Իզմիրի 1922թ. հայ եւ հույն բնակչության կոտորածը. ականատեսների պատմությունները փոխանցում են թոռները

Սոֆյա Հակոբյան

Պատմողը` Նուրի, 26 տարեկան, Թուրքիա, ք. Իզմիր (պատմողի անունը փոխված է անվտանգության նկատառումներով)

Իմ մեծ պապը` հորական պապիկիս հայրը, 9 տաերկան է եղել Իզմիրի հրդեհի ժամանակ (հետաքրքիր է, որ Նուրին, իր պատմության մեջ հստակ ընդգծելով ոչ թե սովորական հրդեհի, այլ կոտորածի եղելությունը, միեւնույն է, այդ մասին խոսելիս օգտագործում է «Իզմիրի հրդեհը» կամ «այդ դեպքերը» արտահայտությունները` այդպիսով չհակառակվելով թուրքական պաշտոնական տեսակետներին – Ս.Հ.): Մեծ պապս իր ընտանիքով ապրել է այն թաղամասում, որտեղ հայերն ու հույներն էին միայն ապրում: Հիմա այնտեղ ոչ հայ կա, ոչ էլ հույն: Այդ դեպքերի ժամանակ թաղամասն էլ այրվել ու ավերվել է, սակայն հետո` տարիներ անց, կառավարությունն այն վերականգնել է, ուր այնուհետ բնակվել են Հունաստանից ու Մակեդոնիայից եկած թուրքերը: Չնայած մերոնք ասում էին, որ նախկինում այդ հին թաղամասը շատ ավելի շքեղ տեսք է ունեցել, հայերի ու հույների ժամանակներում դա քաղաքի ամենահրաշալի վայրերից մեկն էր, քրիստոնյաները շատ ավելի հարուստ էին ու կրթված, եւ իրենց թաղամասերը, տները` շատ շքեղ: Այգիներ են ունեցել, նաեւ լավագույն արհեստավորները հույն էին եւ հայ: Թուրքերն արհեստ չգիտեին, եւ երբ քրիստոնյաները հեռացան Իզմիրից, թուրքերը շվարել էին… Ոչ կարգին դերձակություն անող կար, ոչ ոսկերիչ, ոչ ժամագործ…. Հետաքրքիր է: Եւ երբ այդ թաղամասը թուրքերով լցրեցին, վերակառուցեցին որոշ շենքներ. նախկինների համեմատ դրանք շատ ավելի անփույթ ու հասարակ կառուցված շինություններ էին: Պապիկս միշտ լսել է այս պատմություններն իր հորից: Նաեւ շատերը հարստացել են քրիստոնյաների թողած գույքի հաշվին: Մեծ պապիկիս ընտանիքից ողջ էին մնացել միայն ինքը եւ իր մայրը: Հայրը, երկու քույրը եւ եղբայրը, նաեւ երիտասարդ հորեղբայրը մահացել են:

Ես 8 տարեկան էի, երբ մահացավ մեծ պապս: Մինչ այդ նրա պատմածները միշտ պահել եմ մտքումս: Դա շատ էր ազդել ինձ վրա: Մայրս բարկանում էր, թե ինչու է երեխային նման բաներ պատմում, բացասական լիցքեր հաղորդում, թշնամանք սերմանում… Բայց պապս պատմում էր: Հիշում էր, որ զինվորները հորեղբորը տնից տարել են, եղբայրը 11 տարեկան է եղել, նրան էլ են տարել, ցանկացել են մեծ պապիս էլ տանել, բայց մայրը դիմադրել է, քաշքշել, զինվորն էլ հրացանով հարվածել է նրանց գլխին, արյունահոսել են, երկուսն էլ ուշաթափ ընկել են: Նա, մի քանի րոպեից ուշքի գալով, միայն կիսով չափ աչքերը բացել ու տեսել է, որ զինվորը քույրերին քաշքշում է, ոպեսզի ձեռքերի ոսկյա ապարանջանները, զարդերը վերցնի: Ուշաթափ մոր մատները կտրել են, որ մատանիները վերցնեն: Պապիկս  աչքերը փակել է, որպեսզի հանկարծ չնկատեն, որ ուշքի է եկել, վախից անշարժ մնացել է այդպես: Զինվորները հեռացել են` դռներն ու լուսամուտները կողպելով իրենց վրա: Տան բոլոր ելքերը փակ էին:

Ժամեր անց թաղամասում սկսվում է հրդեհ: Երեւի փակել են դռները, որպեսզի մարդիկ չկարողանան դուրս գալ եւ այրվեն: Մայրը երբ ուշքի է գալիս, քույրը վերքերը կապում է, եւ այնպես է ստացվում, որ հրդեհի ժամանակ ավագ քույրը, մեծ պապիս գրկած, պատուհանի ապակին կոտրելով, դուրս է թռչում, մորն էլ են դուրս հանում, բայց փոքր քույրը չի հասցնում եւ այրվում է տան մեջ: Իրենք այգում են թաքնվում: Երբ զինվորները թաղամասից հեռանում են, մեծ պապիս հորեղբոր թուրք ընկերը թաքուն գալիս է իրենց մոտ ու տանում իր տուն: Նկուղում է պահում մերոնց: Այդ թուրքը տեսել էր մեծ պապիս հորեղբոր եւ եղբոր դիակները մերոնց տանից ոչ հեռու, բայց վախից չէր տարել թաղելու: Այդ օրը մեծ պապիս հայրը տանից հեռու մի հողատարածքում ձիթապտուղ մշակելու էր գնացել: Եւ նրանք խնդրել են այդ թուրք մարդուն, որ լուր տա իրենց հորը, տեղեկացնի, որ այդտեղ են: Բայց վերջինս ասել է. «Չեմ կարող, եթե գնամ հետաքրքրվեմ….վտանգավոր է»: Ու այդպես էլ ոչ մի լուր չեն առնում հորից, չգիտեն, թե այդ օրը ինչ պատահեց նրան: Բայց մեծ պապս միշտ ասում էր, որ եթե հայրը ողջ լիներ, հաստատ կփնտրեր իրենց: Մի քանի ամիս մնում են այդ թուրքի տան նկուղում. այդ թաղամասում, իհարկե, ոչ ոք չգիտեր իրենց այնտեղ գտնվելու մասին: Գաղտնի էր …

Երբ սկսվեց Հունաստանի հետ բնակչության փոխանակումը, այդ թուրք մարդն ասում է, որ իրենք էլ պետք է գնան, այլապես եթե երկար մնան, ու հանկարծ մեկն իմանա, իրեն էլ կսպանեն նրանց հետ միասին: Նա մերոնց գիշերը տանում է փակ կառքով: Տանում է այնտեղ, ուր հավաքում էին տեղահանվողներին: Մեծ պապս, մայրը եւ քույրը այդպես ճանապարհ են ընկնում, բայց Հունաստան հասնում են միայն մեծ պապս ու մայրը, քույրը ճանապարհին մահանում է սովից եւ ծարավից: Զինվորները շատ վատ են վերաբերվել, շա~տ: Ասել են` ձեզ փոխանակում ենք, ձեզ կհասցնենք Հունաստան, բայց շատ վատ են վերաբերվել ճանապարհին… Մարդկանց ծեծել են, հաց ու ջուր չեն տվել: Սա պատմելիս մեծ պապս միշտ լաց էր լինում: Ինքն ու մայրը հասել են Հունաստան, բայց մայրը միշտ ցանկացել է վերադառնալ իր հայրենի քաղաքը, իր տունը: Վեց տարի մնացել են Հունաստանում, հետո, երբ իրավիճակը մի փոքր խաղաղվել է, վերադարձել են Իզմիր: Բայց արդեն անունները եւ ազգանունը փոխել են եւ որպես թուրք են վերադարձել: Իհարկե, իրենց հին թաղամասը չեն գնացել, Իզմիրում այլ տեղ են բնակվել` որպես թուրք… Մեծ պապիս կենդանության օրոք նույնիսկ քիչ մարդ է իմացել նրա հույն լինելու մասին: Մենք մահմեդական ենք: Բայց նա…. Չգիտեմ: Գիտեք, երբ սենյակում մենակ էր մնում… գաղտնի խաչակնքում էր: Ես դռան ետեւից թաքում նայում էի նրան ու չէի հասկանում` ինչ է անում:

Պատմողը` Սեւալ, 32 տարեկան, Թուրքիա, ք. Կոնյա (պատմողի անունը փոխված է անվտանգության նկատառումներով)

