34. Բագրատունյաց թագավորության քաղաքները

Զարգացած միջնադարի քաղաքները

IV դ. պարսից զորքերի իրականացրած Հայաստանի քաղաքային բնակչության բռնագաղթից հետո քաղաքային կյանքը ծանր հարված ստացավ: Վաղ միջնադարի հետագա շրջանում միայն Դվինն էր, որ շարունակում էր գոյատևել որպես մեծ քաղաք: Հայաստանի անկախության վերականգնման շնորհիվ IX-XI դդ. հին քաղաքները վերականգնվեցին, հանդես եկան շուրջ երեք տասնյակի հասնող նոր քաղաքներ: Դրանք առաջացան առևտրական ուղիների կարևոր խաչմերուկներում: Քաղաքային կյանքի բուռն վերելքը պայմանավորված էր աշխատանքի հասարակական բաժանման արագ խորացմանբ: Ինչպես նշվեց, արհեստագործությունն անջատվեց գյուղատնտեսությունից, արհեստներն ու առևտուրը գերազանցապես կենտրոնացան քաղաքներում:

Զարգացած մրջնադարի քաղաքը շարունակում էր պահպանել իր կառուցվածքը: Նրա առավել անառիկ մասում գտնվում էր պարսպապատ միջնաբերդը: Այստեղ էին գտնվում արքայական կամ իշխանական դղյակներն իրենց օժանդակ կառույցներով: Միջնաբերդում էին գտնվում նաև այլ իշխանավորների ու բարձրաստիճան հոգևորականության պալատները: Միջնաբերդի շուրջը տարածվում էր բուն քաղաքը կամ արդյունագործական մասը, որը շարունակում էր կրել շահաստան անունը: Այստեղ էին կենտրոնացած արհեստավորների և առևտրականների արհեստանոցներն ու կրպակները, շուկաները, հյուրանոցները և այլ շինություններ: Բացառությամբ առանձին դեպքերի` շահաստանը շրջապատված էր լինում պարսպով, որից դուրս գտնվում էին քաղաքային արվարձանները: Այստեղ բնակվում էր քաղաքի բնակչության ընչազուրկ մասը՝ աղքատ արհեստավորներ, սևագործ բանվորներ և քաղաքային ռամիկներ, որոնք պատերազմների ժամանակ ապաստանում էին շահաստանում: Երկարատև խաղաղության պատճառով Արծնը և մի շարք այլ քաղաքներ այդպես էլ չպարսպապատվեցին: Պայմանականորեն դրանք կարելի է անվանել բաց քաղաքներ:

Քաղաքային ավագանու գլուխ կանգնած էր քաղաքապետը կամ շահապը: Մուհթասիբ կոչված պաշտոնյան հսկում էր հարկահավաքությունը, շուկաները, առևտրական կրպակները և արհեստագործական գործատները: Նրանք իրենց գործունեությունն իրականացնում էին ստորադաս պաշտոնյաների միջոցով: Խոշոր քաղաքներն ունեին ավագների խորհուրդ կամ երիցանի:

Հատկապես բուռն զարգանում էին մանր թագավորությունների և խոշոր իշխանությունների կենտրոնները: Իրար հետ մրցելով՝ հայ արքայիկներն ու իշխանները իրենց կենտրոնները զարդարում էին հոյաշեն պալատներով, հյուրատներով և այլ շինություններով: Քաղաքներում կրպակներ կամ խանութներ, արհեստանոցներ, ջրաղացներ և ձիթհաններ ունեին նաև մեծ ու փոքր իշխանները և բարձրաստիճան հոգևորականությունը: Դրանք նրանց մեծ եկամուտներ էին բերում:

Չնայած գյուղատնտեսությունից արհեստագործության անջատվելուն` քաղաքային բնակչության մի մասը միաժամանակ զբաղվում էր երկրագործությամբ և անասնապահությամբ: Փոքր քաղաքներում գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությունը հաճախ գերակշիռ դեր էր խաղում:

Հայաստանի նշանավոր քաղաքները

Զարգացած միջնադարի հայոց ամենանշանավոր քաղաքը պետության մայրաքաղաք Անին էր: Այն գտնվել է Ախուրյան գետի աջ ափին: Կենտրոնը եղել է պարսպապատ միջնաբերդը, որտեղ գտնվում էին արքունական պալատը և զանազան այլ շինություններ:

Միջնաբերդը շրջապատող հարթության վրա գտնվել է շահաստանը, որը սարահարթի կողմից պաշտպանված չէր: Ուստի և հայոց թագավորները քաղաքի պաշտպանությունն ապահովելու համար կառուցում են ամրակուռ սրբատաշ պարիսպներ: Քաղաքի այս մասում էին գտնվում արհեստավորների գործատները, առևտրականների կրպակները, շուկան և հյուրանոցները: Առևտուրը կատարվում էր հատուկ հրապարակում, ուր միշտ կարելի էր հանդիպել օտարերկրյա վաճառականների: Քաղաքի բնակչությունն ապահովված էր խմելու ջրով, որը բերվում էր 12 կմ հեռավորությունից՝ կավե խողովակներով:

Անին աչքի էր ընկնում ոչ միայն աշխարհիկ շքեղ շինություններով, այլև բազմաթիվ եկեղեցիներով ու վանքերով: Քաղաքը քարաշեն էր և ուներ սալահատակված փողոցներ: Բյուզանդական պատմիչներից մեկի խոսքերով «Անին մեծ և բարեկարգ քաղաք է»: Եվ, իրոք, Անին հայ մշակույթի, արհեստագործության, առևտրի և, մասնավորապես, ճարտարապետության ամենանշանավոր կենտրոնն էր:

Քաղաքում ծաղկում էր վաշխառությունը, իշխանական դասն ու բարձրաստիճան հոգևորականությունն ապրում էին հարուստ և ճոխ կյանքով: Սակայն մեծ թիվ էին կազմում աղքատները, որոնք ապրում էին քաղաքի պարիսպներից դուրս` արվարձաններում, խղճուկ խրճիթներում և անգամ գետնափոր հյուղակներում:

Անին կառավարում էր քաղաքի ավագների խորհուրդը, որը ենթարկվում էր թագավորին:

IX-XI դդ. բարգավաճեց Դվին քաղաքը: Քաղաքը գտնվում էր Այրարատյան դաշտով անցնող կարևոր մայրուղու վրա և բարգավաճում էր արհեստների ու առևտրի բարձր զարգացման շնորհիվ: Քաղաքի կենտրոնը միջնաբերդն էր, որը գտնվում էր իշխող դիրք ունեցող մի բլրի վրա:

Ընդարձակ քաղաքը, որը շրջապատված էր ամրակուռ պարիսպներով, տարածվում էր միջնաբերդի բլրի ստորոտում և հարևան մի քանի բլուրների վրա: Պարսպից դուրս քաղաքի արվարձաններն էին: Դրանց բնակչության նշանակալից մասը հողագործներ էին:

Քաղաքն ուներ ընդարձակ շուկա, արհեստավորների մեծ թվով գործատներ և առևտրականների կրպակներ ու խանութներ: Ի թիվս այլ արհեստների` Դվինը հատկապես աչքի էր ընկնում խեցեգործությամբ, ապակեգործությամբ ու ներկերի արտադրությամբ:

Արաբ հեղինակները մեծ շուքով են ներկայացնում Դվինը: Քաղաքին մեծ վնաս ու ավերածություն պատճառեց 893թ. երկրաշարժը: Սակայն Դվինը շատ արագ վերաշինվեց:

X դ. մեծ զարգացում ապրեց Վանանդի թագավորության կենտրոն դարձած Կարսը: Քաղաքը գտնվում էր Ախուրյան գետի աջ ափին:

Քաղաքն արհեստագործության ու առևտրի խոշոր կենտրոն էր և ակտիվորեն մասնակցում էր միջազգային տարանցիկ առևտրին: Քաղաքն արագ զարգանում էր ու հարստանում շնորհիվ ծովային և ցամաքային առևտրի:

Վասպուրականի թագավորության կենտրոնն էր հինավուրց Վան քաղաքը, որը մեծ վերելք ապրեց X-XI դդ.: Այն ծաղկեց հատկապես Գագիկ Արծրունու օրոք՝ դառնալով երկրի ամենամեծ և հարուստ քաղաքներից մեկը: Անառիկ դիրքի շնորհիվ քաղաքը գրեթե ավերածությունների չի ենթարկվել: Այն սերտ կապերի մեջ է եղել Անիի, Դվինի և Հայաստանի մյուս քաղաքների հետ: Քաղաքից արտահանվող ապրանքների մեջ նշանակալից բաժին է կազմել տառեխ ձուկը՝ աղ դրած վիճակում:

Արծն քաղաքը X դ. կեսերին հայտնվեց բյուզանդական տիրապետության ներքո: Վերջինս Հայաստանի սակավաթիվ այն քաղաքներից էր, որ պարիսպներ չուներ: Գտնվելով առևտրական ուղիների վրա՝ այն արագ բարգավաճեց և հարստացավ: Մեծապես աճեց բնակչությունը: Քաղաքը վերածվեց արհեստագործական և առևտրի խոշոր կենտրոնի: Պատահական չէ, որ բյուզանդական հեղինակներն այն համարում են «մարդաշատ և բազմահարուստ», «լի մեծ քանակությամբ բազմապիսի ապրանքներով, որ բերում էին Պարսկաստանը, Հնդկաստանը և մնացած Ասիան»:

Անպարիսպ լինելու պատճառով Արծնը XI դ. կեսերին ավերվեց սելջուկ-թուրքերի կողմից: Բնակչությունը ահավոր կոտորածների ենթարկվեց, քաղաքը կողոպտվեց և ավերվեց, իսկ կենդանի մնացածները տեղափոխվեցին հարևան Կարին քաղաք, որն ստացավ Արզն-ար-Ռում (Արզրում-էրզրում) անունը:

Հայաստանի կարևոր քաղաքներից էին նաև Խլաթը, Նախճավանը, Կարինը, Բաղեշը և այլն:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/254/256