Որտե՞ղ են հիմա Դերսիմի հայերը

Անցյալ շաբաթ «Արաս» հրատարակչությունը լույս ընծայեց հայ ճանապարհորդ Անդրանիկի «Ճանապարհորդություն Դերսիմ» գիրքը: 1888 թ. Անդրանիկը գնում է Դերսիմ, շրջում շրջանի բազմաթիվ բնակավայրերով և տեղեկություններ հաղորդում այդ վայրերի, այդ ժամանակվա մասին: Ըստ իս՝ այդ տեղեկությունները մեկը մյուսից անգին են: Ինչպես գիտեք, բանավոր պատմությունը սերնդեսերունդ փոխանցելու ավանդույթի սերունդն ենք. գրավոր պատմություն չունենք, սահմանափակ են նաև նախքան 1938 թ. մեր ունեցած տեղեկությունները, պետական արխիվներից և ճանապարհորդների հուշագրություններից զատ` շատ քիչ բան գիտենք: Այս առումով Անդրանիկի «Ճանապարհորդություն Դերսիմ» գիրքը առանձնահատուկ աղբյուր է:

Անդրանիկը տեղեկություն է հաղորդում նաև իր շրջած վայրերի բնակչության մասին. սա ինձ շատ հետաքրքրեց, որովհետև Անդրանիկի այցելած գյուղերի մեծ մասը զգալի թվով հայ բնակչություն է ունեցել, նույնիսկ որոշ գյուղերում 250-300 տներից միայն 8-10 են քուրդ եղել, մնացած բոլորը հայեր են եղել: Օրինակ՝ ըստ Անդրանիկի Թյուրյուշմեք (Աքթուլուք) գյուղում միայն 4-5 տուն քուրդ է եղել, մնացածը հայեր են եղել: Բնականաբար, գիտեինք, որ Դերսիմում ապրել են նաև հայեր: Դեռևս բազմաթիվ գյուղերի անունները հայերեն են, բազմաթիվ եկեղեցիների ավերակներ կան, դեռևս ապրող Դերսիմի հայեր կան, այնուամենայնիվ, չգիտեի, չէի սպասում, որ 110-120 տարի առաջ Դերսիմում այդքան հոծ հայկական բնակչություն է եղել: Գիրքը կարդալիս զարմացել էի: 

Այո՛, Թուրքիայում 1915 թ. է տեղի ունեցել, մեկ ու կես միլիոն հայ է սպանվել, Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) բազմաթիվ վայրերում կոտորածներ են եղել: Վերոհիշյալ ժամանակաշրջանում միայն Դերսիմը չի ունեցել հոծ թվով հայ բնակչություն, օրինակ՝ Անդրանիկը Դերսիմ ճանապարհորդության ժամանակ գնացել է նաև Խարբերդ (Էլյազիգ), որտեղ հոծ թվով հայեր են ապրել: Սակայն մենք ՝ դերսիմցիներս, մյուս վայրերի բնակիչներից տարբերվում էինք, ասում ենք, որ ամեն մի հարմար առիթով հայերին չենք սպանել, դրսից եկած հայերին Դերսիմում ապաստանել, պաշտպանել ենք: Նախորդ մի հոդվածիս մեջ գրել եմ, որ «համաձայն որոշ աղբյուրների՝ 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ 20-30 հազար հայ է Դերսիմում ապաստան գտել, և երբ օսմանիցները պահանջել են հանձնել այս հայերին, Սեիդ Ռիզայի հայրը՝ Սեիդ Իբրահիմը, պետության պահանջը մերժել է՝ ասելով՝ «Մենք վիրավոր արծիվներին որսորդներին չենք հանձնի»»: Այս տեղեկությունը Հուսեին Այրըլմազն է հայտնել: Երբ լսեցի, և՛ շատ ազդվեցի, և՛ շատ ուրախացա:

Բոլոր այս փաստերի և տեղեկությունների լույսի ներքո ակամայից հետևյալ հարցն եմ տալիս. Լա’վ, եթե նրանց մենք չենք սպանել, պետությանն էլ չենք հանձնել, պաշտպանել ենք, այդ դեպքում 1885-1895 թթ. հոծ թիվ կազմող հայերի հետ ի՞նչ պատահեց, ինչու՞ հիմա չկան, այդքան Դերսիմի հայերն ու՞ր կորան: Կարծում եմ` այս հարցն անընդհատ պետք է ինքներս մեզ տանք: Անհրաժեշտ է, որ Դերսիմի տարածքի ալևիները, զազաները, քրդերը, թուրքմենները ներառյալ` այս հարցը տան: Ասենք, թե մի մասը ուրիշ վայրեր է գաղթել, մի մասին առանձին դեպքերում մենք ենք սպանել, մի մասին չենք կարողացել պաշտպանել, մի մասին էլ օսմանցիներն են սպանել, սակայն նորից իրավիճակը չի շտկվում:  

Ժամանակին գրեթե ամբողջությամբ հայկական գյուղերից այսօր ինչու՞ ոչ մի հայկական նմուշ չկա: Ինչու՞ Դերսիմում գոնե մի հայկական գյուղ չկա, որտեղ ապրում են իրենց ավանդույթներով, գնում եկեղեցում իրենց կրոնական արարողություններն են կատարում: Քուրմաջի աշխարհագրական շրջանում, որտեղ եղբայրաբար են ապրել, որտեղ մեկը մյուսի կրոնին, լեզվին, գույնին չի խառնվել, մեկը մյուսին չի օտարել, ինչո՞վ է սա բացատրվում:

Մնում է միայն երկու հավանականություն. կամ մենք առանձին դեպքերում շատ հայ ենք սպանել, մնացածներին էլ հարկ եղած ձևով չենք պաշտպանել, ինչպես որ ասում ենք, կամ էլ այս հայերը, մեզ ձուլվելով, մեր մեջ են: Մտքովս երրորդ հնարավորություն չի անցնում: Եթե հայ մեծամասնությանը մենք չենք սպանել, ուրեմն հիմա Դերսիմում որպես քուրմանջ, զազա, քուրդ, ալևի, թուրքմեն ապրող մարդկանց մեծ մասը շրջանի հավատալիքներին, լեզվին, միջավայրին հարմարված հայեր պետք է լինեն: Այս հարցն էլ պետք է ուղղենք: Մենք, որպես գայլի ու թռչնի հիշողությունը սուրբ համարող հինավուրց խղճի զավակներ, ի վիճակի չե՞նք այս հարցն ավելի լուրջ քննարկելու և առերեսվելու:

Առերեսվելը չի սահմանափակվում լոկ ընդունելով և իրավունքը ճանաչելով, միաժամանակ պետք է կատարել այն, ինչ անհրաժեշտ է: Այսօր արդեն գաղտնիք չէ, որ Դերսիմի բազմաթիվ աշիրեթների մեջ հայեր կան: Արգենտինացի (արգենտինահայ-Ակունքի խմբ.) լրագրող Ավետիս Հաջյանը բարձրաձայնում է մի նախադասություն, որը բոլորս գիտենք. «Թուրքիայում բնակվում են բազմաթիվ «ծպտյալ հայեր»»:  Հայերը ստիպված թաքնվում են Թուրքիայում իշխող սուննի-պահպանողական մտայնության պատճառով, սակայն Դերսիմում դրա կարիքը կա՞ արդյոք: Թեև վերջերս հիմնված Դերսիմի հայերի միությունը պատճառ դարձավ, որ Դերսիմի հայերը գտնեն իրենց ինքնությունը և քաջալերվեն, սակայն դեռևս մեր մեջ բազմաթիվ «ծպտյալ հայեր» են ապրում: Միևնույն ժամանակ կարծում եմ, որ մեծ ամոթ է, որ Դերսիմում, որը հանդիսանում է նաև հայերի բնօրրանը, կանգուն գոնե մեկ եկեղեցի չկա: Առերեսում ասելը նախկին եկեղեցիների ավերակներից մեկը վերանորոգելով` պաշտոնապես կրոնական արարողությունների համար բացելն ու տարբեր ինքնություններով ապրող հայերին իրենց ինքնությանն ու մշակույթին վերադառնալ քաջալերելն է, որը ոչ միայն Դերսիմին սազական դիրքորոշում է, այլև մեր հոգու պարտքն է մեր հայ քավորների, հարևանների և Օրհան Բաքըրի առաջ (Արմենակ Բաքըրջյան): 

