Պատառիկներ 1915 թ. աղետից (Ցեղասպանությունից-Ակունքի խմբ.). «Քարավան»

Զերուն

Գյուրյունի բոլոր հայ երիտասարդներին բանակ էին զորակոչել. մնացել էին միայն կանայք, ծերերը, անչափահաս երիտասարդներն ու երեխաները: Օրեցօր մթնոլորտն ավելի անհույս և անտանելի էր դառնում: Իսկ ժողովրդին պատել էր ահը: Դպրոցը բաց էր, սակայն քանի որ ուսուցիչները զորակոչվել էին, այդ տարվա շրջանավարտներից մեկը նշանակվեց մեր դպրոցի (Պարթևյան) ուսուցիչ: Նա դեռ առաջին օրը մեզ ասաց. «Ես ուսուցիչ չեմ, դուք էլ աշակերտ չեք, մենք ընկերներ ենք, ովքեր միմյանց սովորեցնում են միայն այն, ինչ չգիտեն կամ էլ մոռացել են»: Մեր շրջապատում հասուն տղամարդ չէր մնացել: Չկար նաև քահանա և ուսուցիչ: Մեր դպրոցը վերածվել էր ոստիկանական կենտրոնի:     

Քանի որ մեր այգու հովտին մոտ և ցածրադիր հատվածն այդ տարի առատ տեղացած անձրևներով էր ջրվել, հայրս աշորա ցանեց հաջորդ տարի այդ հատվածը մարգագետնի վերածելու համար: Մի օր հայրս ձեռքիցս բռնեց և տանելով աշորա ցանած հատված՝ ասաց. «Տղա’ս, Զերու’ն, ես գնալու եմ, տան մեծը դու ես, մորդ և եղբայրներիդ լավ նայիր, աշորան էլ կհնձես և տանը կպահես. միգուցե դրա կարիքն ունենաք…»:

Հայրս արտասվեց, ես էլ սկսեցի լացել: Նրան չհարցրեցի, թե ուր և ինչու է գնում, որովհետև ենթագիտակցորեն զգում էինք՝ աղետը մոտենում է:  

Մի քանի օրից կիրակի էր, Սվազ (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.) աքսորվածների քարավանում գտնվող հորս  ճանապարհելու համար գնացինք Սազին Բողազ: Եկավ հրաժեշտի պահը, հայրս մեջքի գոտին հանեց, տվեց հորաքրոջս, ապա ասաց. «Քու՛յր ջան, վերցրո’ւ, կապի’ր այս գոտին և երեխաներիս տիրությո’ւն արա»:  

Մի աշնանային օր մայրս ասաց, որ գնամ հորաքրոջս տուն, դույլը վերցնեմ և ջուր բերեմ: Բախտի բերմամբ տեսա, որ հորաքրոջս երկրորդ աղջկա ամուսինը՝ Վարդևար Չաքմաքչյանը, այնտեղ է թաքնվում: Նա, որպես դասալիք, ընկերոջ՝ Պետրոս Շամմամյանի հետ միասին ապաստանել էր զոքանչի տանը: Երկուսին էլ ճանաչում էի. մեր թաղից էին: Նրանք ինձ հորդորեցին, որ ոչ ոքի չասեմ, որ իրենց տեսել եմ այնտեղ, որովհետև գտնելու դեպքում գնդակահարելու էին և՛ իրենց, և՛ տանտերերին: Նույն գիշեր երկուսն էլ միանգամից տեղափոխվեցին մեր տուն, քանի որ այն ավելի ընդարձակ էր: Հորս փորած անցքերն ու փոսերը ավելի հարմար կարող էին լինել թաքնվելու համար: Մեր տանը երկար ժամանակ մնացին: Ես էլ նրանց համար անհրաժեշտ առարկաներ հայթայթողն էի:         

