Գրիգորյան Հասմիկ
Հայոց ցեղասպանության
թանգարան-ինստիտուտի կրտսեր գիտաշխատող
Եթե ցեղասպանության ակտն ուսումնասիրենք վարքաբանության տեսանկյունից, ապա կարող ենք ասել, որ մարդկային վարքի զանգվածային սոցիալական դրսևորում է, որի բնույթը կապված է ինքնագոյատևման բնազդի հետ[2]: Այս համատեքստում ցեղասպանությունը, որպես էքստրեմալ գործողություն, ուղեկցվում է ոչ միայն հետերոագրեսիայով[3], այլև աուտոագրեսիայով[4]: Փաստորեն վարքաբանության տեսանկյունից ցեղասպանությունը դիտարկելու պարագայում նրանում կարող ենք առանձնացնել երկու գործող կողմեր`«հարձակվողե, որը հանդես է գալիս որպես հանցագործ, և «պաշտպանվողե, որը հայտնվում է զոհի կարգավիճակում: Երբ 1948թ. վիկտիմալոգիա (լատ. victim` զոհ, հուն. logos`ուսումնասիրություն)[5] գիտությունը նոր էր ձևավորվում, գերմանացի գիտնական Հանս ֆոն Հենտինգը գրեց մի մենագրություն` «Հանցագործը և նրա զոհը. Հանցագործության սոցիոբիոլոգիայի ուսումնասիրությունըե[6], որտեղ հանցագործն ու նրա զոհը դիտարկվում են որպես փոխլրացնող գործընկերներ: 1975թ. Բ. Մենդելսոնն արդեն վիկտիմալոգիայի ուսումնասիրության շրջանակներում ներառեց ոչ միայն հանցագործության, այլև բնական աղետների ու ցեղասպանության, էթնիկ կոնֆլիկտների և պատերազմների զոհերին[7]:
Այս հոդվածում կփորձենք ներկայացնել Օսմանյան կայսրությունում հայերի նկատմամբ իրականցրած ցեղասպանության ժամանակ «հարձակվողիե և «պաշտպանվողիե փոխհարաբերությունները, և այդ համատեքստում «զոհիե աուտոագրեսիվ` մասնավորապես սուիցիդալ վարքի սոցիալհոգեբանական և սոցիալմշակութային հիմքերը, տեսակներն ու դրդապատճառները: Ինքնասպանությունը` որպես աուտոագրեսիայի դրսևորման տեսակ, մարդաբանական երևույթ է, ինչը բնորոշ է միայն մարդուն: Գոյություն չունի մեկ այլ կենդանի էակ, որը գիտակցորեն ընդհատում է իր կյանքը: Մարդկության պատմության մեջ ինքնասպանության դեպքեր արձանագրվել են դեռևս արքայիկ շրջանում: Այդպիսի վարքագծի հանդիպում ենք նաև աբորիգենների մոտ, որն ունեցել է կիրառական-սոցիալական գործառույթ և նպաստել է ցեղի կամ ազգի պահպանմանը: Պրիմիտիվ հասարակություններում ինքնասպանության էին դիմում այն ժամանակ, երբ ցեղախմբին ոչնչացման վտանգ էր սպառնում: Սովի տարիներին ինքնասպան էին լինում սովորաբար ծերունիները: Հնարավոր է, որ նման վարքագիծը ձևավորվել է, երբ զարգացել է բիոլոգիական ադապտացիան, և ճնշվել միջտեսակային ագրեսիան[8]: Տարբեր ժամանակների կրոնափիլիսոփայական կոնցեպցիաներն ընդունել կամ տաբուավորել են ինքնասպանությունը: Որոշ ժողովուրդների մոտ եղել են նույնիսկ նախընտրելի միջոցներ. կային պետություններ, որոնք իրենց քաղաքացիների համար պահում էին հատուկ թունավոր նյութեր կամ վաղ հասակից երեխաներին սովորեցնում էին ինքնասպանության արվեստը: Ծիսական ինքնասպանությունների ամենահայտնի տեսակներից են սատին ու խարակիրին[9]: Օրինակ` Արտաշեսի ու Արտավազդի վիպերգում, երբ Արտաշեսի մահվան ժամանակ զանգվածային