Ցեղասպանությունից մնացած շվի և հյուբրե սավան

ՇԵՅՀՄՈՒԶ  ԴԻՔԵՆ

Քաղաքի տոհմածառի գրանցման մեջ բլուլագործ Նիշոյին դեռևս հիշում են որպես վարպետ Նիշան: Ասում են, թե Քերեժդաղլը գյուղի մի բնակիչ տարիներ առաջ արդեն բավականաչափ մաշված բլուլի փոխարեն որոշում է նորն բլուլ սարքել տալ: Տարիներ առաջվա թարմ հիշողությամբ գնում է վարպետ Նշանի` Սուրիչիում գտնվող ատաղծագործների շուկայի կրպակ, վարպետին իր տեղում չի կարողանում գտնել, Լեռնային գյուղից վարպետին նվեր բերած մածունով լի սափորը ձեռքին` մնում է շիվար: Իմանում է, որ վարպետը քաղաքը լքել, ուրիշ վայր է գնացել: Մյուս հարևանները գալիս և սկսում են համոզել գյուղացուն` ասելով. «Վարպետը գնացել է, սակայն  արի մենք քո ցանկացած շվին, բլուլը կպատրաստենք»: Սակայն` ապարդյուն. գյուղացին հնամաշ բլուլը որպես սուրբ մասունք դնում է ծոցը և տխրությամբ վերադառնում գյուղ:

Տիկին Հերմինեն երեք տղա ուներ: Երեխաներից Տիգրանն ու Նշանը 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ Դիարբեքիրի Գել (Էղիլ) կազայից դեպի Յիթիշ ճանապարհ ընկած հայկական քարավանում կորչում են: Հետքերն անգամ չեն մնում: Տիկին Հերմինեն մյուս մահացած և անհետ կորած մերձավորների ցավի հետ մեկտեղ սրտում թաղում է նաև կորած երկու երեխայի ցավը: Ողջ մնացած երրորդ որդուն կանչում է իր մոտ և ասում. «Որդի՛ս, գիտես, որ քո անունը Ղուկաս Աննա Բեդերյան է: Արդեն քո երկու եղբայները չկան, կորել են, այդ իսկ պատճառով այսուհետ մոռանալու ես քո հին անունը: Այլևս քո եղբայրները ապրելու են քո նոր անվան հետ: Անունդ Տիգրան Նշան է»: Եվ այդ օրվանից ի վեր երեք զավակները (երկուսը` կորած) Դիարբեքիրում հայտնի են դառնում մի վարպետի անունով` Տիգրան Նշան:

Ղուկասը՝ մյուս անվամբ Տիգրան Նշանը, կամ, ինչպես գրանցված է քաղաքի գրանցամատյաններում, բլուլագործ վարպետ Նիշոն ծնվել է 1910 թ.: Կնոջ՝ տիկին Պայծառի հետ ամուսնացել է Դիարեքիրում: Ունեցել են վեց երեխա, որոնց անվանել են Մարի, Իբրահիմ, Կայծակ, Ժալե, Հայիկ, Մուրադ:

Գիտակցական տաիրքից (7-8 տարեկանից) սկսած` քաղաքի շատ հայտնի սղոցավար Մայբալի Հակոբի կամ, ինչպես անվանում էին, վարպետ Պոպոյի մոտ աշակերտում է: Կարճ ժամանակում տիրապետում է արհեստին և առավոտ կանուխ բացում էր կրպակը: Երբ վարպետը կրպակում չէր լինում, ձեռքը բացվելու համար որոշ գործեր ինքն էր անում, ավարտելուց հետո էլ, որպեսզի վարպետը չտեսնի, չջղայնանա, այն, ինչ սարքում էր, ջարդում-փշրում էր: Առաջին շվին պատրաստել է իր վարպետի ներկայությամբ 12 տարեկան հասկում: Վարպետ Պոպոյի հավանությամբ վարպետի կոչում ստանալուց կարճ ժամանակ անց իր վարպետը՝ Մայբալի Հակոբը, հայրենիքից հեռանալու, Բեյրութ բարեկամների մոտ գնալու որոշում է կայացնում: Արհեստն էլ, կրպակն էլ մնում է վարպետ Նշանին: Նա ատաղծագործությունը արվեստի է վերածում: Նրա ատաղծագործությունը փայտե փորագրությունն էր:

Կարճ ժամանակահատվածում պատրաստած իրերի փորագրությունները մեծ հռչակ են բերում վարպետ Նշանին: Այլևս հարվածային գործիքներ նվագող վարպետների օգտագործած կոճերը, թմբուկները, փողերն ու մյուս գործիքները, հովվի շվին, բլուլը, զուռնան, հայկական դուդուկը, ֆայտոնի անիվները, փայտե սանդերը, ընկույզ և պնդուկ ջարդիչները, Դիարբեքիրի կիզիչ ամռան տապից շունչ քաշելու համար տանիքներին տեղավորած գահավորակները նրա ձեռքի աշխատանքն էին: Եթե ընթացքում պատվիրեին նաև մահակ՝ Դիարբեքիրի բնորոշմամբ` ջեննահ, կպատրաստեր: Դեռևս ասում են՝ այն, որ այդ մահակներով մահացու հարված չէին կարող հասցնել, Խալե Նիշոյի շնորքն էր, քանի որ մահակը երկար էր պատրաստում: Խալե Նիշոյի համբավը տարածվում է. Բիթլիսի, Ուրֆայի, Մարդինի, Վանի, Էրզրումի, Երևանի, Քիրմանշահի, Բաղդատի, Ռևանդուզի, Հալեպի վարպետ-երաժիշտները Հայաստանից Իրաք վարպետ Նշանի պատրաստած շվիներով ու զուռնաներով էին նվագում:

Գիտեր, որ բլուլի և դուդուկի ամենալավ ձայնը դուրս է գալիսի ծիրանենուց ու սալորենուց: Դիարբեքիրում եղած ժամանակ Մալաթիայից ծիրանենի էր բերում: Որևիցէ երաժշտություն չէր կարողանում նվագել, լոկ ինքնուրույն սովորել էր գամմա: Այդպես էր փորձում զուռնայի և բլուլի ձայնը: Միայն ատաղծագո՞րծ էր վարպետ Նիշոն: Բնականաբար` ո՛չ: Իր ապրումների վկան, լուռ վկան էր: Որդին՝ Մուրադը, մի օր գալիս է տուն և ասում, որ իրենց դպրոցը վերանորոգում են, որոշ ժամանակ դպրոց են հաճախելու Ուլու մզկիթի հետևում գտնվող մի վայրում, որը հայտնի է որպես Ջահիթ Սըքթը Թարանջըների տուն: Պատասխանում է. «Որդի՛ս, մի եկ գնանք, տեսնենք՝ էդ որ տունն է»: Որդու՝ Մուրադի հետ գալիս են մինչև տան շեմը. տունը տեսնելով` ասում է. «Լա՛վ, իմացա, այս տունը կոտորոծների ժամանակ սպանված հայ Կարպիսի տունն էր»:

1977 թ. Արտաշես Մարկոսի հետ հարցազրույցի ժամանակ ասում է. «Դիարբեքիրի շրջակայքի ամենաղեկեզ ձայն հանող շվիները, ամենաջինջ ձայն ունեցող զուռնաները և ամենախոսուն դուդուկները ես եմ պատրաստում: Լեռները դեռևս թնդում են իմ պարուրած վարագույների մեջ»:

Դիարբեքիրի ատաղծագործների նախկին շուկայում ցանկցած ատաղծագործի եթե հացնես բարպետ Նշանի կրպակը, ցույց կտա: Երբ որդու՝ Մուրադի հետ գնացինքկրպակ, հին ժամանակներից մնացած նյութերն ու այդ կրպակի հին մնացորդները ներծծված էին վարպետ Նշանի` թողնել գնալու տխրությամբ: 1970 թ. քաղաքը թողել և հեռացել է: Մինչև մահը՝ 1998 թ., բնակվել է Ֆերիքյոյում: Մինչև վերջին շունչը տան նկուղում բացած արհեստանոցում փորագրություն կատարել, զուռնա, բլուլ, դուդուկ է սարքել: Տարիներ անց` Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու վերանորոգումն ավարտելուց հետո, բացման արարողության ժամանակ հանդիպեցի վարպետ Նշանի որդիների՝ Մուրադի, Իբրահիմի և Հայիկի հետ: Ինձ անակնկալ մատուցեցին՝ նվիրելով իմ կյանքում ամենարժեքավոր նվերը՝ վարպետ Նիշոյի ձեռքով պատրաստած զուռնան և բլուլը:

Եթե նայենք պատմական գրանցումներին, ոչ վաղ անցյալում` 1927 թ., կատարված մի ուսումնասիրության համաձայն մետաքսագործությունն այնքան պահանջարկ ուներ, որ ներկայում Թուրքիայում մետաքսագործության առաջատար քաղաք Բուրսայի հետ էր մրցակցում, անգամ առաջատար էր՝ ի հեճուկս 1915 թ. Մեծ եղեռնի այդքան մահերի, թալանի ու աքսորի: Հավատում եմ, որ 80 տարի առաջվա հին, բազալտե տների բակերում և հազարամյա պարիսպների խորքերում մետաքսագործությամբ զբաղվող հայ, ասորի, թեկուզ և փոքրաթիվ` քուրդ վարպետներից պահպանված «համակեցությամբ» ապրիլի 24-ը հիշատակելը ճիշտ կլինի:

«Պահարաններից մետաքսի թելով փաթաթված կոճերը հանելիս ցանկալի գույնով ներկելու համար գցում էին ներկի կաթսաները: Բոլոր ներկերը բնական էին: Այդ ժամանակ Դիարբեքիրում ոչ ոք նռան կեղևը աղբը չէր նետում, հավաքում և տանում վաճառում էին Սուրբ Մարիամ Աստվածածին ասորական հնագույն եկեղեցու հետևում գտնվող ջրաղացպանին: Կամ էլ ջրաղացպանն անձամբ էր տնետուն շրջում և կիլոյով գնում: Հավաքած նռան կեղևները ջրաղացում մանրացնում էին: Ջուլհակներն գալիս էին այդ ջրաղաց, չնչին գներով գնում մանրացված կամ  ծեծած նռան կեղևը: Այնուհետև ջրի մեջ եռացնում էին»:

Ձկնորսների շուկայից վերև գտնվող դարբինների շուկայից երկաթի փոշի էին գնում և ավելացնում նռան կեղևներով եռացրած ջրի մեջ: Հատկապես եռացնում էին ձիթապտղի յուղով, որը նրբադիպակե սավանը մետաքսի պես փափուկ և սահուն էր դարձնում: Այդ ներկի կաթսաներից հանած մետաքսե թելերը թափահարում էին սյուների վրա: Երեսներս պատվում էր երկաթի փոշով, որը կոչում էինք «բորոդա», և նռան կեղևներից առաջացած բնական սևությամբ: Սեփ-սև բնական ներկ էր ստացվում: Ահա սեփ-սև նրբադիպակե սավանները, որոնք հյուբրե ենք անվանում, և որոնք մեր Դիարբեքիրի կանայք օգտագործում էին ծածկվելու և փաթաթվելու համար. նռան և երկաթի փոշուց էին ստանում իրենց սեփ-սև բնական գույնը: Նրբադիպակե սավաններն անգամ Դիարբեքիրում դարձել են երգի նյութ.

Աղտոտ ջրից դուրս թռա,

Նրբադիպակե սավան հավաքեցի,

Ասելով՝ երազանքս կատարվի՝

Ամեն դարդի դիմացա:  

Դիարբեքիրում մատի հաստությամբ սև թթի տեսակ կա, որը կոչվում է «սև հյուբյուր», հասունանում է մայիսի վերջին. ուտելուց հետո ձեռքերը դառնում են թանաքագույն: Ահա սավանի անունը գալիս է այս հյուբյուր թթի տեսակի անունից*:

Ո՞վ գիտի. միգուցե և չորացրած նռան կեղևի, երկաթի փոշու և ձիթապտղի յուղով եռացնելուց հետո ստացված սև ներկով ներկված հյուբրեն, սեփ-սև նրբադիպակե սավանը եթե այսօր քուրդ կանայք իրենց հագուստի պարագաների շարքում օգտագործեին որպես ծածկոց, միգուցե և 100 տարի առաջ եղբայր ժողովրդի ապրած հավիտյան բնաջնջման ողբերգությանը ցավակից լինելու արտահայտություն լիներ:

Ապրիլի 24-ի ողբերգության ժամանակ Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու բակում եթերին խառնված հավիտենական ձայնը դիարբեքիրցի հայ բլուլագործ վարպետ Նշանի որդիների` ինձ նվիրած բլուլից դուրս եկած երաժշտությունն է:

Օգտագործված գրականություն

*Diken, Şeyhmus. Ula Fılle Hoş Geldin. Sayfa 40 ve devamı. İletişim Yayınları. 1 ve 2. Baskı 2012, İstanbul.

Şeyhmus DİKEN 19. Nisan 2013 Dîyarbekir

http://www.birgun.net/writer_index.php?category_code=1187092191&news_code=1366447001&year=2013&month=04&day=20#.UXQNq7UqySp

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net