Նոր տարվա նախօրեին ոստիկանները մեր տան մոտակայքում ծխախոտի մաքսանենգների են հետևելիս լինում: Թեև մաքսանենգներին բռնում են, սակայն ծխախոտը չեն գտնում, ուզում են հետախուզել շրջակայքի տները: Եվ քանի որ մեր տունն ամենամոտն էր, առանց թույլտվություն հարցնելու դռնից ներս են մտնում: Մի բառ անգամ թուրքերեն չիմացող մայրս (գյուրյունցիները իրար մեջ բացառապես հայերեն են խոսում, մեծ մասն թուրքերեն մի բառ անգամ չգիտեր) քրոջս օրորոցի վրա կռացած նրան կերակրելիս է լինում: Ոստիկաններին տեսնելուն պես մահու չափ վախենում է և կանչում հորաքրոջս: Տանը նստած` լսեցինք մորս ձայնը: Հորաքույրս, ով հայտնի էր որպես բժիշկ, հեքիմ և փորձառու ու քաջ կին, վազում է մեր տուն և սկսում գոռալ ոստիկանների վրա, թե ինչու են մտել անտեր ու անպաշտպան կնոջ տուն` առանց լուր տալու: Ոստիկանները հորաքրոջս հայտնում են կատարվածի մասին և նրա ուղեկցությամբ խուզարկում են տունը: Երկու դասալիքները քանի որ խոհանոցում էին, թաքստոց վերադառնալու հնարավորություն չեն ունեցել և ատրճանակները ձեռքներին սպասելիս են եղել: Փառք Աստծո, ոստիկաններն այնտեղ չեն մտել:

Հաջորդ օրը մտածելով, որ իրավիճակը ավելի կվատանա, գիշերն իրենց ընտանիքներին հրաժեշտ տալով` թաքնվեցին «Ծովի» հետևի քարանձավում: Կառավարությունը շրջափակեց շրջակայքը: Մեկ շաբաթ դիմադրելուց հետո, հավատալով կառավարության ներում շնորհելու խոստմանը՝ հանձնվեցին: Մի քանի օր հետո բռնեցին Սվազի ճանապարհը: Չնայած տրված խոստմանը՝ երկուսին էլ բոլորի հետ կախաղան բարձրացրեցին:   

Անցան ամիսներ, որոնց ամեն մի օրը լի էր մյուսից էլ ավելի վատ լուրերով և դեպքերով: Մի օր ոստիկանները թաղերը մտան երիտասարդ տղամարդկանց հավաքելու համար: Նրանք չափահաս տղաներին հատուկ դաս տալու համար հավաքեցին դպրոցի բակում:

Դպրոցում հավաքելով 13-15 տարեկան երիտասարդների՝ մի քանի ոստիկանի ուղեկցությամբ բոլորիս միասին տարան Շուղուլի բողոքական դպրոց: Այնտեղ տեսանք Օրենի, Շուղուլի վերին և ներքին թաղերի երեխաներին: Նրանց կողքին մենք էլ ծալապատիկ նստեցինք տախտակամածին: Երեկոյան կողմ բարձրաստիճան մի պաշտոնյա եկավ, մի մասին և ինձ առանձնացնելով` հրամայեց տուն գնալ: Մենք՝ մի խումբ երիտասարդներ, առանց շուրջբոլորը նայելու` ճանապարհ ընկանք դեպի Օրեն:

Երբ հասանք մեր թաղամասի եկեղեցու մոտ, թեև բավականին մութ էր, սակայն մեր թաղամասի բոլոր բնակիչները այնտեղ էին հավաքվել: Վերադարձածներին ձեռքից ձեռք գցելով` սկսեցին համբուրել և լալ: Այս արցունքների պատճառը իրենց ամուսիններին, եղբայրներին և հայրերին կորցնելու ցա՞վն էր, թե՞ մեր վերադարձի ուրախությունը:

Մեր վերադառնալուց հետո, մեզ հետ եկած մյուս երիտասրադներին տարել են կառավարության շենք և ձերբակալել: Դրանից հետո մի քանի օր շարունակ տարբեր խոստումներով և կտտանքների ենթարկելով` բանտարկված երիտասարդներին կրոնափոխ լինելու առաջարկներ են արել: Երիտասարդներից ոմանք կրոնափոխ լինելու առաջարկը ընդունելով` ազատ են արձակվել: Երիտասարդներին ցույց տալով իրենց ծանոթ հայերի իրերը` ասել են, որ նրանց բոլորին սպանել են, և  եթե իրենք իսլամ չընդունեն, նույն ճակատագրին կարժանանան:

1-2 շաբաթ երիտասարդներին կտտանքների ենթարկելուց հետո օրերից մի օր ասացին, թե կրոնափոխ չեղած երիտասարդներին Օրենի ստորին հատվածով Յոնջալըքի ճանապարհով շղթայակապ տարել են Ադանա` նահատակելու:

Դժնդակ և դժբախտ օրերը հետևում էին մեկը մյուսին: Մի օր էլ Սահսորի հայերի աքսորի լուրը եկավ:

Վարդավառի տոնակատարության կիրակի օրը ոստիկանները առավոտ կանուխ եկան և մեզ՝ օրենցիներիս, հայտնեցին աքսորի սև լուրը: Ամբողջությամբ հայաբնակ վերին և ներքին թաղի բնակիչներին հավաքեցին: Կեսօրին լաց ու կոծով ճամփա ընկանք: Երեկոյան կողմ, հոգնած և դժբախտ, գիշերեցինք բացօթյա մի վայրում: Առաջին երեկոն էր, սկսվեց աքսորի կյանքը:

Հաջորդ առավոտ նորից ճամփա ընկանք, երրորդ օրը հեռվից նկատեցինք Էլբիստանը, որտեղ հասանք կեսօրից հետո: Ճամփի երկայնքով շարված թուրքերը փորձեցին աղջիկ փախցնել, սակայն հորաքույրս՝ Վարդենը, ով ներկայիս Հալեպի Սուլթան Դուդուի և Հավրանի գյուղերից մեկում աքսորի մեջ մահացավ, և մյուս տարեց կանայք քարավանի երկու կողմով պատ հյուսեցին և այդպես հասանք իջևանատուն: Այնտեղ մեզ մի օր հանգստանալու իրավունք տվեցին՝  հրահանգելով չլքել իջևանատունը:

Մեզ Էլբիստանից տարան: Չեմ հիշում, թե քանի օր ենք քայլել, սակայն մի գետ անցանք: Հրամայեցին, որ քարավանը գետի ափին կանգնի: Բոլորն իրենց իրերը տեղավորելուց հետո սկսեցին մի բուռ ձավար կամ ապուր պատրաստել:

Թավաների ջուրը դեռ նոր էր եռացել, հատիկեղենը նոր էին ավելացրել, երբ ոստիկաններն իրենց մտրակներով ժողովրդին հրամայեցին գետի ափից վեր բաձրանալ: Նորից սկսվեց հեկեկոցն ու հապաղողների անողոք մտրակահարությունը: Ուտելիքը թափելով` դեռ նոր բացած բողչաները հավաքեցինք և ճանապարհ ընկանք:

Կեղեքումն ու աքսորը` ողջ անխղճությամբ և տառապանքներով, սկսեցին հարվածներ հասցնել մեզ: Հոգնածությունից ուժասպառ` դեռ նոր էր քուն իջել մեր աչքերին, երբ հեծկլտոց և աղաղակ բարձրացավ: Քարավանի ուղեկցորդ ոստիկանները երիտասարդ հարսներ ու աղջիկներ էին պահանջում: Ամեն մի մայր ու կին իր մինուճարին պահում էր սեփական փեշի տակ: Կարծես այդ լաթի կտորները անառիկ ամրոց էին դարձել: Շուրջբոլորը տարածվել էր ոստիկանների պահանջած երիտասարդ աղջիկների և հարսների սրտակեղեք ճիչերն ու նրանց մայրերի անեծքները:

Հաջորդ առավոտ կրկին ճանապարհ ընկանք: Ժողովուրդն ամբողջությամբ հուսալքված էր, չնայած աներևակայելի վախին՝ առաջ էինք գնում: Այլևս սիրտ չունեինք հիշելու նախորդ գիշեր տեղի ունեցածը: Ամեն մի նոր օր նախորդից ավելի սարսափելի էր. օրվա մեջ մի քանի անգամ կողոպուտ, մահեր և հրեշավոր գործողություններ: 

Աքսուի ափը` Գյուրյունի կողմից, երկու օր շարունակ մեզ համար դարձավ նախկինից էլ ավելի սարսափելի իջևանատուն: Օրը ցերեկով երեխա և աղջիկ առևանգելը, գողությունն ու ծեծն անպակաս էին: Երբ երկու անոթով գնացի գետ` ջուր բերելու, վերադառնալիս երկու թուրք հարձակվեց, մեկը գողացավ ուսիս լաչակը, մյուսն էլ` ձեռքիս մետաղյա դույլերը: Տարեց կանայք քաջությամբ այս անգամ ևս պահապան հրեշտակի դեր կատարեցին: 

