Գաղտնի հայեր Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում – խմբ.) և Սղերդում

Արգենտինացի (արգենտինահայ-Ակունքի խմբ.) լրագրողը հայտնում է, որ Ստամբուլում, Ամասիայում, Դիարբեքիրում, Բաթմանում, Թունջելիում (Դերսիմ-Ակունքի խմբ.) և Մուշում իր կատարած ուսումնասիրությունների ժամանակ ուշագրավ դիպվածների է հանդիպել:

Արգենտինացի (արգենտինահայ-Ակունքի խմբ.) լրագրողը հայտնում է, որ Ստամբուլում, Ամասիայում, Դիարբեքիրում, Բաթմանում, Թունջելիում (Դերսիմ-Ակունքի խմբ.) և Մուշում իր կատարած ուսումնասիրությունների ժամանակ ուշագրավ դիպվածների է հանդիպել: Օրինակ` 1915 թ. դեպքերի (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) ժամանակ Ամերիկա փախած ընտանիքի` Բալուում մնացած անդամները մահմեդականությունն են ընտրել, և նրանց մեջ անգամ իմամներ կան: Նույն ընտանիքի` ԱՄՆ փախած անդամների միջից էլ արքեպիսկոպոս է դուրս եկել:

Հաջյանի առաջին կանգառը Քուրթուլուշն է (առավելապես հայերով և այլ ազգային փոքրամասնություններով հոծ բնակեցված թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.)

Արգենտինացի լրագրող Ավետիս Հաջյանի` Թուրքիայում կատարած ուսումնասիրությունների առաջին հանգրվանը Ստամբուլի Քուրթուլուշ թաղամասն է: Այստեղ հայ գնչուների հավաքատեղի հրուշակեղենի մի խանութում մի տարեց հայի` «Դու ո՞վ ես, ճանաչու՞մ ես Թուրքիան» հարցին հանդիպած Հաջյանն ինքն իրեն խոստովանում է, որ առանձնապես լավ չի ճանաչում այդ երկիրը: Սակայն հայերն էլ ներառյալ` ոչ ոք Թուրքիայում չգիտի, թե իրականում ով է ինքը, և ովքեր` իր նմանները: Ըստ սույն հրապարակման, որում նշվում է, թե Թուրքիայում առկա է «գաղտնի հայեր» անվամբ հայտնի մի խորհրդավոր փոքրամասնություն, շուրջ մեկ դար իրենց իրական ինքնությունը թաքցրած մարդկանց մեծ մասը` հիմնականում թուրքի կամ քրդի ինքնությամբ, ապրում է երկրի արևելյան նահանգներում` դավանելով իսլամի սուննիական և ալևիական հավատքը: Այնուամենայնիվ, հատկապես Բաթմանի Սասուն գավառի գյուղերում բնակվող մի փոքրիկ հանրություն շարունակում է պահպանել քրիստոնեությունը:

Հայերը գաղտնի կյանք են վարում

Հաջյանը շեշտելով, որ գաղտնի հայերի ստույգ թիվը ոչ ոք չգիտե, պատմում է, թե ինքը ականատես է եղել, որ բազմաթիվ գաղտնի հայեր վախենում են բացահայտել իրենց արմատները, ապա` փոխանցում Բալուում բնակվող մի գաղտնի հայի հետևյալ խոսքերը. «Թուրքիան դեռևս վտանգավոր տեղ է հայերի համար»: Զանազան ինքնություններով ապրող գաղտնի հայերը խուսափում են նաև բացահայտորեն հայի ինքնությամբ ապրող հայ քաղաքացիների հետ առնչվելուց: Գաղտնի հայերը հարաբերություններ չեն հաստատում նաև օտարների հետ: Հաջյանը նաև հայտնում է, որ թեև գաղտնի հայերի մի մասի պապերը կամ նախնիներն ընդունում են, որ իրենք հայ են, և թուրք ու քուրդ հարևանների կողմից որպես հայ կամ գյավուր անվանվում, սակայն նրանք մերժում են իրենց ինքնությունը, ոմանք էլ, չնայած ընդունում են իրենց իրական արմատները, սակայն այդ տեղեկությունը թաքցնում են իրենց զավակներից: Հաջյանը նշելով, թե բոլորովին էլ հեշտ չէ հասկանալ, թե ով է գաղտնի հայ, բերում է զանազան օրինակներ: Այսպես` Ամասիայի վերջին հայը հանդիսացող և ըստ քրիստոնեական հավատքի դաստիարակված ու Հրանտ Դինքի հետ նույն դպրոցն ավարտած Ռաֆել Ալթընջըն, մուսուլման դառնալով, ամուսնացել է մի թուրք աղջկա հետ և իր դստերն էլ դաստիարակել որպես թուրք: Ալթընջըն տարիներ հետո դեռ նոր է ընդունում իր հայությունը: Մուշի գյուղերից մեկում ապրող Ժազո Ուզալն այն դեպքում, երբ ձմեռը Ստամբուլում անցկացնելիս եկեղեցի է գնում, ամռանը գյուղ վերադառնալուց հետո խստորեն պահպանում է իսլամի բոլոր օրենքները, այդ թվում` Ռամադանի պահքը:

«Սուննի լինելուս հանգամանքը չի ստիպում ինձ ավելի քիչ հայ զգալ»

Մյուս կողմից դիարբեքիրցի փաստաբան Մեհմեդ Արքանը մինչև 7 տարեկան մեծանում է` առանց իմանալու, որ իր ընտանիքը հայ է: Մինչև որ իր հետ նույն թաղամասում բնակվող քուրդ ընկերոջ հետ վեճի է բռնվում, որի ժամանակ էլ տեղեկանում այդ մասին: Երբ հորը ճշմարտությունն է հարցնում, վերջինս ասում է, որ դա ճիշտ է, սակայն որդուն հորդորում է ոչ մեկին չասել դրա մասին: Արքանը պատմելով, որ մինչև 1960-ականների վերջը տվյալ շրջանի հայ գյուղացիները զինված են եղել` իրենց ապրանքը քրդերի ձեռքն ընկնելը և վերջիններիս կողմից երիտասարդ աղջիկներ առևանգելն արգելելու համար, և որ ժամանակ առ ժամանակ թեժ ընդհարումներ են գրանցվել, ասում է. «Մինչև 10 տարի առաջ բոլորից թաքցնում էինք մեր ինքնությունը, բայց Դիարբեքիրում հայ լինելն այլևս վտանգավոր չէ», և որպես օրինակ մատնանշում Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերականգնումը: Արքանը հավելում է, որ իր սուննի լինելու և նամազ անելու փաստն իրեն չի ստիպում ավելի քիչ հայ զգալ:

Նույն ընտանիքից մեկն իմամ է դարձել, մյուսը` արքեպիսկոպոս

Պատահում են դեպքեր, երբ գաղտնի հայությունն անսպասելի վերակերպումների է հանգեցնում: Օրինակ` 1915 թ. մազապուրծ` Բալուի Բագին գյուղում ապրող Օգասյան տոհմը, ԱՄՆ գաղթելով, բնակություն է հաստատել Ռոդ Այլենդում: Արտերում բռնի կերպով աշխատեցնելու նպատակով մի քուրդ աշիրեթի ղեկավարի կողմից առևանգված ընտանիքի կրտսեր որդուն` Գրիգորին, աղան հետագայում, տակավին փոքր տարիքում, ամուսնացնում է որբ Զերմանի հետ: Երկուսն էլ, Բալուի մի գյուղում հաստատվելով, իսլամ են ընդունում և թուրքական անուններ ստանում: Մինչև իսկ հաջի են գնում միասին: Տարիներ անց ԱՄՆ-ում ապրող ազգականները կապ են հաստատում Գրիգորի և Զերմանի հետ: Ներկայում Գրիգորի և Զերմանի թոռներից մեկը Խարբերդի մի մզկիթում իմամ է, իսկ երկրորդ սերնդից նրանց զարմիկը` Օշայան Քլոլոյանը, դարձել է Նյու Յորքի հայ եկեղեցու արքեպիսկոպոս:

Հաջյանն իր հոդվածում հայտնում է, որ գաղտնի հայեր կան նաև Թունջելի նահանգում և վերջինիս շրջակայքում, և նշում, որ ինքը Սասունում մի դեպքի է ականատես դարձել: Բաթմանի Սասուն գավառի գյուղերից մեկից, որտեղ ինքը բնակություն էր հաստատել, հաջի են գնում Ռաման լեռան վրա գտնվող մի սրբատեղի: Երբ հայերի քարավանից 6-7 տարեկան մի աղջկա` մեջքին գցված սպիտակ պարկը քամուց ծածանվում է, մի հայկական խաչ է երևում: Դա նկատած լրագրողը մոտենում է լուսանկարելու: Դեմքը վզնոցով ծածկած մանկամարդ աղջիկը հետևյալ պատասխանն է տալիս լրագրողի` «Հա՞յ ես, ընտանիքումդ հայեր կա՞ն» հարցին. «Մենք մուսուլման ենք»:

Սղերդի հայերը

19-րդ դարի առաջին կեսին Սղերդ այցելած եւրոպացի միսիոներների նոթերում նշված է, թե այստեղի կենտրոնի բնակչության մեկ երրորդը մուսուլման է, իսկ երկու երրորդը` ոչ մուսուլման (հայ, նեստորական, հրեա), և որ բոլոր ժողովուրդները համատեղ ապրել են` առանց խնդիրների: Ներկայում Սղերդում և շրջակայքի գյուղերում առկա են մեծ ու փոքր 13 եկեղեցիների և վանքերի ավերակներ: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ, երբ ռուսները 1915 թ. հուլիսին հաշվարկներ էին անում Բիթլիսը (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.) գրավելու ուղղությամբ, Սղերդի վալին ռուսական զավթման դեմ միջոցներ ձեռնարկելու նպատակով մի գործողություն է ձեռնարկում Սղերդում և շրջակայքում ապրող ոչ մուսուլմանների դեմ: Սույն գործողության արդյունքում հատկապես թալանվում և ավերվում են նահանգի կենտրոնում գտնվող Հոլանիյե, Հանդևիս գյուղերը և Դեյրի եկեղեցիները/վանքերը: Նույնիսկ ասում են, թե հրկիզվել են Դեյր վայրում գտնվող Մոր Յաքուփ վանքի 30 հազար հատոր գրքերը: Զինվորները հետևում են կոտորածից փախած` սույն նեստորական վանքի արքեպիսկոպոս Ադդեյ Սերին և սպանում նրան ներկայիս Էրուհի Թանզըհ (Քավաքյոզյու) գյուղում, որտեղ նա թաքնվել էր: Բանաստեղծ և գիտնական Ադդեյ Սերը հայտնի է 1905 թ. Եւրոպայից բերած իր օգնությամբ, որը հավասարապես բաժանվել է Սղերդի չքավորներին` առանց տարբերություն դրնելու քրիստոնյաների և մահմեդականների միջև: Բազմաթիվ հայ և նեստորական ընտանիքներ կա’մ աքսորվում են, կա’մ սպանվում, կա’մ էլ բռնի կրոնափոխվում: Քրդերը բռնի մահմեդականածներին «մըսըլմենի» են անվանում, այսինքն` մուսուլմանիկ, և դեռևս որոշ ընտանիքներ կրում են այդ մականունը: Հարկադրված կերպով մահմեդականացածները ժամանակի ընթացքում մեկական «կրոնապաշտ» քաղաքացի են դարձել, և առկա են վախից իրենց ու իրենց հավատքը թաքցրած  հայեր ու նեստորականներ: Բավականին մեծ է նրանց թիվը, ովքեր իրենց մուսուլման արաբ կամ քուրդ համարելով` ապրում են` բանից անտեղյակ: Դա է պատճառը, որ Սղերդում բազմաթիվ արաբներ կամ քրդեր ասում են, թե իրենց մայրերը կամ տատերը հայկական ծագում ունեն:

http://www.siirtnews.com/haber-3532-anadolu_ve_siirtte_gizli_ermeniler.html

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net