ինքնասպանություններ են տեղի ունենում: Ինպես բազմաթիվ այլ մշակույթներում, այնպես էլ հայկականում ինքնասպանության վերաբերյալ գոյություն ունեն կրոնափիլիսոփայական ու առասպելական պատկերացումներ[10]: Քրիստոնեական գաղափարաբանության համաձայն` ինքնասպանությունը համարվում է արգելված գործողություն. ինքնասպանություն գործողների նկատմամբ չեն իրականացնում ընդունված թաղման ծեսերը: Սակայն չեն դատապարտվում նրանք, ովքեր ինքնասպանության են դիմում` պաշտպանելով իրենց պատիվը, հավատքը: Կույսերի կողմից իրակնացված ինքնասպանությունը ոչ միայն ներվում է, այլև` սրբացվում: Փաստորեն անհատը սոցիալիզացիայի ընթացքում յուրացնում է որոշակի մշակութային կոդեր (ձևավորվում է նրա «կոլեկտիվ հոգինե[11]), որոնցով ինտեգրվում է տվյալ մշակութային միջավայր: Սակայն երբ սոցիումի ներսում տեղի է ունենում միկրոսոցիալական բախում, և միասին ի հայտ են գալիս մի շարք պայմաններ ու ազդակներ, դրանք թելադրում են դեստրուկտիվ վարք[12]:
Այսպիսով` այս ամենը խոսում է այն մասին, որ ինքնասպանությունն ինքնանպատակ չէ և սոցիումի ինքնակառուցման համակարգում ունի գործառութային նշանակություն, որը թելադրվում է տվյալ սոցիումի ներսում ինկուլտուրացիան ապահովող կրոնահոգեբանական-վարքաբանական ինստիտուտներով:
Ֆրանսիացի փիլիսոփա և սոցիոլոգ Է. Դյուրքհեյմն իր «Ինքնասպանությունե աշխատության մեջ խոսում է այն մասին, որ գոյություն ունի «սոցիալական օրգանիզմե, «կոլեկտիվ հոգիե, որը գտնվում է անհատից դուրս և նրա վրա արտաքին ազդեցություն է ունենում[13]: Յուրաքանչյուր սոցիալական խումբ ինքնասպանության նկատմամբ ունի որոշակի, միայն իրեն հատուկ, կոլեկտիվ հակվածություն, որը պայմանավորում է անհատական հակվածության չափերը, այլ ոչ թե հակառակը: Այդ հակվածությունը ձևավորում է էգոիզմի, ալտրուիզմի կամ անոմիայի[14] այն հոսանքները, որոնք տվյալ ժամանակ համակում են հասարակությանը, և արդեն դրանց հետևանքներ են մելանխոլիան ու ինքնամերժումը: Այսինքն` սուիցիդը անհատի սոցիալհոգեբանական դիսադապտացիայի հետևանք է միկրոսոցիալական կոնֆլիկտի պայմաններում[15]:
Վերոշարադրյալից կարող ենք եզրակացնել, որ հասարակության մեջ էքստրեմալ պայմաններում գործում է միևնույն ստրուկտուրան, որի ժամանակ ինքնասպանությունը ստանում է զանգվածային բնույթ: Է. Դյուրքհեյմը, հստակորեն տարբերակելով անհատական և կոլեկտիվ բնույթի ինքնասպանությունները, նշում է, որ անհատական դեպքերի առանձնահատկությունները, հատկապես պատճառի ուսումնասիրության շրջանակներում, հետաքրքրում են հոգեբաններին, իսկ զանգվածային բնույթ կրողները` սոցիոլոգներին: Հոգեվերլուծության դպրոցի ներկայացուցիչ, ամերիկացի գիտնական Կ. Մենինգերը նշում է, որ յուրաքանչյուր հասարակությանը հատուկ են կոնստրուկտիվ և դեստրուկտիվ միտումները[16]: Այս մասին դեռևս խոսել է հոգեվերլուծության հիմնադիր, ավստրիացի գիտնական Զ. Ֆրեյդը, ով առանձնացնում է ապրելու բնազդը` էրոսը, մահվան բնազդից` տանատոսից: Համաձայն Զ. Ֆրեյդի` յուրաքանչյուր մարդ հակված է ինքնաոչնչացման, և երբ միասին ի հայտ են գալիս մի շարք պայմաններ ու ազդակներ, այն հանգեցնում է ինքնասպանության:
Այսպսով` ստորև դիտարկենք, թե Օսմանյան կայսրությունում հայ իրականության մեջ ինչի հետևանքով տեղի ունեցավ միկրոսոցիալական բախում, որը հանգեցրեց զանգվածային ինքնասպանությունների: Ցեղասպանության ծրագիրը նպատակաուղղված էր հայության, որպես սոցիումի (ազգ, տեսակ) ոչնչացմանը, որի իրականացման մեխանիզմներն ուղղորդված էին առաջին հերթին եկեղեցուն, ժողովրդին մոբիլիզացնող էլիտային, ընտանիքին: Առաջին քայլով իրականացվեց հայ հոգևորականության և մտավորականության ձերբակալում, որով ժողովուրդը զրկվեց ազգային ու հոգևոր առաջնորդներից ու ստեղծագործ շերտից: Երկրորդ քայլով օսմանյան բանակ զինվորագրվեցին հայ տղամարդիկ, ապա տարագրվեցին կանայք, երեխաներն ու ծերունիները: Այսպիսով` խաթարվեցին հայ մշակութային իրականությունում սոցիալիզացիան ապահովող կարևորագույն ինստիտուտները: Հայ հոգևորականները ենթարկվում էին չարչարանքների, գաղթի ճանապարհին հայ կանայք ու երիտասարդ հարսները բռնապղծվում էին, երեխաներն ու կանայք վաճառվում մահմեդականներին: Այսպիսի էքստրեմալ պայմաններում ստեղծված սուիցիդոգեն իրավիճակներում սուիցիդի` ինքնասպանության միտքը ծագում է հանկարծակի, որին անմիջապես հետևում է գործողությունը: Դրսևորվում է ոչ ախտաբանական` պաթոլոգիական ռեակցիա, որը ձևավորվում է կրոնահոգեբանական-վարքաբանական մտածողության ազդեցությամբ` հանգամանքների կուտակման արդյունքում: Իմպուլսիվ` հանգամանքային ինքնասպանությունների ժամանակ միջոցները ևս թելադրվում են իրավիճակային սկզբունքով, որը, սակայն, պայմանավորվում է պատմամշակությաին, սոցիալական, կրոնական, էսթետիկական պատճառներով և իրականացվում կաղապարված սյուժեներով: Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ինքնասպանության ամենատարածված միջոցներից էին գետը նետվելը[17], ջրհորը նետվելը[18], տան կտուրից ցած նետվելը[19], ինքնահրկիզումը[20], հազվադեպ էր լինում հրազենի կիրառումը[21], ինքնաթունավորումը[22]:
Հայոց ցեղասպանության ժամանակ սուիցիդոգեն իրավիճակներում յուրաքանչյուր սոցիալական խումբ ցուցաբերում է իրեն հատուկ հանգամանքային ռեակցիա: Պայմանականորեն կարելի է առանձնացնել հետևյալ հիմնական սոցիալական խմբերը` հոգևորականներ, տղամարդիկ, կանայք: Հոգևորականները դիմում էին ինքնասպանության հանուն հավատքի` մտածելով, որ այլևս սպառել են իրենց առաքելությունը: Խախտվել էր ժողովրդի և նրա հոգևոր առաջնորդի միջև երկխոսության ստրուկտուրան: 1895թ. Համիդյան ջարդերը վերապրածի մի հուշագրությունում պատմվում է այն մասին, թե ինչպես Խորեն սրբազանը, տեսնելով եկեղեցուց բարձրացող մուխը, ինչպես նաև անպատվության ենթարկված հայ կանանց` ինքնասպանության փորձ է կատարում: Նա կտրում է իր երակները և արյան մեջ թաթախելով գրիչը` քաղաքապետին նամակ գրում, որում ասում է, որ ինքը, որպես հայ ժողովրդի հովիվ, իրավունք չունի նրանցից երկար ապրելու: Իրեն հսկող ոստիկանին նման վարքը բացատրում է հետևյալ խոսքերով. «Ազգս լմննալէն ետք ինչի՞ եմ պետքե[23]:
Հայ կանայք, երիտասարդ հարսներն ու աղջիկները ինքնասպանության էին դիմում հիմնկանում բռնապղծությունից խուսափելու նպատակով, իրենց երեխաներին թշնամուն չհանձնելու համար նախընտրում էին ինքնասպանությունը` հակառակորդի կողմից սպանված լինելուց: Այս դեպքերն այնքան մեծ տարածում էին գտել, որ նույնիիսկ ցեղասպանութունը վերապրածների հուշագրություններում պատմվելիս ստանում են առասպելական երանգներ: Նահատակության թեման հայոց կրոնաառասպելական մտածողության մեջ հայտնվում է գրեթե բոլոր ճգնաժամային, սահմանային իրավիճակներում, որը հատուկ է քրիստոնեական գաղափարախոսությանը. զոհաբերության ակտ է, որն ունի կոնստրուկտիվ գործառույթ:
Կույսի զոհաբերության դասական օրինակներից է ժայռից գետը նետվելը: Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած Մ. Տեոքմեճյանն իր հուշերում պատմում է, թե ինչպես է Ահմետ աղան առանձնացնում 25 գեղեցկադեմ աղջիկների և նրանց հսկելու համար մի ոստիկան նշանակում: Աղջիկներից մեկը զբաղեցնում է ոստիկանին, իսկ մյուսներն իրենց նետում են Եփրատ գետը: Վերջում նրանց է միանում նաև ոստիկանի ուշադրությունը շեղած աղջիկը[24]: (Առկա է եղել մինչսուիցիդալ վիճակ կամ ընթացք` չնայած այն հանգամանքին, որ էստրեմալ պայմաններում սովորաբար այն բացկայում է կամ չափազանց կարճ է տևում[25]): Հայտնի են աստվածաշնչյան պատմություներ, որոնց ժամանակ կույսերը, զինվորների հետապնդումից խուսափելու և անարգանքից խույս տալու համար, իրենց նետում են գետը[26]: Տղամարդկանց կողմից սուիցիդալ վարք բավական քիչ է դրսևորվում: Տղամարդիկ ինքնասպանություն էին գործում թշնամու ձեռքը չընկնելու համար, իրենց ընտանիքի կործանումը տեսնելու արդյունքում և հիմնականում որոշակի պայքար մղելուց հետո` թշնամուն չհանձնվելու նպատակով: Հ. Թերզյանը «Կիլիկիոյ աղէտըե աշխատությունում պատմում է, թե ինչպես մի հայ իր կնոջը և զավակներին հարդանոցի մեջ է թաքցնում ու փախչում լեռները: Երբ վերադառնում է և հարդանոցն այրված, իսկ ընտանիքը մոխրացած գտնում, խելագարվում է և ինքնասպան լինում[27]:
Մի խումբ հայ տղաներ կռվի են բռնվում Զեքի բեկի հետ: Նրանցից մեկը` Դավիթ անունով, հրամայում է կրակել թշնամու վրա որքան հնարավոր է, բայց մեկական փամփուշտ խնայել: Երկար պայքար մղելուց հետո, երբ վերջանում է պարենը, և նրանք հայտնովում են անելանելի դրության մեջ, հավաքվում են քարայրի կենտրոնական մասում, ողջագուրվում և Կարապետի հրամանով յուրաքանչյուրը զենքը ուղղում է ընկերոջ ճակատին[28]: Բերենք մի զուգահեռ Աստվածաշնչյան պատմություններերից: Վեսպասիան կայսեր օրոք հռոմեացիների և հրեաների պատերազմի ժամանակ մի խումբ զինվորներ Իոտապատի`Յոդֆատի գրավման ժամանակ թաքնվում են ժայռում: Տեսնելով, որ ելք չկա, հռոմեացիների ձեռքով չսպանվելու համար ինքնասպան են լինում[29]:
Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ինքնասպանության դեպքեր հազվադեպ են հանդիպում ծերերի մոտ[30], ովքեր այդ քայլին էին դիմում` վերջ տալու համար իրենց տառապանքներին, չդիմանալով գաղթի ճանապարհին կրած չարչարանքներին: Սուիցիդալ վարք գրեթե չի հանդիպում երեխաների մոտ: Որոշ հեղինակներ մանկական և պատանեկան սուիցիդալ վարքն առանձնացնում են որպես ուսումնասիրության ինքնուրույն ոլորտ: Մանկական տարիքում ինքնասպանության դրսևորումները հաճախ բացատրվում են մահվան նկատմամբ վախի բացակայութմաբ: Սակայն Հայոց ցեղասպանության շրջանակներում վարքաբանական ուսումնասիրությունները հնարավորություն են տալիս ասելու, որ երեխաները հասարակական ամենաակտիվ շերտն էին, ովքեր պայքար էին մղում իրավիճակը հաղթահարելու, մահվանից խույս տալու և այդ նպատակով դիմում էին ամենատարբեր միջոցների, հաղթահարում դժվարին ճանապարհ:
Ամփոփելով կարող ենք հանգել այն եզրակացության, որ Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Հայոց ցեղասպանության ժամանակ «հարձակվողե կողմը, խախտելով հայ սոցիումի համար ինկուլտուրացիոն նշանակության կարևորագույն ինստիտուտները, ստեղծում էր արհեստական դեստրուկտիվ միջավայր, որն էլ սոցիոմշակութային նախապայման էր զանգվածային ինքնասպանությունների համար` որպես ոչ ախտաբանական ռեակցիայի: Ասվածի լավագույն ապացույցն այն է, որ ինքնասպանությունը զանգվածային բնույթ էր ստանում հենց այդ ինստիտուտները կրողների կողմից: Սուիցիդալ վարքի ձևերը պայմանավորված են հանգամանքային, կրոնահոգեբանական, ծիսաառասպելական էսթետիկայի առանձնահատկություններով:
[1] Marginali` մարգինալությունը սոցիոլոգոիական հասկացություն է, որը մատնանշում է մարդու սահմանային վիճակը սոցիալական խմբերի և կարգավիճակների միջև, որը որոշակի հետք է թողնում նրա հոգեկանի վրա և պայմանավորում նրա վարքը:
[2] Агаян Г.Ц., Винарская Е.Н., Геноцид в свете теории систем, Геноцид – преступление против человечества, Материалы I Московского Международного Симпозиума 18-19 апреля 1995 г., M., 1997, стр. 153.
[3] Ագրեսիա` ուղղված արտաքին աշխարհին:
[4] Ագրեսիա` ուղղված ներքին աշխարհին:
[5] Ուսումնասիրում է զոհի վարքի հոգեբանությունը: Малкина-Пых И., Психология поведения жертвы, М., 2006, стр. 1.
[6] Hentig H. The Criminal and His Victim (Studies in the Sociobiology of Crime). — N.Y., 1948.
[7] Малкина-Пых И., նշվ. աշխ., стр. 2-3:
[8] Вагин Ю., Прафилактика деструктивного поведения, Изд. ПРИПИТ, 2001, стр. 18.
[9] Սատի` հնդիկ կանանց ծիսական ինքնահրկիզումը ամուսինների մահվանից հետո: Խարակիրին կապված է ճապոնական բուսիդո ռազմիկների հպարտության կոդեքսի հետ: Трегубов Л., Вагин Ю., նշվ. աշխ.:
[10] Հարությունայն Ս., Հայ հին վիպաշխարհը, Երևան, 1987, էջ 76:
[11] Дюркгейм Э., Самоубийство: Социологический этюд, М., 1994, стр. 72.
[12] Меннингер К., Война с самим собой, http://www.myword.ru, стр. 2.
