Մեզ ծանոթ-անծանոթ Զահրատը

ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ

Հատորը, որ անցած տարվա կեսերին Ստամբուլից ստացանք, մի նոր «վկայական» է մեզ ծանոթ ու անծանոթ Զահրատ բանաստեղծ-մարդու մասին: Գիրքը որպես խորագիր կրում է իրեն թերեւս ամենաբնորոշ տողերից-մտքերից մեկը` «Եկեր եմ կ՛երթամ այսպէս որու ինչ»:

Ի՞նչ է բանաստեղծությունը, եթե ոչ կյանքի մեկնաբանության ձեւ, աշխարհը ես-ի միջոցով անցկացված փորձառության փոխանցում, եթե չկա դա, ենթագիտակցական սուր ակտիվություն կամ զգայական խաբկանք եւ կամ ներքնատեսության պայծառացման պահ եւ այլն, եւ այլն: Անհատական զգացողությունների հեղման ազդեցության տեւականությունը ապրումի խորքի, անկեղծության եւ գեղարվեստականության աստիճանն է ապահովում: Այլապես աշխարհի պարզ սոսկական վերարտադրությունը (իմա` նկարագրությունը), որքան էլ` դրանց քնարական զեղումնայնության կամ զարդարվածության եւ կամ ներկայում տարածված կյանքի նատուրալ-գռեհկաբանված չափածոյացման, ժամանցային են, այսօր արդեն ժամանակավրեպ (որովհետեւ այդպիսի բաները կարճ են ապրում):

Զահրատը ամենաարդիական բանաստեղծներից է` իր մտածողությամբ եւ բանաստեղծական ձեւի (կաղապարի) մատուցմամբ: Նրա բառերի ձուլվածքը այնպիսի ամուր կոմպոզիցիա է ստեղծում, որտեղ որեւէ` անգամ չնչին միջամտություն անհնար է կատարել. ամեն բան ասված է հատու, հստակ, երբեմն խիստ, թվում է չոր, որովհետեւ բոլորովին անգեղազարդ է, անսեթեւեթ: Սա իր բանաստեղծական արվեստի հիմքն է, ատաղձը, գեղարվեստական մտածողության արմատը, որի վրա բարձրանում-տարածվում է խոսքի ծառը` հասուն-իրական ու երազային. առտնին-առօրյական է նյութը, խոհափիլիսոփայական, թե՞ սիրային` միեւնույն է: Իր բանաստեղծության մեջ բառերն իրար հետ խաղի մեջ են` ստեղծելով զգացմունքի-խոհի փոխանցիկ վիճակներ, բառերի «խաղը» բանաստեղծությանը հաղորդում է մի տեսակ շարժունություն, աշխուժություն, ասես թռչում-թռչկոտում են նրանք, եւ չափածո «տարածքում» կյանքի մանրակերտն է հյուսվում` մարդու ապրածի` սիրո, ուրախության, արցունքի, սպասումի, հույսի ու անհուսության, խաբկանքի եւ ունայնության, կորստի, չգոյության, մահվան: Մանրակերտ այդ կառույցը ժամանակակից ոճ, ռիթմ ու տեմպ ունի` այսօրեական է, նաեւ թվում է պրագմատիկ, որովհետւ փոքր, աննշան երեւույթներն ու մարդիկ շատ են: Սակայն անսեթեւեթ, անպաճույճ բառը եւ կառույցը խորքում կրում են բանաստեղծական ես-ի տարաշերտ ու տարընթեռնելի այն աշխարհը, որտեղ նա արտաքին ազդակներից զերծ իր ներքին իրականության մեջ ինքնամերձ, ինքնահաստատ ու ինքնաբավ է, այսինքն` «Եկեր եմ կ՛երթամ այսպէս որու ինչ»:

Իր «Պտոյտ մը հայ բանաստեղծութեան պարտէզին մէջ» շարքի` Զահրատին նվիրված գրությունը Ռոբեր Հատտեճյանը խորագրել է «Երազն ու պարը Զահրատի աշխարհին մէջ»: Շատ մանրամասն, կարելի է ասել` անատոմիական վերլուծության ենթարկելով Զահրատի բառի գեղարվեստական աշխարհը` նա գրում է. «Զահրատ իսկական պոհէմ մըն է, եթէ ոչ կեանքի մէջ, անպայման բանաստեղծութեան մէջ: Ան կը շրջի սրտէ սիրտ, սէրէ սէր, երգէ երգ, լարէ լար եւ ձեռք կու տայ բոլոր անոնց, որոնք գիտեն կեանքի իրականութիւններուն նայիլ երազի մը ընդմէջէն:

«Այս ոստումները, որոնք կը կատարուին մէկ զգացումէ դէպի միւսը, մէկ մտածումէ դէպի միւսը, մէկ սէրէ դէպի միւսը, իրականութեան մէջ ոստումներ են մէկ բառէն դէպի միւսը: Զահրատ բառ գործածելու վարպետ մըն է: Ան իսկապէս մեծ վարպետութեամբ իր մօտ կը կանչէ հայոց լեզուի բառերը: Բայց բառերն ալ զուարթօրէն կը վազեն բանաստեղծին օժանդակութեան»: Զահրատի բանաստեղծության ավիշը հայոց լեզուն է, ակունքը` հայ մշակույթն ու պատմությունը, ոգին` կյանքը, իր ապրածն ու զգացածը` շիտակ, անզարդ-ազդու: Ահա մեկ-երկու նմուշ, թե ինչպես Զահրատը կարող է պատմել սիրո, կյանքի, մարդկային մանր ու մեծ հոգսերի, ճակատագրերի, մարդու եւ միջավայրի զգացողական վիճակների մասին`

Սիրո հուսախաբություն-խաբկանք

…Հեռուէն տեսայ, որ դուն կու գայիր

Ոստոստուն ուրախ

Սակայն ճամբուն հետ փոխուեցար դուն ալ

ու այն որ ինծի հասաւ դուն չէիր

Ու այն որ ինծի հասաւ թախիծն էր

Վիշտն էր մօրէ մերկ

Հեռուէն տեսայ, որ դուն կու լայիր…

Կյանքային պարադոքսներՙ

Խոհեմ մարդ էր

չծնաւ

ոչ անուն ունեցաւ ոչ տանիք

ոչ ալ կեանքին հետ

առնելիք տալիք:

Կամ`

…Երեկ գիշեր երկար խորհեցայ

ու որոշեցի չմեռնիլ տակաւին

Որովհետեւ

Վաթսունը գրեթէ կէսն է կեանքին

ու որովհետեւ աշխարհ,

պիտի շատ գեղեցիկ ըլլայ յիսուն տարի վերջ

…Յետոյ մէկը պիտի ըսէ ինծի

թե հարյուր տասը տարին ալ չի բաւեր

պատշաճօրէն

կուշտ ու կուռ մեռնելու համար:

Պարույր Սեւակի մահվան առիթով

Պարոյր մանչս քանի որ

Նոյն տարիքը ունէինք-

Մանուկ էինք երկուքս ալ-

Խաղը կիսատ թողուցիր-

Չեղաւ ասիկա:

Մարդկային բթացած զգացողությունների զահրատյան տխրությունը

Չորս ոչխար էին

Նախ առաջինը մորթեցին

յետոյ երբ երկրորդը կը մորթէին

երրորդը փորձեց փախչիլ

Հազիւ տասը մեթր գնաց

ձերբակալեցին

Ես այդ երրորդին միսէն կերայ-

Կեանքի համ ունէր:

Այստեղ կանգ առնենք Զահրատի բանաստեղծական գայթակղությունների առաջ, որովհետեւ ժողովածուն, որը փորձում ենք ներկայացնել, Զահրատի ու նրա գրականության մասին է` այսինքն բովանդակում է գրականագիտական հոդվածներ, հարցազրույցներ, նամակներ, եւ վերջում բանաստեղծին ուղղված նվիրումներՙ արվեստի լեզվով (ձոներ, դիմանկարներ, շարժեր):

Գիրքը լույս է տեսել Ստամբուլում (տպագրությունը` «Ժամանակ» օրաթերթի), կազմել է բանաստեղծի այրին` Անայիս Յալտըզճյանը, խմբագիրն է Սեւան Տեյիրմենճյանը (շապիկը` Քրիստին Սալերիի): Առաջաբան-երկու խոսքում Անայիս Յալտըզճյանը ներկայացնում է ժողովածուի տպագրության նպատակը` «Ընթերցողին իմացական աշխարհին մէջ ստեղծելու պատկերը այն ժամանակուան պոլսահայ գրական ու մշակութային մթնոլորտին» եւ իհարկե` փրկել Զահրատի գրական ժառանգության կարեւորագույն մեկ մասը` հնարավորինս ընդգրկելով այն անձանց ու դեպքերը, որոնք ուղղակիորեն կապ են ունեցել Զահրատի գրական կյանքի հետ: Խմբագրի խոսքում Սեւան Տեյիրմենճյանը անդրադառնում է ժողովածուի կազմման` նյութերի հավաքման, ընտրության, համակարգման աշխատանքներին, գրելով որ դա ոչ միայն հարգանք է գրողի վաստակի հանդեպ, այլեւ` ընկերոջ, բարեկամի նկատմամբ սիրո արտահայտություն: «Կեանքը ծով մըն է եթէ, նաւակ մը, «Զահրատ» անուն, հետք ու հիշատակ թողլով անցաւ հոնկէ…»:

Ահավասիկ այս հետք ու հիշատակի գնահատում-վերաբերմունքն է, որ ժողովված է այս գրքում` Սփյուռքի եւ Հայաստանի մտավորականների, գրողների, լրագրողների, նաեւ օտարների գրչով արձանագրված: Սա իր պատմությունն է, իր ժամանակակցի խոսքը իր եւ իր գրականության մասին:

401 էջից բաղկացած ժողովածուի շուրջ երեք տասնյակ հեղինակների գրություններին անդրադառնալ մեկ հոդվածի շրջանակներում հնարավոր չէ, առանձնացնելն էլ հարմար չենք նկատում, որովհետեւ թե գրականագիտական վերլուծումները, թե դիմանկար-ակնարկները, թե ուղերձները արժեքավոր հեղինակների գրություններ են` նրանց մեջ Հակոբ Մնձուրի, Ռոբեր Հատտեճյան, Վահե Օշական, Երվանդ Ազատյան, Իգնա Սարըասլան, Հրանտ Մաթեւոսյան, Գրիգոր Շահինյան, Մարկ Նշանյան, Մինաս Թեոլեոլյան, Վահագն Դավթյան, Ալեքսանդր Թոփչյան, Արփի Թոթոյան եւ այլք: Զահրատի մարդկային նկարագիր-դիմանկարն են ուրվագծում նաեւ հարցազրույցները հայր Լեւոն Չեքիյանի, Հակոբ Վարդիվառյանի, Արա Գոչունյանի, Անահիտ Ադամյանի եւ ուրիշների հետ: Նմանապես նամակները ամբողջացնում են բանաստեղծի կերպարը: Գրականագիտական վերլուծումները զահրատյան բառի (բանաստեղծության) արժեքի, կշռույթի անհատական «ստուգաբանումներ» են, որտեղ անհնար է չտեսնել պատկերաստեղծման եզակիություն, նրա ներքին աշխարհի ինքնօրինակություն, բանաստեղծական կառույցի անշփոթելի տիպ, անպայման հումորն ու հեգնանքի թախիծ, իհարկե` նորարարական շունչՙ հատկապես վերջաբանային զահրատյան անակնկալներով: Զարմանալ կարելի է, թե ինչպես է անբանաստեղծական նյութը բանաստեղծացնում նա կամ փոքր մարդկանց կյանքին, ճակատագրին այդպես մանրակրկիտ «հետեւում»`

Ամէն ինչ մեծ է մեծ քաղաքին մէջ

ցաւը մեծ

պողոտաներուն ու շէնքերուն նման

Ու անոնք որոնք պզտիկ մարդիկ են

Երբեք հանդարտ պիտի չըլլան

մեծ քաղաքի մէջ:

Զահրատի բանաստեղծության հերոսներից ամենանշանավորը` Կիկոն, Երվանդ Ազատյանի բնորոշմամբ, «չափլինեան տիպար է, իր միամտութեան մէջ փիլիսոփայ եւ իր փիլիսոփայութեան մէջ` միամիտ… Զահրատը իր Կիկոյով կը ստեղծէ շագալեան ֆանթէզիի միամիտ աշխարհ մը, ուր կ՚անտեսուին երկրին ձգողական օրէնքները, չափերը, համեմատութիւնները, նոյնիսկ մահու եւ կենաց անյեղլի օրէնքները…»:

Եզրափակենք մեր այս անդրադարձը պոլսահայ բանաստեղծ Իգնա Սարըասլանի ուղերձի խոսքերով. «Դուն մտերիմ եւ տաք, պարզ ու անսեթեւեթ ձայնով, ժողովրդային լեզուով պզտիկ մարդոց աննշան ապրումներէն կերտեցիր մեծ աշխարհներու նշանակելի բանաստեղծութիւնը:

… Զահրատի բանաստեղծութիւնը կը նմանեցնեմ աչքի մը: Աչքի մը պէս պարզ, բայց աչքի մը պէս խորիմաստ, աչքի մը չափ գեղեցիկ, աչքի մը չափ մարդկային: Ծովերու, ովկիաններու նմանող աչք մը ծովերու, ովկիաններու բացուող, ծովերու, ովկիաններու խառնուող աչք մը…»:

http://azg.am/AM/2013021914