Քանի որ Թուրքիայում խաղաղության մթնոլորտ է ձևավորվում, անցյալում տեղի ունեցածի վարագույրը բացվում է, մի շարք հարցերի մասին հանգիստ խոսում են, այդ հնագույն խղճի ժառանգորդները՝ ղզլբաշ դերսիմցիները, որոնք ևս մեծ ջարդ են վերապրել, իրենց հայերի հետ առերեսվելով, կարող են ողջ Թուրքիայի համար սեփական խղճի հետ առերեսվելու օրինակ հանդիսանալ: Թուրքիայի մութ անցյալում տեղի ունեցած վշտերն ամոքելու համար նման ներդրում կարող ենք կատարել: Խաղաղության լեզուն միայն ինքներս մեզ հետ, մեր հարևանների հետ հաշտվելու դեպքում իսկական խաղաղության կվերածվի:

Այդ դեպքում արդյո՞ք առաջին քայլը չենք կատարի, որպեսզի իրեն հայ կոչելը զրպարտություն համարելով` դատական գործ հարուցած դերսիմցի Քըլըչդարօղլուն ինքն իր հետ առերեսվի, միգուցե և շահի իր հայ ընկերների սիրտն ու ներողություն խնդրի: Միգուցե կարողանանք այնպես անել, որ հայերի գանձերը գտնելու անվան տակ սար ու ձոր շրջող, պետական այրերի աջակցությունը վայելող, ողջ ուխտատեղիներն ու անգամ սրբավայրերը փորած մի խումբ դերսիմցիներն իրենց արարքից ամաչեն: Ո՞ր խղճի տեսանկյունից է արդարացված այդ սարսափելի կոտորածի ժամանակ հայերի՝ կյանքը փրկելու մղումով աջ ու ձախ թաղված ողջ թանկարժեք մետաղները գողանալով, նրանց վշտերն արհամարհելով, օգուտ հետապնդելը: 

Ինչպես տեսնում եք, Հայկական հարցը լոկ Հայկական հարց չէ: Դեռևս 100 տարի առաջ այս հողերում մեզ հետ ապրած հայերի խնդիրն ու նրանց արյունահոսող վերքը, ըստ էության, մեր խղճի խնդիրն է, և եթե շարունակենք չանսալ խղճի ձայնին, վերքն էլ շարունակելու է արյունահոսել:  Հիշենք վերջերս Սամաթյայում տարեց հայ կանանց հետ կատարվածը, անտեր խղճերը շարունակում են բազմապատկել մեր ցավերը…

Հետգրություն՝

Ձեզ եմ ներկայացնում Միքայիլ Ասլանի «Փեթակ» ալբոմից Խարբերդի և շրջակայքի հայերը հայերեն կատարած հայտնի «Դերսիմի չորս լեռների մեջ» երգը: Այն ձայնագրվել է 1937 թ. Վարդան Մարկոսյանի կատարմամբ: Երգում պատմում է, թե ինչպես է Քեքիլ աղան հայ աղջիկ Վարդանուշին փախցրել Դերսիմ:

http://blog.radikal.com.tr/Sayfa/dersim-ermenileri-simdi-nerede-14537

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net