[13] Дюркгейм Э., նշվ. աշխ., стр.72:
[14] Էգոիստական` դրսևորվում է այն մարդկանց մոտ, ովքեր ինտեգրված չեն հասարակությանը, ալտրուիստական` լիարժեք ինտեգրում, անոմիկ` սոցիալական համակարգերում կատարված փոփոխություների նկատմամբ ռեակցիա, որի արդյունքում խզվել են անհատի և սոցիալական խմբի փոխհարաբերությունները: Дюркгейм Э., նշվ. աշխ.:
[15] Дюркгейм Э., նշվ. աշխ., էջ 103-104.
[16] Меннингер К., Война с самим собой, http://www.myword.ru, стр. 2:
[17] Ինճէարապեան Բաբկէն, Մեծ եղեռնի շրջանին. Հայ որբի մը ոդիսականը, Փարիզ, 1951, էջ 35, Բագրատ Քոշքցյան, Մի հայի կյանք, Երևան, 2002, էջ 49:
[18] Սպիրով Դիմիտր Ա., Հայաստանը և Սուլթան Աբդուլ Համիդը,Երևան, 2000, էջ 43:
[19] Տարագիր հայրս` Մկրտիչ Ղազարեանը, Պէյրութ, 1987, էջ 10:
[20] Գաղտնի տեղեկագիր Տոքթ. Եօհաննէս Լեփսիուսի, նշվ. աշխ., էջ 126, Թէոդիկ Արշակուհի, նշվ. աշխ., էջ 116, 137
[21] Կճիկեան Լ., (Առաքելեան), Մօրենիկ և իր սև տարին, Անթիլիաս-Լիբանան, 1969, էջ 61, Գրիգոր Գ. Գուտուլեան, Հայ լեռը, Կարմիր դրուագներ Կիլիկիոյ աղէտէն, Կ. Պոլիս, 1912, էջ 51:
[22] Արդունի և Արտանույշի Պէրտու Եօրուք գյուղերում 24 կանայք իրենք իրենց թունավորում են չբռնապղծվելու համար: Գաղտնի տեղեկագիր Տոքթ. Եօհաննէս Լեփսիուսի, նշվ. աշխ., էջ 85:
[23] Գազանճեան Ն., Յուշագրութիին Եդեսիոյ 1895-ի ջարդերէն մինչեի 1915-ի հերոսամարտը եի եղեռնը, Երևան, 2004, էջ 62; Դիմիտր Ա. Սպիրով, նշվ. աշխ., էջ 41, Բագրատ Քոշքցյան, նշվ. աշխ., էջ 49:
[24] Տէօքմէճիեան Մ., Արեան հետքերով…, Մատենաշար ապրիլեան եղեռնի, Անթիլիաս, Լիբանան, 1960, էջ 64:
[25] Պրեսուիցիդալ և պոստսուիցիդալ հասկացությունների վերաբերյալ կան տարբեր մոտեցումներ, այս մասին տես` Кондрашенко В. Т., Суицидальное поведение, Мн., 1988, Գաղտնի տեղեկագիր Տոքթ. Եօհաննէս Լեփսիուսի, նշվ. աշխ., էջ 156:
[26] Трегубов Л., Вагин Ю., Эстетика самоубийства, Пермь КАПИК, 1993, стр. 51.
[27]Թէրզէան Յակոբ, Յ., Կիլիկիոյ աղէտը, Կ. Պոլիս, 1912, էջ 25, Տարագիր հայրս` Մկրտիչ Ղազարեանը…, էջ 10:
[28] Կճիկեան Լ., (Առաքելեան), նշվ. աշխ., էջ 61, Հայ լեռը, Գրիգոր Գ. Գուտուլեան, նշվ. աշխ., էջ 51:
[29] Трегубов Л., Вагин Ю., նշվ.աշխ., стр. 20.
[30] Պալապանեան Ս., Կեանքիս տաք ու պաղ օրերը, Այնթապ-Քեսապ-Հալեպ, խմբագրեց Բժ. Թ. Թորանեան, Հալեպ, 1983, էջ 110:
ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտ
Հոդվածների ժողովածու, Մերձավոր Արևելք. Պատմություն, Քաղաքականություն, Մշակույթ, VIII, Երևան, 2012, էջ 333-341
Leave a Reply