Այո’, ես կնախընտրեի Սևրի դաշնագիրը

Այշե Գյունայսու

Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրմանը վերաբերող միֆերից ամենահիմնականը, թերևս, այն է, ըստ որի` Սևրի դաշնագիրը մեր գերություն էր իմպերիալիստներին, իսկ Լոզանի պայմանագիրը` «փրկությունը»: Ասացի` ամենահիմնականը, քանի որ պետությանը հաջողվել է բոլորին համոզել այդ հարցում: Սևրի վրա դրված տաբուն դեռ չեն կարողացել հաղթահարել: Այդ պատճառով Սերդար Քայայի հեղինակությամբ «Թարաֆ» օրաթերթում` 2012 թ. հուլիս-օգոստոսին հրապարակված հոդվածաշարը շատ էական է, քանի որ «առաջինն է» այդ առումով: Քայայի գրչին պատկանող` «Սևրի պարանոյան», «Հասկանալ Սևրը», «Սևրի քարտեզը», «Վատ անգլիացիները», «Լավ թուրքերը» հոդվածները կարելի է գտնել http://www.serdarkaya.com/taraf/ կայքէջում:

Սևրի դաշնագիրը, անշուշտ, ծառայում էր մեծ ուժերի իմպերիալիստական նպատակներին, բայց Օսմանյան կայսրությունը ևս, չնայած գտնվում էր ծվատված վիճակում, այնուամենայնիվ, իմպերիալիստական ուժերից մեկն էր և պատերազմի մեջ էր ներքաշվել` իր իմպերիալիստական հաշվարկների հետևանքով, ինչպես նաև, առիթից օգտվելով, սարսափելի ցեղասպանություն էր իրագործել սեփական քաղաքացիների հանդեպ: Ըստ Հանս-Լուկաս Կիզերի` «19-րդ դարի և մեկնարկող 20-րդ դարի ոչ մի այլ պետություն այդչափ մեծ բռնություններ չէր կիրառել` իր տիրապետության տակ գտնվող էթնիկ քարտեզը հաշվարկային կերպով փոխելու ուղղությամբ»:

Սևրի դաշնագիրը, Օսմանյան կայսրության մասնատման և ազգային պետությունների միջև բաժանման հետ մեկտեղ, նպատակ ուներ նաև պատժել այն հանցագործությունների հեղինակներին, որոնք իրագործվել էին այս պետության կողմից` սեփական քաղաքացիների նկատմամբ: Թաներ Աքչամի և Ումիթ Քուրթի հեղինակությամբ լույս ընծայված նոր գրքում, որը կրում է «Օրենքների ոգին» վերնագիրը, համառոտ կերպով ներկայացված են Սևրի դաշնագրի այն հոդվածները, որոնք վերաբերում էին այդ հարցին: Սույն պայմանագրի 141-րդ հոդվածը նախատեսում էր չեղարկել 1914 թ. նոյեմբերի 1-ից սկսած` կատարված բռնի կրոնափոխությունները, 143-րդ հոդվածը` օգտագործել պետության բոլոր հնարավորությունները` նույն ամսաթվի դրությամբ աքսորված, կորած, բանտարկված մարդկանց գտնելու համար, 144-րդ հոդվածը` ապահովել ոչ թուրք օսմանյան քաղաքացիների` հայրենիք վերադառնալը, իրենց ունեցվածքին տեր կանգնելը և գործերին անցնելը, նրանց կամ ժառանգորդներին վերադարձնել բռնագրավված գույքը կամ փոխհատուցում վճարել դրա դիմաց:

Հենց միայն դրա համար` հայերի, հույների, ասորիների մնացորդացի` սեփական գյուղեր, այգիներ վերադարձի, նրանց կրած կորուստների դիմաց պետության փոխհատուցման համար ես կնախընտրեի Սևրի դաշնագիրը:

Ինչպես խիստ ակնհայտ կերպով նշվում է Սերդար Քայայի վերոհիշյալ հոդվածներում, Սևրը պարունակում էր նաև բավականին արդար դրույթներ: Օրինակ` Իզմիրը, որի բնակչության մեծամասնությունը ոչ մուսուլման էր, Սևրի դաշնագրով թողնվում էր թուրքական տիրապետության տակ (անգամ նշվել է, թե որպես այդ տիրապետության խորհրդանիշ` բերդի վրա օսմանյան դրոշն է քաշվելու), սակայն քաղաքի կառավարումը հանձնվում էր Հունաստանին, և ապահովվում, որ ոչ մուսուլման աքսորյալ իզմիրցիները քաղաք վերադառնան: Ստեղծվելիք մի տեղական խորհուրդ էր քաղաքը տեղում ղեկավարելու, իսկ 5 տարի հետո հնարավոր էր լինելու այն Հունաստանին կցելու մասին որոշում կայացնել: Իզմիրն «ազատագրվեց» արյունարբու Սաքալլը Նուրեթթին փաշայի կողմից: Երանի թե չազատագրվեր: Քանզի «ազատագրված» քաղաքը դարձավ հույն ժողովրդի զանգվածային սպանության, կանանց հավաքական բռնաբարությունների վայր, որտեղ ֆրանսիացի պատմաբան Էդուար Դրիոլի բնութագրմամբ` Իզմիրի նավահանգիստի մոտ ծովի մակերևույթն այնպես էր ծածկված դիակներով, որ անգամ «կարելի էր քայլել նրանց վրայով» (Tessa Hofmann, Matthias Bjornlund, Vasileios Meschanetsidis, The Genocide of Ottoman Greeks,  Caratzas Yayınevi, 2011, էջ 88): Այո’, նույնիսկ միայն Իզմիրի աղետը չլինելու համար ես կնախընտրեի Սևրի դաշնագիրը:

Սևրի պայմանագիրը, ի հակառակ մեզ մատուցվող տեղեկության, մասնատում էր ոչ թե Անատոլիան, այլ` Օսմանյան կայսրությունը: Սևրի դաշնագրում օսմանյան տարածքներից անջատվում էին Էգեյանի կղզիները, Հեջազը, Սուդանը, Կիպրոսը, Լիբիան, Մոսուլը, Քերքյուքը: Ինչպես տեսնում ենք, այդ առումով որևէ տարբերություն չկա Սևրի և Լոզանի միջև:

Սևրի դաշնագրով չէր նախատեսվում Քուրդիստան անվամբ պետության ստեղծումը, թեև մեզ այդպես է ներկայացվում, բայց ճանաչվում էր քրդերի ինքնավարությունը. անկախության որոշումը թողնվում էր քրդերի կամքին, որն արտահայտվելու էր հանրաքվեի միջոցով: Այո’, նաև դրա համար, քրդերի ինքնորոշման իրավունքը երաշխիքի տակ առնելու համար ես կնախընտրեի Սևրի դաշնագիրը:

Սևրը Գիրեսունի (Կերասուն-Ակունքի խմբ.) և Վանա լճի միջև եղած գծի հյուսիս-արևելքում մնացած հատվածում նախատեսում էր մի հայկական պետության հիմնում: Այդպիսով, Օսմանյան պետությունը պատժված էր լինելու` մարդկայնության դեմ իր կատարած ոճիրների պատճառով. դեպի Անդրկովկաս ելած սարսափահարույց մահվան ճամփորդությունից ողջ մնացած հայերը կարողանալու էին վերադառնալ այն հողերը, որտեղ ապրել էին 3000 տարի: Հենց այդ կետում իմպերիալիստական ուժերը նախընտրեցին սեփական շահերը և Անատոլիայի` ցեղասպանությանը զոհ դարձած քրիստոնյա ժողովուրդների իրավունքներն իրենց շահերին զոհելով` պայմանավորվածություն ձեռք բերեցին «երիտասարդ Թուրքիայի Հանրապետության» հետ, որովհետև Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը հաղթանակով էր պսակվել, և Թուրքիան արգելակի դեր էր կատարելու նորաստեղծ ԽՍՀՄ-ի դեմ: Ռազմավարական շահերը պարտադրեցին այնպիսի սառըպատերազմյան դարաշրջանի պայմանագրի կնքումը, ինչպիսին Լոզանն էր: Իհարկե, ես նաև այդ պատճառով կնախընտրեի Սևրը:

«Օզգյուր Գյունդեմ» պարբերականի «Մեդիա երկխոսություն» սյունակում, որին միշտ հետևում եմ և հաճախ էլ հատվածներ կիսվում, երբ խոսք է գնում «ստորացուցիչ» հաշտության մասին, և ասվում, թե «օրինական չեղող և հարկադիր, զենքով, ուժով պարտադրված նման խաղաղության դեմ առաջին իսկ առիթի դեպքում «զենքով» դիմադրելը ամեն մի ժողովրդի իրավունքն է: Ինչպես, օրինակ, Սևրի հաշտության դեմ թուրքերի զինված դիմադրությունը…», ներսումս այս ամենն ասելու ցանկությունն առաջացավ:

http://www.ozgur-gundem.com

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net