33. Արհեստագործությունը, առևտուրը և գյուղատնտեսությունը IX-XI դարերում

Արհեստագործության զարգացման նախադրյալները

Հայաստանի անկախության վերականգնումը մեծապես խթանեց արհեստագործության զարգացումը: Արհեստագործությանն առատ հումք էին մատակարարում թե’ երկրագործությունն ու անասնապահությունը և թե’ օգտակար հանածոներով հարուստ ընդերքը: Ոչխարի բրդի, բամբակի, վուշի, մետաքսաթելի, անասունների մորթու արտադրությունը մեծապես զարկ տվեց մանածագործական ու կաշեգործական արհեստների զարգացմանը: Երկրի աճող պահանջմունքները բավարարելու համար ծաղկում ապրեց մետաղագործությունը: Գյուղատնտեսության բուռն վերելքը՝ կապված բնակչության արագ աճի հետ, մեծապես խթանեց գյուղատնտեսական գործիքների արտադրությունը:

Գնալով զարգացան շուկայական հարաբերությունները, ձևավորվեց երկրի ներքին շուկան, աշխուժացավ արտաքին առևտուրը: Շուկայի պահանջմունքը բավարարելու համար արհեստավորներն սկսեցին հրաժարվել գյուղատնտեսական գործունեությունից: Դրա հետևանքով արհեստները վերջնականապես անջատվեցին գյուղատնտեսությունից: Արհեստավորները հաստատվում էին քաղաքներում ու մայրուղիների խաչմերուկներում, որտեղ աստիճանաբար ձևավորվեցին նոր քաղաքներ ու վաճառաշահ ավաններ:

Հիմնական արհեստները

Մեծ զարգացում ապրեց մետաղագործությունը՝ շարունակելով անցյալի հարուստ ավանդույթները: Զարգացան դարբնությունը, պղնձագործությունը, ոսկերչությունը և զինագործությունը: Մետաղագործ վարպետները պատրաստում էին գյուղատնտեսական գործիքներ, պղնձե ամանեղեն, եկեղեցական սպասք, պերճանքի առարկաներ, զարդեր և սառը զենքեր: Վան և Երզնկա քաղաքները մեծ հռչակ էին ստացել հատկապես ոսկերչական բարձրարվեստ իրերի արտադրությամբ:

Բնակչության աճը և քաղաքներում նրա կենտրոնացումը զարկ տվեցին շինարարական արհեստներին: Մեծ հռչակ էին վայելում հայ ճարտարապետները, քարտաշները և որմնադիրները: Երկրում ամենուրեք կառուցապատվում էին քաղաքները, շինվում էին նոր բերդեր, կարավանատներ, աշխարհիկ ու եկեղեցական շենքեր և կամուրջներ: Եկեղեցիները և աշխարհիկ շինությունները զարդարվում էին նրբաճաշակ քանդակներով:

Զարգացավ հյուսնությունը: Պատրաստում էին գյուղատնտեսական գործիքներ, կենցաղային իրեր, շենքերի փայտյա մասեր և այլն: Զարգացած էր փայտի փորագրությունը:

Անասնապահության լայն զարգացումը խթանեց կաշեգործական արհեստների վերելքը: Մեծ տարածում ստացան կոշկակարությունը, գդակագործությունը և մագաղաթի մշակումը: Վերջինիս պահանջարկը հատկապես մեծ էր ձեռագիր մատյանների պատրաստման համար:

Մանածագործ վարպետները պատրաստում էին բրդե, բամբակե և մետաքսե գործվածքներ, որոնք մեծ պահանջարկ ունեին Արևելքի երկրներում: Մեծ էր պահանջարկը դրանց նկատմամբ նաև երկրի ներսում: Արաբ հեղինակ Մասուդիի խոսքերով՝ «հայկական գործվածքներն այնքան գեղեցիկ են, որ նրանց նմանը չկա ծայրից ծայր ամբողջ աշխարհում»:

Միջազգային շուկաներում մեծ պահանջարկ ու հռչակ ունեին հայկական գորգերը, որոնք վաճառվում էին անգամ հեռավոր Վոլգյան բուլղարների և սլավոնների երկրներում: Մանածագործության և գորգագործության բուռն վերելքը խթանեց ներկերի արտադրությունը: Առանձնապես հռչակավոր էր որդան կարմիր ներկի արտադրությունն Արարատյան դաշտում՝ կենտրոն ունենալով Դվինը: Այն իր գերակշիռ մասով արտահանվում էր:

Կենցաղային և տնտեսական պահանջմունքները բավարարելու համար լայն թափ ստացավ բրուտությունը: Նշանավոր էին Դվինի և Անիի բրուտանոցները, որոնց արտադրած կավե ամանները, կճուճներն ու կարասներն աչքի էին ընկնում բարձր որակով: Արտադրվում էին նաև զանազան անոթներ ու իրեր, գույնզգույն նախշերով ամենեղեն: Առանձին արհեստի էր վերածվել ապակեգործությունը:

Գնալով խորացավ աշխատանքի բաժանումը: Արհեստների մասնագիտացումը ծնունդ տվեց նոր արհեստների: Այսպես, մետաղագործությունից անջատվեցին և առանձին արհեստների վերածվեցին դարբնությունը, պղնձագործությունը, փականագործությունը, ոսկերչությունը, զինագործությունը և այլն: Նույնը տեղի ունեցավ մանածագործության, կաշեգործության, կավագործության և այլ բնագավառներում: Գնալով կատարելագործվեց արհեստագործական տեխնիկան:

Ներքին առևտրի զարգացումը

Արհեստագործության վերելքը մեծապես պայմանավորված էր ներքին և արտաքին առևտրի կտրուկ աճով: Քաղաքային բնակչությունը կարիք ուներ գյուղատնտեսական մթերքների, իսկ արհեստավորները գյուղատնտեսական հումքի մեծ պահանջ ունեին: Ճիշտ է, քաղաքներում ևս զբաղվում էին գյուղատնտեսությամբ, սակայն քաղաքային բնակչության՝ գյուղատնտեսական մթերքների ու հումքի օրավուր աճող պահանջմունքները հիմնականում բավարարում էին գյուղացիները: Նրանք շուկա էին դուրս բերում իրենց արտադրած մթերքներն ու գյուղատնտեսական հումքը՝ գնելով անհրաժեշտ գործիքներ, կենցաղային իրեր և այլ ապրանքներ: Քաղաքներում վաճառքի կետեր ունեին նաև վանքերն ու արհեստավորները, որտեղ վաճառվում էին բնակչությունից և իրենց կալվածքներից ստացված մթերքները:

Աստիճանաբար մեծ քաղաքներում և ճանապարհների խաչմերուկներին սկսեցին կազմակերպվել կիրակնօրյա շուկաներ կամ տոնավաճառներ: Բացի հաճախակի գործող տոնավաճառներից, տարվա մեջ մեկ անգամ, նախապես սահմանված օրերին, կազմակերպվում էին ամենամյա տոնավաճառներ:

Արտաքին առևտուրը: Հայաստանի մասնակցությունը միջազգային տարանցիկ առևտրին

IX-XI դդ. մեծ վերելք ապրեց արտաքին առևտուրը: Շնորհիվ իր չեզոք դիրքի, Հայաստանը վերածվեց մշտապես իրար հետ պատերազմող Արաբական խալիֆայության և Բյուզանդիայի միջև տարանցիկ առևտրի կարևոր կենտրոնի: Դրան մեծապես նպաստեցին Հայաստանն արևելքից արևմուտք և հարավից հյուսիս հատող կարևոր առևտրական մայրուղիները: Տարանցիկ առևտրի մեջ ներգրավվեցին անգամ հեռավոր Չինաստանն ու Հնդկաստանը:

Հայաստանը ոչ միայն ապրանքներ էր ներմուծում, այլև լայնորեն արտաքին շուկա էր հանում իր արտադրանքը: Արտահանվում էին հացահատիկ, ձիեր, ջորիներ, երկաթ և գունավոր մետաղներ, գյուղատնտեսական մթերքներ, աղ, ներկեր և այլն: Արտահանվող ապրանքների մեջ մեծ բաժին էր կազմում արհեստագործական արտադրանքը՝ մետաղե գործիքներ, ոսկյա և արծաթյա իրեր, բրդե, բամբակե ու մետաքսե գործվածքներ, պղնձե ամանեղեն և այլն: Ներմուծվող ապրանքների մեջ առանձնանում էին հնդկական համեմունքները և թանկարժեք քարերը, չինական մետաքսե գործվածքները և ճենապակին, ռուսական մորթիներն ու մուշտակները և այլն:

Առևտրի զարգացումը խթանեց նաև դրամաշրջանառությունը, չնայած դրան զուգահեռ գործում էր պարզ ապրանքափոխանակությունը: Առևտրատնտեսական հարաբերություններում խիստ բարձրացավ փողի դերը: Սակայն առևտուրը կատարվում էր արաբական և բյուզանդական դրամներով, քանի որ Բագրատունի գահակալները սեփական դրամ չէին հատում:

Տարանցիկ առևտուրը հիանալի պայմաններ ստեղծեց միջազգային առևտրի մայրուղիների վրա գտնվող հայկական քաղաքների բարգավաճման և հարստացման համար:

Երկրագործության զարգացումը

Երկրի բարեկեցության հիմնական աղբյուրը երկրագործությունն ու անասնապահությունն էին, արհեստներն ու առևտուրը: Հայկական լեռնաշխարհը երկրագործության համար բարենպաստ պայմաններ ուներ: Խոշոր գետերի հովիտները գյուղատնտեսության զարգացման լավագույն կենտրոններ էին: Դրանցից էին Այրարատյան, Շիրակի, Տարոնի (Մշո), Բագրևանդի (Ալաշկերտի), Բասենի և այլ դաշտեր:

Նշված շրջանում նշանակալից առաջադիմեցին երկրագործությունն ու երկրագործական տեխնիկան: Լայնորեն տարածվեց հողի մշակման եռադաշտային համակարգը: Վարելահողը բաժանվում էր երեք մասի, որի մի մասը ցել էր արվում, այսինքն՝ հողը հերկվում և, առանց ցանքս կատարելու, թողնվում էր անմշակ վիճակում: Վարելահողի երկրորդ մասում աշնանացան էր կատարվում, իսկ երրորդ մասում՝ գարնանացան: Եռադաշտային համակարգը հնարավորություն էր տալիս հողին հանգիստ տալ՝ բերքատվությունը բարձրացնելու նպատակով:

Երկրագործության մեջ հեղաշրջիչ եղավ երկաթե խոփով ծանր գութանի լայն տարածումը: Այն հատկապես օգտագործում էին խոշոր տնտեսություններում, որով հեշտությամբ վարում էին նաև խոպան հողերը: Հողամշակության մեջ կիրառվում էր հողը գոմաղբով պարարտացնելը:

Երկրագործության զարգացմանը նպաստում էր հողի ոռոգումը: Այս շրջանում ընդարձակվում է ոռոգման ցանցը: Օգտագործվում էին հին ջրանցքները, կառուցվում էին նորերը: Ոռոգումը մեծապես նպաստում էր այգեգործության, խաղողագործության և բանջարաբոստանային կուլտուրաների մշակության զարգացմանը: Հողամշակման և նրա տեխնիկայի բարելավմանը զուգընթաց առաջադիմում էր գյուղատնտեսական մթերքների մշակումը: Գինու հնձանները, ջրաղացներն ու ձիթհանները գնալով լայն տարածում էին ստանում:

Գետահովիտներում ու հարթավայրերում աճեցվում էին պտղատու ծառեր: Տարածված էին ծիրանը, դեղձը, տանձը, խնձորը, սալորը, ընկույզը և այլն: Այրարատյան դաշտում, Վանա լճի ավազանում, Հայաստանի հարավային տաք կլիմա ունեցող վայրերում լայնորեն մշակվում էր խաղողը: Եթե խաղողագործությունը հնամենի զբաղմունք էր Հայաստանում, ապա նորություն էր բանջարանոցային որոշ մշակաբույսերի՝ լոբու, վարունգի, կաղամբի, գազարի, ձմերուկի մշակությունը: Հացաբույսերից լայն տարածում էր գտել ցորենի, գարու, հաճարի, բրնձի մշակումը:

IX-XI դարերում խոպան հողերի հաշվին նոր մշակելի դարձած տարածքները հաճախ կոչվում էին նորք:

Անասնապահություն

Երկրի լեռնային մասերի ընդարձակ արոտավայրերն անասնապահության զարգացման համար բարենպաստ պայմաններ էին ստեղծում: Այդպիսի արոտավայրերով հարուստ էին Արագածի լանջերը, Սյունիքը, Սևանի ավազանը, Տաշիր-Ձորագետը, Վասպուրականը, Տարոնը, Սասունը և այլն:

Պահվում էին մեծ քանակությամբ խոշոր և մանր եղջերավոր անասուններ՝ կով, գոմեշ, ձի, ոչխար, այծ և այլն: Ժամանակի պատմիչը վկայում է, որ Աշոտ Ա-ն Հայոց կաթողիկոսին էր տալիս «ձիերի երամակներ, տավարի նախիրներ և ոչխարի հոտեր»: Մի արաբ հեղինակ վկայում է, որ «չի տեսել ավելի հարուստ և անասունների թվով ավելի նշանակալից մի երկիր, քան Արմենիան»:

Անասնապահությունը տնտեսության մեջ մեծ և կարևոր դեր էր կատարում: Լայնորեն օգտագործվում էին անասունների կաթնամթերքը, միսը, կաշին: Ոչխարի բուրդն օգտագործվում էր գորգեր, հագուստ և այլ գործվածքներ պատրաստելու համար: Բացի այդ, անասնապահությունն ապահովում էր երկիրը քարշող և բեռնակիր անասուններով: Հողի հերկումը կատարվում էր խոշոր եղջերավոր անասունների միջոցով: Ձիերը, ավանակները և խոշոր եղջերավոր անասուններն օգտագործվում էին որպես հիմնական փոխադրամիջոց:

Տնտեսության մեջ զգալի կշիռ ունեին նաև որսորդությունը, մեղվաբուծությունը և ձկնորսությունը:

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/246/248

http://www.findarmenia.com/arm/history/20/249/253