Ալի Շյուքրյու բեյն ու Թոփալ Օսմանը

Այշե Հյուր

Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովում անցյալ տարի ընդունվեց 4+4+4 կրթության մասին օրենքը, որով պարտադիր կրթության տևողությունը հասնում է 12 տարվա: Վարչապետ Էրդողանը օրենքը, որն ընդունվել է ուսումնական տարվա կեսին հարցն առանց շահագրգիռ կողմերի հետ քննարկելու, ենթակառույցներ ստեղծելու, հասարակությանն օրենքի բովանդակությունն իրազեկելու, ինչպես հարկն է հանձնաժողովներում քննարկելու և ավելին՝ առանց հարկ եղած ձևով քվեարկելու, որպես փետրվարի 28-ի վերջին թույլտվություն, ուղարկեց պատմության գիրկը: Իսկ ես թեև շատ եմ կարևորում, որ փետրվարի 28-ի պոստ-մոդեռն հեղաշրջման համար հաշիվ տան, սակայն հավատում եմ, որ վերջին փոփոխությունը ոչ միայն չի լուծելու մեր կրթական համակարգի խնդիրները, այլև ավելի է խորացնելու: Տեղի սղության պատճառով այժմ կբավարարվեմ միայն ասելով, որ համամիտ եմ 2012 թ. մարտի 5-ին «Թարաֆ» թերթում Նեշե Դյուզելին հարցազրույց տված Իբրահիմ Բեթիլի և Կրթական բարեփոխումների նախաձեռնության զեկույցը պատրաստողների հետ (զեկույցի հղումը կարող եք գտնել գրականության ցանկում):

Սույն հոդվածում անդրադառնալու ենք 1923 թ. մութ ոճրագործության զոհ դարձած Տրապիզոնի պատգամավոր Ալի Շյուքրյու բեյին և նրան սպանած Գիրեսունցի Թոփալ Օսմանին: Այս պատմությունը, որն առաջին անգամ 2006 թ. լույս է տեսել «Ռադիքալ իքի» և «Բիրիքիմ» ինտերնետային կայքերում հրապարակված իմ հոդվածներում, ոմանք կարծում են, որ սեպի պես խրվել է «Ժողովրդահանրապետական կուսակցության և նրա ընդդիմադիրների միջև» կամ «իշխանության և ընդդիմության» միջև, որովհետև մեր հանրապետության պատմությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակները փոխվում են, ժամանակի հետ փոխվում է նաև իշխանությունը, սակայն իշխանության և ընդդիմության միջև առկա հարաբերություններն այդքան էլ չեն փոխվում: 2012 թ. ընտրություններից ի վեր ԹԱՄԺ-ում իշխող մթնոլորտը հիշեցնում է 1920-ականների, 1950-ականների և 1970-ականների մթնոլորտը:

***

Ալի Շյուքրյու բեյը ծնվել է  1884 թ. Տրապիզոնի Վաքըֆքեբիրում, սովորել է ռազմածովային դպրոցում, այնուհետև Անգլիայում ուսումնասիրել է ծովային իրավունք, ռազմածովային ուժերի շտաբի մայոր եղած ժամանակ վերջին օսմանյան խորհրդարանում եղել է Տրապիզոնի պատգամավոր, սակայն երբ 1920 թ. մարտի 16-ի դաշնակից ուժերը նվաճել և փակել են խորհրդարանը, գնացել է Անկարա: Նորաստեղծ Ազգային մեծ ժողովում դարձել է Տրապիզոնի պատգամավոր: Որոշ ժամանակ անց դարձել է տարատեսակ պատճառներով Մուստաֆա Քեմալին ընդդիմություն դարձած Երկրորդ խմբի հայտնի անձանցից մեկը:

Ալի Շյուքրյու բեյին մոտիկից ճանաչողների համաձայն` նա տիրապետում էր հռետորական արվեստին, ամբիոնից առանց կաշկանդվելու ելույթ էր ունենում: Համաձայն ժամանակի քաղաքական գործիչներից մեկի` Զամիր բեյի (Դամար Արըքօղլու)` «նա լավ անգլերեն գիտեր, մարմնեղ էր, բարձրահասակ, կարճատես, կրում էր հաստ ապակիներով ակնոցներ, մի փոքր կարճ ծնոտով, թեթև արտահայտված այտոսկրերով, խիստ հայացքով, ճիշտ արտահայտությամբ, գեղեցիկ խոսող մեկն էր, ով լսել էր տալիս իր խոսքը և իր իմացածից չէր զարմանում»: Մեկն էր, ով «կառավարության օգտին խոսողներին մեղադրում էր սինլքորության մեջ», «իր ֆանատիզմով հետ չէր մնում հոջաներից, ուզում էր, որ կնոջ ազատությունը մնա այնպես, ինչպես որ կա, չէր հանդուրժում, որ կինն անգամ դեմքը բացի»: Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայը ևս ասում է, որ Ալի Շյուքրյու բեյը խորհրդարանի պահպանողական խմբում «ամենաանվախներից» մեկն էր: Այսպես, օրինակ, նրա գործերից էր 1920 թ. ԹԱՄԺ-ի ընդունած` խմիչքի արգելքի մասին օրենքը: 

«Թան (Արևածագ)» թերթը

Կրոնական հարցերում զգայնությամբ աչքի ընկնող Ալի Շյուքրյու բեյը 1922 թ. նոյեմբերի 2-ին կայսրության վերացման վերջին շրջանում յուրաքանչյուր ելույթի ժամանակ չի սահմանափակվում խալիֆայությունը պաշտպանելով. ի հակադրություն Մուսթաֆա Քեմալի «Ազգային իշխանություն» թերթի՝ լույս է ընծայում «Թան» թերթը, բացի այդ` հրապարակում է բրոշյուր, որը պաշտպանում էր խալիֆայությունը: Ալի Շյուքրյու բեյը ոչ միայն քննադատում է միաժամանակ Լոզանի հաշտության բանակցություններին թուրքական պատվիրակության նախագահ Իսմեթ Ինոնյուին, ով Արտաքին գործերի նախարարության աշխատակից չէր, այլև, խոչընդոտելով խորհրդարանի աշխատանքները, զայրացնում է Մուստաֆա Քեմալին: Նույնիսկ 1923 թ. մարտի 6-ի պատմական նիստի ժամանակ Մուստաֆա Քեմալն ու Ալի Շյուքրյու բեյը իրար վրա են հասնում:    

Վերջին անգամ մարտի 26-27-ի գիշերը Քարաօղլան շուկայի Քույուլու սրճարանում ընկերների հետ զրուցելիս և նարգիլե ծխելուց հետո տեսել են Մուտաֆա Քեմալի թիկնապահ Թոփալ Օսմանի մարդկանցից Մուստաֆա Քափթանի հետ թև թևի տված քայլելիս: Անհետացման երրորդ օրը եղբայրը՝ Շևքեթ բեյը, դիմել է վարչապեը Ռաուֆ բեյին: Երկրորդ խմբի անդամները բուռն քննարկում են և միայն «անհետացածը հավի ճուտ չէ, պատգամավոր է: Խորհրդարանն անմիջապես պետք է գործի անցնի» կոչից հետո Անկարայի նահանգապետ Աբդուլքադիր բեյի հրամանով ողջ ոստիկանությունն ու ժանդարմերիան գործի է անցնում:

Ի՞նչ է եղել Փափազի (քահանայի) այգում 

Թոփալ Օսմանի օգնական Մուստաֆա Քափթանի խոստովանության համաձայն՝  ճաշելու պատճառաբանությամբ Ալի Շյուքրյու բեյին Թոփալ Օսմանը տարել է Սաման փազարում գտնվող իր տուն, որտեղ էլ Թոփալ Օսմանն իր 8 մարդկանցով նրան օղապարանով խեղդել է: Մուստաֆա Քափթանը չի ասել, թե մարմինը որտեղ են թաղել, սակայն հետո պարզ է դարձել, որ Թոփալ Օսմանը թաքցրել է Քահանայի այգի կոչված վայրում գտնվող տանը, որն իրեն նվիրել է անձամբ Մուստաֆա Քեմալը:

Երբ դեպքի մասին հայտնի է դարձել, Թոփալ Օսմանին բռնելու գործողության ծրագիրն անձամբ Մուստաֆա Քեմալն է մշակել: Ինչպես պատմում է Ռաուֆ բեյը, նախ կանչել են թիկնազորի հրամանատար Իսմայիլ Հաքքըին (Թեքչե), Մուստաֆա Քեմալն անձամբ պատրաստել է Թոփալ Օսմանի հանձնվելուն ուղղված գործողության պլանը, հետո կնոջ՝ Լաթիֆեի հետ միասին Չանքայա պալատից հեռացել և գնացել է Ռաուֆ բեյի՝ կայարանում գտնվող բնակարան: Իսկ համաձայն տիկին Լաթիֆեի քրոջ՝ Վեջիհի Իլմենի՝ երբ Թոփալ Օսմանն ու իր մարդիկ շրջափակել են Չանքայա պալատը և սկսել են կրակ բացել, Մուստաֆա Քեմալը, սավանով փաթաթվելով, տիկին Լաթիֆեի հետ միասին գաղտնի հեռացել են պալատից: Հայտնի չէ, թե այս պատմություններից որն է ճիշտ, սակայն ձեռնարկված միջոցները տեղին են, որովհետև Թոփալ Օսման աղան չի ընդունել հանձնվելու պայմանը և գնալով Չանքայա պալատ` մոլագարի պես ամեն ինչ ջարդ ու փշուր է արել:

Այս ընթացքում ոստիկանությունն ու ժանդարմերիան փորձում էին պարզել, թե որտեղ են դիակը թաղել: Ապրիլի 1-ին մի հովվի ծանուցմամբ Ալի Շյուքրյու բեյի դին գտել են Անկարայի շրջակայքում գտնվող Մուհյե (Մեհյե) գյուղի մերձակայքում թաղված: Ինչպես երևում է դիակի վրա եղած հետքերից, Ալի Շյուքրյու բեյը մինչև վերջի պահը դիմադրել է: Այնպես է դիմադրել, որ սեղմված բռունցքի մեջ եղել է Թոփալ Օսմանի տան աթոռից պոկած մի կտոր: 

Համաձայն պաշտոնական պատմագրության՝ դիակը գտնելուց հետո Թոփալ Օսմանը փակվել է Քահանայի այգում, և 1923 թ. ապրլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը մինչ առավոտ դիմադրություն է ցույց տվել, այնուամենայնիվ, նրան վիրավոր վերցրել են, սակայն հիվանդանոցի ճանապարհին մահացել է: Չգիտես ինչու` անհապաղ թաղել են (որոշ աղբյուրների համաձայն՝ գլխատելով), սակայն քանի որ խորհրդարանը միաձայն որոշել էր Ալի Շյուքրյու բեյին սպանողին ձերբակալել և Ուլուս (Ազգային) հրապարակում մահապատժի ենթարկել, գլխատված մարմինը գերեզմանից հանել և խորհրդարանի դռան մոտ ոտքից կախաղան են բարձրացրել: 

Ո՞վ է կանգնած ոճրագործության հետևում

Հարցը, թե ով է կանգնած Ալի Շյուքրյու բեյի սպանության հետևում, շատ մարդկանց է հետաքրքրել թե’ այն օրերին, և թե’ հետագայում: Կասկածի տեղիք է տալիս այն հանգամանքը, թե ինչու՞ է Մուստաֆա Քեմալը գնացել կայարանում գտնվող բնակարան, ինչու՞ է Թափալ Օսմանը թալանել Չանքայա պալատը, վիրավորված ձերբակալելով ինչու՞ են անմիջապես գլխատել և թաղել: Հետաքրքիր է, որ գրեթե ամեն հարցի շուրջ ելույթ ունեցող Մուստաֆա Քեմալն այս հարցում լռել է, Թոփալ Օսմանի մասին չի խոսել ո՛չ որպես «մեղավորի», ո՛չ էլ որպես «կասկածյալի»: Մահմուդ Գոլօղլուն իր «Թուրքիայի Հանրապետություն, 1923» վերնագրված գրքում, դեպքի մասին տարբեր տեսակետներ հավաքելուց հետո, այն կարծիքին է, որ Թոփալ Օսմանը Ալի Շյուքրյու բեյին սպանել է անձնական թշնամանքի հողի վրա:   