Տատիկս հիշում է Իզմիրի հրդեհը: Նա ծնվել եւ մեծացել է Իզմիրում: Բնակչության մեծ մասն այն ժամանակ քրիստոնյա է  եղել, հիմնականում` հայեր ու հույներ, բավականին հերաներ էլ կային: Դե գիտեք, նույնիսկ ասել են «Գյավուր Իզմիր», դա հայտնի բան է: Տատիկիս մանկության սարսափներից էր 1922 թ. սեպտեմբերի ողբերգությունը: Ասում է, որ օրեր շարունակ փողոցները դիակներով էին լցված, ու այլանդակված մարմինները սարսափ էին տարածում: Բայց թուրքերը գնում էին հայերի եւ հույների ավերված, այրված տներից մնացած ապրանքները հանում, տանում օգտագործում: Տատիկիս հայրը տուն էր բերել կարի մեքենա…մի հայի տնից… ու դա շատ երկար ժամանակ տատիկիս մայրը, իսկ հետո` նաեւ տատս օգտագործել են: Բայց տատիկս ասում էր, որ ամեն անգամ այդ կարի մեքենայով ինչ-որ բան կարելիս այդ օրերն էր հիշում ու սարսափում: Միշտ սարսափում էր, որ Ալլահը կպատժի բոլորին: Որովհետեւ տեսել էր, թե մահմեդականները ոնց են քրիստոնյաների դիակների վրայից զարդեր հանել, գողացել, նույնիսկ թանկարժեք կտորից հագուստը մեռելների վրայից հանել են ու տարել: Տատիկիս հայրը եւ եղբայրը հրդեհից հետո կառքով գնացել են այդ թաղամասերը. տատիս եղբայրը պատմել է, որ կառքը դիակների վրայով էր գնում, կային կենդանի մարդիկ, որ տնքում ու լաց էին լինում: Բայց օրերով այդպես անտեր մնացել են: Տատիս եղբայրը հորն ասել է. «Մեղք են այս մարդիկ», հայրն էլ պատասխանել է. «Տղա’ս, սա Ալլահի պատիժն է, ամեն ոք, ով անհնազանդ է Ալլահին, այսպես անշուք է լինում նրա վերջը: Ահա թե ինչու ենք մենք բախտավոր, որ մահմեդական ենք ծնվել»:

Ասում են, թե հայերն ու հույներն են այրել քաղաքը… Չգիտեմ… Ասում էին, թե նրանք ցանկացան այրել մահմեդականներին, եւ Ալլահը պատժեց նրանց, եւ իրենք այրվեցին: Անկեղծ ասած` մտքումս միշտ այս հարցն է եղել. եթե նրանք են այրել, ապա ինչու դա չի եղել թուրքերի թաղամասերում… իրենք իրենց թաղամա՞սն են այրել: Արդյոք հնարավո՞ր բան է…. Բայց շատ հարցեր չեմ տվել այս թեմայով: Եւ չեմ էլ պատկերցրել` ինչու դա եղավ ընդհանրապես: Տատս հիշում է, որ զորքը հաղթական կերպով է մտել քաղաք: Դրոշներով… Եւ քաղաքի մահմեդականները ուրախ բացականչություններով են դիմավորել նրանց: Նույնիսկ զինվորական քայլերգ են նվագել ու պարել: Իսկ հաջորդ օրն արդեն քաղաքը մի մեծ գերեզմանոց էր… Շատ վատ բան է, շա~տ: Տատս շատ էր վախենում, որ մեռած քրիստոնյաների հոգիները իրենց կանիծեն:

Նաեւ պատմել է մի դեպք. թուրքերից մեկն իր հայ վարպետին զգուշացրել է, որ նրանց կոտորելու են: Հետո այդ թուրք մարդուն իրենց թաղում ծեծել են, եւ այդ մարդն իր ընտանիքով հեռացել է քաղաքից, որ չհետապնդեն:

Տատս շատ մեծ կարոտով ու ցավով էր հիշում հատկապես հին Իզմիրը… Ասում էր. «Աղջի’կս, չկար դրա պես մեկ այլ քաղաք… Մոխրացավ: Այլեւս երբեք առաջվանը չդարձավ»:

Akunq.net