Ավերում և վերականգնում. վավերագրելով մշակութային ավերածությունները Թուրքիայում

Գևորգ Աղջայան

Վերջերս վերադարձա վերջին 18 ամսվա ընթացքում Արևմտյան Հայաստան կատարած թվով չորրորդ ճանապարհորդությունիցս, որոնք էմոցիոնալ առումով սպառիչ էին: Վստահ չեմ՝ արդյոք կարող էի միայնակ ճանապարհորդել, թե ոչ: Չափազանց կարևոր է լավ մարդկանց, լավ ընկերների ընկերակցությունը: Բարեբախտաբար, այս անգամ ևս բախտավոր էի:

Կա մի քանի պատճառ, որոնց արդյունքում իմ այս փորձառությունը համարում եմ դժվարին: Այդ պատճառներից մի քանիսը հեշտ է բառերով արտահայտել, մյուսները` ոչ, ինչպես, օրինակ, պապիկիս գյուղ այցելությունը և ժողովրդագրական ուսումնասիրության համար իմ դաշտային հետազոտությունները: Այս հոդվածում փորձելու եմ ներկայացնել փորձառությունս, քանի որ դա ինձ օգնեց ավելի լավ հասկանալ իմ դրդապատճառը/մոտիվացիան:

Իմ առաջին ամբողջական օրը Վանում անսպասելիորեն հոգեկան ցնցում պատճառեց: Այն բանից հետո երբ այցելեցինք Վանի ամրոց, Վարագավանք և Կարմրավանք, վերադառնում էինք հյուրանոց, ես խնդրեցի շրջվել և գնալ մի վայր, ուր այցելել էի նախկինում` 17 տարի առաջ Արևմտյան Հայաստան կատարած իմ առաջին ճանապարհորդության ժամանակ:

Արտեմիդ գյուղը երբեմն եղել է նախաքրիստոնեական հայերի ծաղկուն գյուղերից մեկը: Երբ 1996 թ. այցելեցի, ավերված եկեղեցին օգտագործում էին որպես փարախ, պահպանվել էր նաև գերեզմանատունը՝ որոշ հայերեն արձանագրություններով: 1996 թ. այդ օրը տեսա գերեզմաններ, որոնք փորել և բացել էին: Կարելի էր տեսնել հանգուցյալներից մեկի ծնոտը: Թուրք զինվորները, որոնք մեծ հետաքրքրություն էին ցուցաբերել, թե ինչու եմ լուսանկարում նմանատիպ բաները, իմ փորձառությունն ավելի տհաճ դարձրեցին:

Այս անգամ գերեզմանատնից հետք անգամ չէր մնացել: Իմ այցելությունից հետո այս 17 տարվա ընթացքում հենց գերեզմանատան մեջտեղով կառուցել էին ճանապար, իսկ սարալանջին՝ բնակելի շենքեր: Հայերեն արձանագրություններով գերեզմանաքարերից հետք անգամ չի մնացել:

Անձրևում էր, ես և ընկերներս դժվարությամբ անցանք ցեխի միջով՝ փնտրելու որևէ փաստ… անորոշ խաչ, քառակուսի քարեր, որոնք կարող էին գերեզմաններ հիշեցնել: Քանի որ անձրև էր տեղում, ես հանեցի գլխարկս և սկսեցի թրջվել: Ընկերս հարցրեց, թե արդյո՞ք լավ եմ: Անկեղծ ասած` լավ չէի:

Մենք վերադարձանք եկեղեցի և տեսանք, որ այն 2007 թ. «վերականգնվել է»: Այժմ այն ավելի շատ նման է զինվորական բունկերի, քան եկեղեցու: Կրկին լավ չէի զգում:

Ինչու՞: Այնպես չէր, որ եկեղեցին նախկինում էքստրաօրդինար էր կամ էլ գերեզմանատունը կատարյալ վիճակում էր: Ավելին` մի բան, որ ի վիճակի չէի հասկանալ, սկսել էր մտքումս ուրվագծվել: Ավելի վաղ` այն օրը, երբ այցելեցինք Կարմրավանք, ընկերս նշեց, որ վեց ամիս առաջ իր այցելությունից հետո մուտքի մոտ նոր փոս է փորվել, ամենայն հավանականությամբ գանձագողերը դեռևս փնտրում են հայերի գանձերը:

Երկու օր անց մենք Չնքուշում էինք, և իմ բոլոր չորս ճանապարհորդությունների ընթացքում ինձ ընկերակցած Խաչիկ Մուրադյանն իրեն այնպես էր զգում, ինչպես որ ես՝ Արտեմիդում: Անցած տարվա մայիսին կատարած մեր վերջին ճանապարհորդությունից հետո կաթոլիկ եկեղեցու պատն այլևս ամբողջությամբ ավերակների էր վերածվել: Ամիսներ շարունակ Խաչիկն իր ֆեյսբուքի էջում այս գեղատեսիլ տեսարանից նկար ուներ, սակայն այժմ այն վերածվել է ավերակների, ինչը զայրույթ է պատճառում:

Երկու օր անց մենք ևս մեկ անգամ այցելեցինք իմ պապիկի գյուղ՝ Սաքրատ: Եկեղեցուց մնացել էր միայն պատը, կամարը, որտեղ երբեմն խորանն է եղել: Ես երրորդ անգամ էի Սաքրատում. ինչպես ամեն անգամ, այս անգամ էլ մտածում էի, որ 100 տարի առաջ այդ տեղում մկրտվել է պապիկս: Այս տարի կարմրավանքից, Արտեմիդից և Չնքուշից հետո շնորհակալություն հայտնեցի այն մարդուն, ում սեփականությունն է հանդիսանում այդ կամարը, և ով պահպանում է այն, և ասացի, որ դեռ կվերադառնամ:

Երբ մենք Վարագավանքում էինք, մարդը, ով հետևում է Վարագավանքին, մատնանշեց, որ երկրաշարժը զգալի վնաս է հասցրել: Ես չհասկացա վնասի չափը, մինչև որ չվերադարձա տուն և չհամեմատեցի համացանցում եղած նկարների հետ, որոնք նկարվել էին նախքան երկրաշարժը:

Այսպիսով՝ կամաց-կամաց ժամանակի ընթացքում թե՛ նպատակաուղղված, թե՛ բնության կողմից մեր ժառանգությունն ավերվում է: Միամտություն կլինի ասել, թե գնում եմ վավերագրելու այս անգին հուշարձանները, որոնք մատնանշում են մեր հողերի վրա մեր գոյությունը, քանի դեռ ամբողջությամբ չեն ջնջվել հողի երեսից: Դա ավելին է. կարծում եմ` ուղերձ է այսօր այնտեղ ապրող մարդկնաց: Կարևոր է, որ նրանք իմանան՝ մենք դեռևս կապված ենք հողին և մշակույթին: Մենք վերադառնալու ենք նորից ու նորից: Մենք երախտապարտ ենք, երբ մեր ժառանգությունը պահպանում և համապատասխան հարգանքի են արժանացնում, ինչպես, օրինակ, Վարագավանքը, մեծ ուշադրություն ենք դարձնելու, երբ այն անուշադրության է մատնվում, ինչպես Կարմրավանքն ու Արտեմիդը:

http://www.armenianweekly.com/2013/06/08/of-ruins-and-renovations-documenting-cultural-destruction-in-turkey/

Անգլերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net