Ալի Ֆուադ Ջեբեսոյն իր «Քաղաքական հիշողություններ» աշխատության մեջ Թոփալ Օսմանի «ոչնչացման» ընթացքում Մուստաֆա Քեմալի լռություն պահպանելու վերաբերյալ ակնարկներով է խոսում: Այդ ժամանակ ԹԱՄԺ-ի քարտուղար Մահիր Իզն իր «Տարիների հետքը» վերնագրված հուշերում գրում է. «Այս ավազակախումբը սկսել էր քաղաքում կարգ ու կանոնը և կանոնավոր բանակի զինանոցներում զինվորական կարգապահությունը խախատելու գործելակերպ որդեգրել: Բնականաբար այս անբնական վիճակը չէր կարող շարունակվել: Հավանաբար «մեկ գնդակով երկու նապաստակ խփելու տրամաբանությամբ» Ալի Շյուքրյու բեյի դին անհետացնելը հանձնարարել են Թոփալ Օսմանին»: Ողջ կյանքի ընթացքում Մուստաֆա Քեմալին հավատարիմ մնացած Ֆալիհ Ռըֆքն իր «Չանքայա» գրքում գրում է. «Ի վերջո Թոփալ Օսմանին կանոնավոր բանակի ցամաքային զորքերի հրամանատարներից Իսմայիլ Հաքքը Թեքչեն Մուստաֆա Քեմալի հրամանով Չանքյայում սպանեց»:

Ռըզա Նուրի պնդումները

Իսկ Մուստաֆա Քեմալի երդվիալ թշնամի Ռզա Նուրն իր «Կյանք և հիշողություններ» գրքում դեպքերի կուլիսային կողմի մասին ասում է. «[Օսման աղան] ինձ սիրում էր, վստահում էր: Ես էլ նրան էի սիրում: Խորհրդարանի առջևից անցնելիս ասաց. «Ասում են՝ խորհրդրանում բազմաթիվ հայրենիքի դավաճան պատգամավորներ կան, սրանք հայրենիքը վաճառում են, ինչու՞ ինձ չես ասում: Բոլորին կսպանեմ: Ալյընտրանք չկա, այսքան ջանք, այսքան արյուն: Հայրենիքը փրկեցինք, հիմա էլ սրանք դուրս եկան»: հարցրեցի, թե այդ դավաճանների մասին նրան ով է ասել: Պատասխանեց` մի հարցրու: Ես պնդեցի, ստիպեցի: Ասաց, որ Ղազին է ասել: Ամեն ինչ պարզ դարձավ: Մուստաֆա Քեմալը երկրորդ խմբից վտանգ էր սպասում, ելք այլևս  չէր մնացել: Թոփալ Օսմանին նրանց սպանել էր տալու»:

Ըստ Ռզա Նուրի՝ Թոփալ Օսմանին սպանելու հրամանն անձամբ Մուստաֆա Քեմալն էր տվել: Ոճրագործությունից հետո Մուստաֆա Քեմալը, իր տանը Թոփալ Օսմանին թաքցնելով, նրան հանգստացրել է: Կրկին ըստ Ռզա Նուրի՝ շրջափակված Թոփալ Օսմանն ու նրա 8 մարդիկ առանց դիմադրության հանձնվել են թիկնազորի հրամանատար Իսմայիլ Հաքքը բեյին, ով էլ այս 9 հոգուն ատրճանակով սպանել է: 