Երբ անցանք գետի մյուս կողմը, հրամայեցին, որ մեր իրերը ափից բավական հեռու դնենք և հանգստանանք, սակայն այդ գործողությունը դեռևս չավարտած, կրկին հրամայեցին հավաքել իրերն ու ճանապարհ ընկնել: Քարավանը` անհույս և ուժասպառ, ճանապարհ ընկավ: Տեղավորվեցինք մեր կանգ առած վայրից 1-2 ժամ հեռավորության վրա գտնվող բլրի լանջին:

Երկու օր հանգստանալուց հետո կրկին ճանապարհ ընկանք, սակայն այս անգամ մեզ ուղեկցող ոստիկանները փոխվել էին. մեզ հետ էր սերժանտ Զաքարյան: Կտրելով մեկ ժամանոց ճանապարհ՝ անցանք երկու լանջերը վայրի ծառերով ծածկված հովտի միջով: Արդեն բոլորին համակել էր վախը. միմյանց վհատ հայացքով նայելու քաջությունն էր մնացել միայն: Ամեն օր մի քանի անգամ մանր-մունր կողոպուտի և հարձակումների ենթարկվելով` քայլեցինք օրեր շարունակ:   

Այնթապ հասնելու նախորդ օրն անցանք մարգագետնի միջով, որի արևելյան հատվածը նոսր անտառածածկ էր, իսկ արևմուտքում քարանձավ էր: Երկու կողմից սկսեցին կրակել, սերժանտ Զաքարյան ի՞նչ կարող էր անել: Սակայն չհուսալքվեց, շրջվելով արևմուտք` սպառնալից ձայնով ասաց. «Հե՜յ, ինձ սերժանտ Զաքարյա են ասում, Աստված վկա, էս ժողովրդին այստեղ կթողեմ, կգնամ Այնթապից հավելյալ զորք կբերեմ ու վաղվա Քուրբան բայրամը գլխներիդ հարամ կանեմ: Ձեզ՝ դասալիքներիդ, վաղը Այնթապի հրապարակում կախել եմ տալու»:

Քարանձավից եկող ձայնը սկսեց կրակել անմիջապես` պատասխանելով. «Եղբա՛յր, մենք դիմացի բաշիբոզուկների վրա ենք կրակ բացում»: Իսկ Զաքարյան, օգտվելով առիթից, ատրճանակն ուղղեց անտառի կողմը և կրակեց: «Մա~մ ջան» գոռացող մեկը ծառից ցած ընկավ: Սակայն ավազակներն արդեն խառնվել էին ժողովրդին  և հափշտակում էին` ինչ պատահի: Այս ու այն կողմ շարունակաբար կրակոցներ էին հնչում: Սակայն Զաքարյան հուսալքվող մարդկանցից չէր: Ձի հեծած, մի ձեռքին ատրճանակ, մյուսին մտրակ՝ սկսեց ցրել ավազակներին: Ըստ էության, կես ժամ անց գառներն ու գայլերն իրարից զատվել էին: Նրանք շնորհակալ էին, որ քիչ թե շատ ավար են ձեռք բերել, մենք էլ՝ կոտորածից էինք փրկվել: Ճանապարհը շարունակեցինք ուղիղ Այնթապ և նույն երեկո հասանք գետի հյուսիսային հատված: Վարդավառի տոնակատարության կիրակի օրը Գյուրյունից ճանապարհ ընկանք, Քուրբան բայրամին հասանք Այնթապ:

Երբ հասանք Այնթապ, այնտեղ դեռ հայեր կային, նրանք մեզ ուտելիք տվեցին, իսկ նրանց, ովքեր  ցնցոտիների մեջ էին, հագուստով ապահովեցին: Կիրակի էր, թեև մեզ արգելել էին քաղաք մտնել, սակայն տարեկիցներիցս մի քանի հոգու հետ գետն անցանք և եկեղեցին գտանք: Այնթապում հանգստանալուց հետո մի օր կրկին բռնեցինք «տառապանքների» ուղին, երեկոյան հասանք Քիլիս: Այստեղ թույլ տվեցին իջևանատանը գիշերել: Հաջորդ առավոտ կրկին ճանապարհ ընկանք: Առաջին անգամ գնացք էինք տեսնելու: Տեսանք, թե հեռվից ինչպես է կայծեր արձակում օձի պես ձգվող երկաթգիծը: Վերջապես հասանք Քաթմա կայարան:

Քաթմա՝ առաջին քուրա, որտեղ հավաքեցին հայերին… Սա ազգային խաչի շրջա՞ն է: Այնտեղ հոծ բազմությամբ հավաքվել էին հայերը: Երկրի տարբեր հատվածներից այնտեղ էին եկել ադանացիներ, կեսարացիներ, քոնիացիներ, մերսինցիներ և նույնիսկ մի քանի օր առաջ մեզ կերակուր և հագուստ տված այնթապցիներ: Քաթման` իր կարմրահողով, դարձավ հայերի առաջին եղբայրական գերեզմանը: Այնտեղ տասնյակ մարդ էր մահանում ամեն օր: Ոչ ջուր կար, ոչ ստվեր. շուրջբոլորը կարմրահող էր, խմելու ջուր բերելու համար անհրաժեշտ էր բերել կայարանից կես ժամվա հեռավորության վրա գտնվող գյուղից: Այնտեղ էլ անհրաժեշտ էր երկար սպասել, որպեսզի հերթը մեզ հասներ, և ջրհորից ջուր հանեինք:    

Մեր երկու ավանակը հորաքրոջս ավանակի հետ միասին վաճառեցինք մի մզկիթի: Մինչդեռ այդ ավանակների համար «մեր ընտանիքի բարեկամ» թուրքերին մի շարք տան իրեր էինք տվել:

Մոտ 15 օր Քաթմայում մնալուց հետո մեզ գնացք նստեցրեցին, և առավոտյան երբ աչքներս բացեցինք, Հալեպում էինք: Երբ գնացքի կարիքները հոգացին, այն շաժվեց առաջ: Երեկոյան կողմ հասանք Ռայյաք, որտեղ փոխեցինք գնացքն ու շարունակեցինք մեր ճամփան դեպի Դամասկոս: Գյուրյունից Քաթմա մեր կրած տառապանքները, դժվարությունները գրեթե մոռանում էինք, կարծես մեր դժբախտ դեմքերը կյանք վերադարձած մարդկանց դեմքի արտահայտություն էր տանում: Արևի առաջին ճառագայթները մեզ դիմավորեցին Դամասկոսի կայարանում, որտեղ «խղճով» օսմայան կառավարությունը յուրաքանչյուրիս ութական հաց բաժանելով` մեզ ճանապարհ դրեց: Կարծես թե ցանկանում էինք մոռանալ լեռան լանջերով, հովիտների միջով կիսաբոբիկ և ցնցոտիների մեջ, կիզիչ արևի տակ հուսալքված և վախվորած  մեր երկար ճանապարհորդությունը, որի ընթացքում ենթարկվել էինք թուրք և քուրդ դահիճների բռնություններին:           

Գնացքը հասավ Դրաա, որտեղ էլ մեզ բեռնաթափեց: Հասել էինք Հավրանի սահման: Փռվեցինք կայարանի առջև տարածվող մարգագետնի վրա: Ըստ էության, մեզանից առաջ բազմաթիվ մարդիկ էին եկել այդտեղ, մեծ մասն էլ ազգակիցներին գտնելու համար էր գալու: Այդ ընթացքում Դեր Զոր ուղարկված եղբայրները սպանվում էին թուրքական կանոնավոր բանակի սվինների, չեչեն, չերքեզ, քուրդ, թուրք և տեղացի ժողովրդի փամփուշտների, սրերի և մահակների հարվածներից:

Մեզ համար արաբական հողերում նոր կյանք էր սկսվում: Տարատեսակ դժվարություններ տեսանք, սակայն զանգվածային կոտորածների սարսափը չկար: Աղքատ էինք. արդեն մեզ կողոպտող ավազակներ չկային:

 

http://www.aykiridogrular.com/haber-1358-1915-Felaketinden-Bolumler-Kervan.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net