչը թույլ չի տալիս մեր արևմտյան հարևանին ամբողջապես կենտրոնանալ արտաքին հարցերի վրա: Հայաստանի դեպքում դա Հայոց ցեղասպանության ժխտողական քաղաքականությունն է, Արցախյան հարցում հակահայ կեցվածքը, Հայաստանի շրջափակումը, թուլացումը, հակահայ քաղաքականությունը:

Պետք է հիշել, որ Գեզի զբոսայգու տարածքում մի քանի դար եղել է հայկական գերեզմանատուն, որն ավերել են 30-ականներին և նրա տեղը կառուցել այգին, հյուրանոցներ և այլ շինություններ:

Օսմանյան սուլթան Սուլեյման Առաջինն այս տարածքը նվիրել էր հայերին, երբ իր խոհարար Մանուկ Կարասեֆերյանը փրկել էր նրա կյանքը: 1551-1939 թվականներին այստեղ եղել է Սուրբ Հակոբ հայկական գերեզմանատունը: Հանրապետական Թուրքիայում արդեն որոշել են այս տարածքն այլ նպատակներով օգտագործել:

Բողոքի ակցիաների ժամանակ այս մասին բազմիցս բարձրաձայնվել է:

Ցույցերի առանձնահատկությունները

Ցույցերը կրում են տարերային բնույթ, չունեն հստակ առաջնորդ կամ առաջնորդների խումբ: Դրանք աչքի են ընկնում աշխարհագրական լայն տարածվածությամբ, ինչպես նաև հասարակության ամենատարբեր ներկայացուցիչների ներգրավածությամբ:

Ցուցարարների թիրախում Էրդողանն է, ոստիկանությունը, թուրքական լրատվամիջոցները: Ընդ որում, թուրքական լրատվամիջոցները լուրջ քննադատության տարափի տակ էին, քանի որ չէին հեռարձակում բուն իրադարձությունները, աչքի էին ընկնում կողմնապահությամբ: Այդ պատճառով էլ բողոքի ակցիաներ եղան «ՀաբերԹյուրք», NTV, CNNTurk հեռուստաընկերությունների շենքերի առաջ, ինչպես նաև Թաքսիմում այրեցին նրանց շարժական հեռուստակայաններ:

Ելույթների ողջ ընթացքում տեղեկության փոխանակման թիվ մեկ հարթակը «Թվիթերն» է, որում օգտագործվում է #occupygezi, #occupytaksim հեշթեգերը:

Ցուցարարներն արագորեն ստեղծեցին իրենց ֆեյսբուքյան էջերը, կայքերը, որոնք էլ «Թվիթերի» հետ ելույթների առաջին օրերին հանդիսանում էին տեղեկությունների հիմնական աղբյուրը:

Թուրքական ոստիկանությունն օգտագործում էր հսկայական ծավալով արցունքաբեր գազ և ջրցան մեքենաներ, ինչի պատճառով էլ լուրջ քննադատության է արժանացել: Ցույցերի ընթացքում ոստիկաններին մեղադրվում են բռնի ուժի չարաշահման համար: 

Թվեր

Ըստ Էրդողանի հրապարակած տվյալների՝ ելույթների ընթացքում պետությանը հասցվել է 55 մլն ամերիկյան դոլարի վնաս:

Ցուցարարների շրջանում մահացածների մասին տվյալները խիստ տարբեր են. առավել ընդունված է նշել 3 զոհի մասին (Ստամբուլում, Անկարայում, Ալեքսանդրեթում):

Ոստիկանների շրջանում գրանցվել է 1 մահ. ոստիկանը մահացել է ցուցարարներին հետապնդելու ժամանակ բարձրությունից ընկնելու պատճառով:

Ձերբակալվածների թիվը կազմում է մի քանի հազար մարդ, վնասվածք ստացածների թիվը 8 հազարից ավել է:

Ցույցերի ընթացքում 4 ոստիկան է ինքնասպանություն գործել:

Պաշտոնապես ցույցեր են գրանցվել 67 բնակավայրում:

Ցույցերի ընթացքում 30 հազար զբոսաշրջիկ չեղյալ է հայտարարել հյուրանոցի ամրագրումը:

Ցուցարարներն այրել են 200-ից ավել ավտոմեքենա, 100-ից ավել ոստիկանական մեքենա, մեծ թվով ավտոբուսներ:

Ստամբուլ–Երևան, 23.06.2013

Լուսանկարը` «Թուրքագիտական պորտալի»

http://allturkey.am/3978/gezi/