Թաղման արարողություն, որն ուղղեկցվել է դեպքերով

Ալի Շյուքրյու բեյի թաղման արարողությունը պատրվակ հանդիսացավ, որ թե՛ առաջին և երկրորդ, և թե՛ Տրապիզոնի խմբերի, որտեղ ուժեղ էին Էնվեր փաշայի կողմնակիցներն, ու Մուստաֆա Քեմալի միջև եղած նախկին թշնամանքը բոցավառվի: Առաջին խմբի անդամները, ովքեր պետք է տանեին դին, հարմար գտան, որ այն Կաստամոնուուվ տանեն Ինեբոլու, այնտեղից էլ` Տրապիզոն, իսկ երկրորդ խմբի անդամներ, Լազիստանի պատգամավոր Զիա Հուրշիթը և ընկերները պատճառաբանելով, որ վերոնշյալ ցամքային ճանպարհը փակ է, ցանկացան տանել նախ` Ստամբուլ, այնուհետև` Տրապիզոն: Իսկ Մուստաֆա Քեմալն ընդունելով, որ ճանապարհը փակ է, մտավախությամբ, որ դեպքը կարող է դժգոհության առիթ հանդիսանալ, Ստամբուլ տանելուն դեմ է արտահայտվում: Արդյունքում դին Ինեբոլուով ուղարկում են Տրապիզոն, սակայն ողջ ճանապարհի ընթացքում և Տրապիզոնում կառավարության դեմ դեպքեր են տեղի ունենում: Երբ 1923 թ. ապրիլի 4-ին Բարութչուզադեների «Իսթիքբալ» թերթում Տրապիզոնի նախկին վալի «Դելի» (Խենթ) Համիդ բեյի ստորագրությամբ Մուստաֆա Քեմալին պախարակող քննադատական հոդված է լույս տեսնում, Մուստաֆա Քեմալը Քազըմ Կարաբեքիրին ասում է. «Տրապիզոնում եռացող կաթսա կա, որը ժամանակին չես հանգցրել: Այժմ նորից է սկսել եռալ: Այս անգամ զորեղ բռունցք են վաստակել»: 

Տրապիզոնի ընդդիմությունը

Երբ Թոփալ Օսմանի դին Ուլուսում ճոճվում էր, ԹԱՄԺ-ը ցրվեց, ընտրություններ անցկացնելու որոշում կայացվեց, որից հետո ժամանակավոր ընտրություններ անցկացնելու վերաբերյալ օրենքը փոփոխություններ կրեց: Երբ 1920 թ. ապրիլի 15-ին հայրենիքի դավաճանության մասին օրենքին շատ շտապ հավելված ավելացվեց և հաստատվեց, որ «նա, ով կընդդիմանա ԹԱՄԺ-ի որոշումներին, կփորձի վերականգնել կայսրությունը, կմեղադրվի հայրենիքի դավաճանության մեջ», խորհդարանը փակվեց՝ թևակոխելով ընտրությունների փուլ:

Որպեսզի Մուստաֆա Քեմալի հեղինակությունը ժողովրդի մեջ մեծանա, երկրորդ խումբը, ընտրությունները հարմար առիթ համարելով, արդեն բերանից դուրս եկած ցանկացած նախադասություն կարողանալու էր դիտարկել «հայրենիքի դավաճանություն»: Կրկին Տրապիզոնի վիլայեթում, որն ընդգրկում էր Ռիզեի և Գյումուշհանեի սանջակները, Մուստաֆա Քեմալի և իր կողմնակիցների դեմ լայն աշխատանքներ են սկսում: Որոշ տրապիզոնցիներ այնքան էին ընդդիմացել, որ կտրոր-կտոր էին արել Մուստաֆա Քեմալի նկարները, երբ Մուստաֆա Քեմալին և տիկին Լատիֆեին միասին ֆիլմերում տեսնում էին, սուլում էին:

Երբ մայիսին իթթիհադականների նախկին Կրթության նախարար Շյուքրյու բեյը նշանակվեց Տրապիզոնի վալի (նահանգապետ), իրավիճակն ամբողջությամբ վերահսկողության տակ առավ: Բարութչուզադե Ֆաիկ բեյն ու Համիդ բեյն իրենց մեղքն ընդունեցին և ներում ստացան: Չընդունելով Լազիստանի պատգամավոր Զիյա Խուրշիդ բեյի թեկնածությունը՝ այնպես են անում, որ չընտրվի. նրա փոխարեն ընտրվում է իր ավագ եղբայրը՝ Ֆաիք Գյունդայ բեյը: Այսպիսով՝ Ազգային-ազատագրական պայքարի ողջ ընթացքում Անկարային մտահոգած «Տրապիզոնի հարցը» լուծվում է: 1923 թ. օգոստոսի 11-ին իր նստաշրջանը սկսած Երկրորդ նորակազմ խորհրդարանի ընդդիմադիրներից որպես անկախ պատգամավոր կարողացավ մուտք գործել միայն Գյումուշհանեի պատգամավոր Զեքի (Քադիրբեյօղլու) բեյը: Ընդդիմություն չունեցող խորհրդաարանը ստորագրում է Լոզանի հաշտության պայմանագիրը (14 հոգի դեմ են քվեարկում), այնուհետ Անկարան դարձնում են մայրաքաղաք և հռչակում հանրապետություն: Արդեն թևակոխում են նոր շրջան, որտեղ իշխանություն-ընդդիմություն հարաբերություններում որևէ նոր բան չկար:

Ո՞վ է Թոփալ Օսմանը

Ըստ Հատուկ կազմակերպության անդամ Արիֆ Ջեմիլի՝ Թոփալ Օսմանը պատմության էջերում առաջին անգամ հայտնվում է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ Գիրեսունից հավաքած 100 հոգանոց հրոսակախմբով Տրապիզոնի բանտի դուռը բացում և խառնվում է 150 դատապարտյալ հրոսակներին: Իր իսկ խոսքերով Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ վիրավորվել և կաղ է դարձել: Թոփալ Օսմանի կամավորները Հատուկ կազմակերպության կազմում մասնակցել են Արդվինի շրջակայքի հայերի տեղահանությանը: 1916 թ. ապրիլին Բորչկայում ռուսների դեմ պատերազմող թուրքական բանակին միացած Թոփալ Օսմանը մոռանալով, որ բանակում է գտնվում, տեսնելով թեժ բախումները՝ երկչոտության և փախուստի նշաններ է ցուցաբերում, հրամանատարը չի ներում Օսմանին՝ որպես պատիժ նշանակելով 50 մտրակի հարված: Հարվածները բավական են լինում, որ մեր հերոսը շտապ վերցնի իր փտած զեկույցն ու վերադառնա հայրենիք: Որոշ ժամանակ անց Թոփալ Օսմանը հայտնվում է Գիրեսուն-Սամսունի շրջակայքում և սկսում հաշիվներ մաքրել հունական հրոսակախմբերի հետ, որոնք երկար ժամանակ էր, ինչ ցանկանում էին շրջանը միացնել անկախ Պոնտոսի պետությանը: 

1915 թ. մեղավորներից մեկը

Իթթիհադականների վերջին գաղտնի կազմակերպության՝ Հատուկ կազմակերպության վերջին նախագահ Հուսամեդդին Էրթուրքն իր հուշերում գրում է՝, որ երբ 1919 թ. մայիսի 19-ին Մուստաֆա Քեմալը, որպես 9-րդ բանակի վերահսկիչ (ինսպեկտոր), գալիս է Սամսուն, Հավզայում հանդիպում է Օսման աղայի հետ: Հավանաբար այդ ընթացքում Ռազմական դատարանը հայկական կոտորածներին մասնակցելու մեղադրանքով փնտրում էր Թոփալ Օսմանին: Կարելի է եզրակացնել, որ այս ասպարեզում ունեցած նրա վարպետությունը հույների դեմ օգտագործելու կարիք է եղել, քանի որ 1919 թ. հուլիսին սուլթան Վահեդդինը հանում է Թոփալ Օսմանի նկատմամբ հայտարարված հետախուզությունը: Թոփալ Օսմանը դառնում է Ազգային իրավունքի պաշտպանության կազմակերպության Գիրեսունի մասնաճյուղի նախարար: 1919 թ. հուլիսի 23-ին` Էրզրումի կոնգրեսի ժամանակ, Մուստաֆա Քեմալին ընդդիմացողներին նյարդացնելու պարտականությունը հաջողությամբ է կատարում:

Շոգենավի կաթսաներում այրվածները

Համաձայն այդ ժամանակվա վկաներից Հասան Իզզեդդին Դինամոյի՝ Մուստաֆա Քեմալը «Պոնտոսի փորձանքից փրկվելու գործը թողել էր փորձառու Թոփալ Օսմանի ուսերին»: Թոփալ Օսմանը պատասխանել է. «Դուք ընդհանրապես չանհանգստանաք, փաշա՛, այդ պոնտոսի հույներին այնպիսի ծխի տամ, որ բոլորը քարանձավներում իշամեղվի պես սատկեն»:

Համաձայն Ֆալիհ Ռըֆքըի՝ Թոփալ Օսմանը հարձակման ենթարկված յուրաքանչյուր թուրքի տան դիմաց երեք հույնի տուն է հրի ու սրի մատնել, իրենց ձեռքերով գերեզմանները փորել տալով, ողջ-ողջ մարդկանց թաղել է, շոգենավի կաթսայատանը ածուխի փոխարեն մարդկանց է ողջակիզել: Այս ամենի արդյունքում շրջանն ամբողջովին մաքրել է հույներից: Սակայն Թոփալ Օսմանի այս «ազգային» ջանքերը ուղղված են եղել ոչ միայն շրջանի ոչ մուսուլմանների, այլև` մուսուլման/թյուրք ցեղերի դեմ: Օրինակ՝ 3-րդ դիվիզիայի հրամանատար Ռյուշթյու բեյը 1920 թ. օգոստոսին ԹԱՄԺ-ին հասցեգրած նամակում բողոքում է Օսման աղայի հրոսակություններից և դաժանություններից: Մուստաֆա Քեմալի պատասխան հեռագրում գրված է եղել. «Բողոքներին ականջ մի դիր, շարունակիր»:

Բողոքներին ականջ դնող չկա

1921 թ. Լազիստանի (Ռիզե) պատգամավոր Օսման բեյն է Մուստաֆա Քեմալին հեռագիր ուղարկում, որում, կարծելով, թե Ռյուշթու ֆեյը իրավիճակը մանրամասն չի ներկայացրել, գրում է. «Այլևս չկա այնպիսի դաժանություն և բռնություն, որ այս տգետ մարդը ցայժմ Գիրենսուում կատարած չլինի: Հույներից և բնակիչներից վերցրած հարյուր հազարավոր լիրաների հաշիվը ոչ ոք չի կարող պահել: Այժմ սկսել է հրոսակությամբ զբաղվել Տրապիզոնի նավահանգստում… եթե այսպես շարունակի, շատ տհաճ պատմության պատճառ կհանդիսանա»:

Սակայն այս նամակը օգուտ չունեցավ

Իսկ միևնույն ժամանակ կազմված պաշտոնական զեկույցում ավելի դաժան պնդում է տեղ գտել. «Թոփալ Օսմանը 900 հոգու լցրել է մի քարանձավ և սպանել, սակայն Թոփալ Օսմանի գործած մեղքերը նրա համար բնութագիր են հանդիսանում. գրեթե մեկ ամիս անց մեր պարոնին ԹԱՄԺ-ը հրավիրում է Անկարա՝ Մուստաֆա Քեմալի անվտանգությունն ապահովելու: Թոփալ Օսմանը ճանապարհին ձեռքերը ծալած չի մնում. թալանում է Չորում-Ալաջայի շրջակայքի տները, բնակիչների անասուններն ու ունեցվածքը բռնագրավում»:

1921 թ. մարտին Քոչգիրիի քրդական ապստամբությունը ճնշելու համար շրջան ուղղարկված Սաքալլը Նուրեդդին փաշայի հրամանատարության տակ բանակին միացած Թոփալ Օսմանի 47-րդ գումարտակն այնպիսի մի դաժանությամբ է աչքի ընկնում, որ խորհրդարանում լայն քննարկումների տեղիք է տալիս: Թոփալ Օսմանն այն աշխարհ է ուղարկում ոչ միայն ապստամբ քրդերին, այլև` Սուշեհրի, Քոյուլհիսարի, Ռեշադիեի, Նիքսարի և Էրբաայի հայերին և հույներին: Երբ Քոչգիրիից ճանապարհ է ընկնում` մասնակցելու համար Սաքարիայի պատերազմին, իրականացնում է վերջին բռնությունը և Մերզիֆոնի հույն և հայ բնակչությանը կոտորում: Թ. Օսմանը Սաքարիայի պատերազմից վերադառնում է ողջ-առողջ:

Լեգենդի վերածնունդը

Այս թվականից հետո, Անկարայի բարձաստիճանների անվտանգությունն ապահովելով, Թոփալ Օսման աղան սկսում է վայելել իշխանությունը, սակայն նրա թագավորությունը վերջանում է Ալի Շյուքրյու բեյի սանությամբ: Լա’վ, Թոփալ Օսմանի լեգենդն ավարտվելու՞ է: Ո՛չ, չի ավարտվելու: 1925 թ. անձամբ Մուստաֆա Քեմալի հրամանով Թոփալ Օսմանի աճյունը Գիրենսուի ամրոցից (այստեղ են թաղել) հանում և թաղում են ամրոցի ներսում գտնվող պանթեոնում: Սա առիթ է տալիս, որ գիրենսունցիներն անկեղծ հավատան, որ «Մուստաֆա Քեմալն այս դեպքի հետ որևէ առնչություն չունի»: Երբ տրապիզոնցիները Ալի Շյուքրյու բեյին մեծարում են որպես «ժողովրդավարության նահատակ», գիրենսուցիները Թոփալ Օսմանին գրեթե սրբացնում են:

Սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից հետո 1981 թ. Գիրենսունի վարչությունը Թ. Օսմանին հերոսի կոչում տալու համար դիմել է Թուրքական պատմագիտական ընկերությանը՝ այս հարցի շուրջ նրն կարծիքն իմանալու, սակայն բացասական պատասխան է ստացել: Երբ 1983 թ. Քենան Էվրենն այցելել է քաղաք, Թոփալ Օսմանի մասին գովասանքի խոսքեր է ասել: 1987 թ. ի վեր տեղական ղեկավարներն սկսել են ապրիլի 2-ին հարգել Թոփալ Օսմանի հիշատակը: Տարիներ անց Սուսուրլուքի սկանդալի գլխավոր հերոսներից թոշակի անցած փոխծովակալ Վելի Քյուչուքը, ով այսօր Էրգենեկոնի դատավարության շրջանակում Սիլիվրիում կրում է պատիժը, Գիրենսուում Ժանդարմերիայի շրջանային ղեկավար եղած ժամանակ «Թոփալ Օսման աղայի կենսագրությունից ազդված», որոշում է նրա հիշատակին հուշարձան կառուցել: Ստամբուլում կառուցած հուշարձանը 2001 թ. ուղարկում է Գիրենսու, սակայն այդ ժամանակվա քաղաքապետ Մեհմեդ Ըշըքի (22-րդ գումարման ԹԱՄԺ-ի ԺՀԿ-ական պատգամավոր և երկու անգամ Գիրենսուի քաղաքապետ է եղել) կարգադրությամբ այն պահեստ են տանում: 2002 թ. Անշարժ գույքի վարչությունը հուշարձանի վերաբերյալ Ներքին գործերի նախարարության և Գլխավոր շտաբի միջև տեղի ունեցած նամակագրությունը մամուլին է հանձնում:

Նույն տարում Գիրենսունի ամրոցում գտնվող հուշարձանի վրա օսմաներենով գրված արձանագրության մեջ «պոնտոսցիների ոչնչացման ժամանակ մատուցած ծառայությունները» գովաբանող նախադասությունը լատիներեն վահանակի տեքստում փոխվել է հետևյալ նախադասությամբ՝ «ազգային անվտանգության քաղաքականությանը հարիր»: Գիրենսունի ազգայնականները չեն կարողանում այս փոփոխությունները հասկանալ և այդ իսկ պատճառով զայրանում են: Հենց խոսում եմ Թոփալ Օսմանի մասին, սպառնալի նամակներ եմ ստանում: Տեսնենք, թե այս անգամ կստանա՞մ:

Աղբյուրներ

1. Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, Tan Matbaası, 1961.
2.  Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni, Siyasi Hatıralarım-2, Emre Yayınları, 1993.
3.  Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, Başnur Matbaası, 1971.
4. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, 3. Cilt, Yayınlayan: Heidi Schmit, Altındağ Yayınları, 1967.
5.  Ahmet Demirel, Ali Şükrü Bey’in Tan Gazetesi, İletişim, Cemal Şener, Topal Osman Olayı, Etik Yayınları, 1992.
6.  İpek Çalışlar, Latife Hanım, Doğan Kitap, 2006.
7. Զեկույցի համար տե՛ս. http://erg.sabanciuniv.edu/sites/erg.sabanciuniv.edu/files/ERG_GerekceMetni_SON.pdf            

 http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-ali-sukru-bey-ve-topal-osman.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net