Երջանիկ է նա, «ով ասում է` թու՞րք եմ», թե՞ «ով թուրք է»

Այշե Հյուր

1922 թ. հոկտեմբերին Մուսթաֆա Քեմալը մի խումբ ուսուցիչների ասաց. «Երեք ու կես տարի առաջ ապրում էինք որպես կրոնական համայնք… Այդ ժամանակից ի վեր ապրում ենք որպես թուրք ազգ»:

Ըստ իս՝ Ժողովրդահանրապետական կուսակցության անդամ Բիրգյուլ Այման Գյուլերը, ով ռասիզմով բուրող «թուրք ազգն ու քուրդ ազգը հավասար չեն» արտահայտությամբ «օրակարգի վրա իր կնիքը թողեց», հետ քայլ կատարեց և ասելով, թե «Իմ խոսքերը նույնն են, ինչ Աթաթուրքի ազգի սահմանումը»՝ սկիզբ դրեց մի երկրորդ քննարկման: Շարունակենք մեր ճանապարհորդության այն հատվածից, որտեղ կանգ էինք առել՝ պատասխանելով Այմանի այս վերջին պնդմանը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Շևքեթ Սյուրեյյայի` «Թուրք չե՞նք» հարցին «Քավ լիցի» պատասխան տված կովկասյան ճակատի օսմանյան զինվորներին «Երջանիկ է նա, ով ասում է` թուրք եմ» գոչել տալը շատ ժամանակ չխլեց: Այս ռադիկալ ճանապարհի ճարտարապետ Մուստաֆա Քեմալն ապահովեց սույն փոխակերպման երեք փուլը: Առաջին փուլում՝ Ազգայի ազատագրական պատերազմի (նկատի ունի 1919-1922 թթ. թուրք-հունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային-ազտագրական /Türk İstiklâl Harbi, Millî Mücadele/-Ակունքի խմբ.) տարիներին, Անատոլիայի և Ռումելիի մուսուլման բնակչությանը մեծ տերությունների դեմ միավորելու համար կրոնական արտահայտություններ են օգտագործել: Օրինակ՝ 1920 թ. մայիսի 1-ին Ազգային մեծ ժողովին դիմելիս Մուտաֆա Քեմալն ասել է. «Խնդիրը մեկ անգամ ևս չկրկնելու խնդրանքով ուզում եմ անդրադառնալ մեկ-երկու կետի. այստեղ ցանկալի և Ձեր Բարձրագույ խորհուրդը կազմած անձինք միայն թուրք, չերքեզ, քուրդ, լազ չեն, բոլորի բաղադրիչ տարրը իսլամն է, անկեղծ հավաքածու է…»:

Երեք ու կես տարում «ազգ» դառնալ

Երկրորդ փուլում «կրոնական» բնորոշումը կամաց-կամաց իր տեղը զիջում է «քաղաքական» բնորոշմանը: Նախ` 1921 թ. փետրվարի 8-ին Ազգային մեծ ժողովի անվանման սկզբում դրվեց «Թուրքիա» բառը: «Թուրք» բառը Մուստաֆա Քեմալն առաջին անգամ որպես «քաղաքական եզր» օգտագործեց 1922 թ. սեպտեմբերի 21-ին Մեծ հաղթանակի կապակցությամբ կատարած հայտարարության մեջ: Մուսթաֆա Քեմալը մի խումբ ուսուցիչների ասաց. «Երեք ու կես տարի առաջ ապրում էինք որպես կրոնական համայնք… Այդ ժամանակից ի վեր ապրում ենք որպես թուրք ազգ»:

Այն, թե թուրք ազգն ինչ տարրրերից է բաղկացած, Մուստաֆա Քեմալը ներկայացրեց 1923 թ. մարտի 16-ին Ադանայի Թուրքական օջախի արհեստավորական համայնքի հետ թեյի շուրջ ելույթի ժամանակ. «Մեր ընկերներն իրենց ելույթների ժամանակ ասել են, թե մեր Ադանայում առավելություն ունեցող մյուս տարրերը՝ սրանք-նրանք, հայերը, զավթել են մեր արհեստի օջախները՝ դառնալով երկրի տեր ու տիրական: Անկասկած, սա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ զրպարտություն և լկտիություն: Հայերն այս բարեբեր երկրում որևէ իրավունք չունեն: Երկիրը ձերն է՝ թուրքերինը: Այս երկիրը պատմության ընթացքում թուրք է եղել, հիմա թուրք է և թուրք էլ լինելու է…»:

Թեև այս ցեղապաշտական մոտեցումը աշխատեցին հավասարակշռել 1923 թ. ապրիլի 8-ին Ժողովրդական կուսակցության հիմնումն ավետող «9 սկզբունքներում» տեղ գտած «Թուրքիայի ժողովրդի» միջոցով, սակայն 1923 թ. հուլիսի 24-ին Լոզանի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո սկսել էին այնպիսի քայլեր անել, որոնք մտածել էին տալիս, թե Ազգային պայքարում իրենց դաշնակիցների կարիքն այլևս չէր մնացել:

1924 թ. սահմանադրության քաղաքացիության սահմանումը

Օրինակ՝ 1924 թ. սահմանադրության քննարկումների ժամանակ Համդուլլահ Սուփհին (Թանրըօվեր), հայտնել է, որ հայերը, հույները և հրեաներն այնքան ժամանակ չեն ճանաչվելու «թուրք ազգի մի մաս», մինչև որ չյուրացնեն Թուրքիայի լեզուն և մշակույթը, իսկ Ջելալ Նուրին (Իլերի) առաջ է քաշել այն գաղափարը, թե «Թուրքիայի իսկական քաղաքացիները թուրքերեն խոսող հանաֆի մուսուլմաններն են»: Արդյունքում սահմանադրության 88-րդ հոդվածը, որը սահմանում է քաղաքացիությունը, ձևակերպվել է այսպես. «Թուրքիայում յուրաքանչյուրը, առանց լեզվի և կրոնի խտրության, թուրք է»: Համաձայն 12-րդ հոդվածի՝ «Թուրքերեն կարդալ-գրել չիմացողները չեն կարող պատգամավոր ընտրվել». սրանով ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների և քրդերի ճանապարհը կտրում էին:

Հավանաբար այս արհամարհանքի հակազդեցությունը եղած շեյխ Սաիդի ապստամբությունը ճնշելուց հետո վարչապետ Իսմեթ փաշան «Վաքիթ» թերթի 1925 թ. ապրիլի 27-ի համարում լույս տեսած հայտարարության մեջ ասում է, որ ռեժիմը ռասիզմ մեջ հաստատակամ է լինելու.  «Ազգությունը մեր միակ միավորիչ ուժն է: Մյուս տարրերը թուրք մեծամասնության վրա ազդելու ուժ չունեն: Մեր պարտքն է թուրքական հայրենիքում գտնվողներին անմիջապես թուրք դարձնել: Այն տարրերը, որոնք թուրքերին  և թրքականությանը կընդդիմանան, կճզմենք: Այն հատկանիշները, որոնք պետք է փնտրել հայրենիքին ծառայողների մեջ, նախ և առաջ թուրք և թուրք ազգայնամոլ լինելն է»:

Ռասայի բարեփոխումը քաղաքակրթության հարց է

Հայտն է, որ որոշ ժամանակ Մուստաֆա Քեմալը համակ ուշադրությամբ ուսումնասիրել է այնպիսի ռասիստ մտածողների ստեղծագործությունները, ինչպիսիք են Գոբինոն և Փիթարդը: Քեմալի ցուցումներով 1925 թ. ստեղծված   Թուրքական անտրոպոլոգիական հետազոտությունների կենտրոնի կատարած առաջին աշխատանքների շարքում են «Քարաջաահմեդ գերեզմանատնից հավաքած գանգատուփերի չափումը» և «տարբեր ռասաների պատկանող` թուրք, հայ, հույն և հրեա երեխաների վրա» կատարված համեմատական հետազոտությունները:

1926 թ. սեպտեմբերի 30-ին Չանքայայի նախագահական պալատում Մուսթաֆա Քեմալը Թուրքիայի մարզական միության կոնգրեսը ներկայացնող պատվիրակությանն ասաց. «Այսքան կարևոր սպորտային կյանքը մեզ համար ավելի կարևոր է, որովհետև ռասայի հարց է: Ռասայի բարելավման և հոգեկան հանգստության հարց է: Ըմբոստության և նույնիսկ մի քիչ էլ քաղաքակրթության հարց է»: Այնուհետև 1927 թ. հոկտեմբերի 20-ին երիտասարդությանն ուղղված ելույթի ժամանակ ասելով՝ «Թու՛րք երիտասարդ, ուժը, որի կարիքն ունես, երակներովդ հոսող արյան մեջ է», ռասիզմին տվեց մետաֆորիկ ձև: Հաջորդ տարի համալսարական երիտասարդների սկսած «Քաղաքացի՛, թուրքերեն խոսի՛ր» և «Թուրքական ազգային պետության համար թուրք քաղաքացի դաստիարակեք» արշավների արդյունքում գործը թափ ստացավ:

Մահմուդ Էսադ Բոզքուրթի մարգարիտները

1927 թ. փուլ առ փուլ շարունակվող Արարատի քրդական ապստամբությունն արյան մեջ ճնշած այդ ժամանակվա Արդարադատության նախարար Մահմուդ Էսադ (Բոզքուրթ) բեյի՝ «Աքշամ» թերթի 1930 թ. սեպտեմբերի 1-ի համարում լույս տեսած հետևյալ արտահայտությունները օսմանյան «թուրքերի» համար կատարած սահմանումների գրեթե կրկնօրինակն էին. «(Քրդերն) իրենց կյանքում չեն հասկացել դառնությունների իմաստը: Արյունարբու, անվախ, վայրի են: Շատ ստոր են: Բռնելու դեպքում մեկ փամփուշտով Ձեզ չեն սպանի: Աչքներդ կհանեն, քիթներդ կկտրեն, եղունգներդ կհանեն և այդպես կսպանեն: … Ասում են` նրանց կանայք էլ են իրենց նման…»:

Մահմուդ Էսադ բեյի ամենահայտնի խոսքը 1930 թ. սեպտեմբերի 18-ին Օդեմիշ հանդակում արարտասանած ճառն է. «Ես կարծում և համոզված եմ, որ այս երկիրն ինքնին թուրք է: Նրանք, ովքեր մաքուր թուրք չեն, այս թուրքական հայրենիքում մի իրավունք ունեն, այն է՝ լինել ծառա, ստրուկ»:

Ալպիական ռասայի առանձնահատկությունները

1932 թ. հուլիսի 2-11 տեղի ունեցած Առաջին պատմագիտական կոնգրեսի ժամանակ, որտեղ քննվում էր թուրքական պատմագիտական թեզը, համաձայն որի՝ աշխարհի բոլոր քաղաքակրթությունները թյուրքերն են ստեղծել, Ռեշիդ Գալիփը «արտոնյալ թուրքական ռասան» հետևյալ կերպ բնորոշեց. «Բարձրահասակ, սպիտակամորթ, ուղիղ կամ էլ մի փոքր կեռ նուրբ քթով, հավասար շրթունքներով, մեծավ մասամբ կապուտաչյա, ոչ թե շեղաչք, այլ հորիզոնական բացվող ակնակապիճներով «ալպիական ռասա» (..) Հայտնի են այնպիսի սոցիալական առանձնահատկություններով, ինչպիսիք են Ա խմբի արյան օրգանական առանձնահատկությունները՝ քաղաքակրթություն, հերոսություն, արվեստի ունակություն»: Անտրոպոլոգ պրոֆեսոր Շևքեթ Ազիզ (Քանսու) բեյը, ով կոնգրեսին, որպես թուրքական ռասայի օրինակ, ներկայացրել էր գյուղացի շիկահեր ամուսինների` իրենց երեխաների հետ, շրջվելով Ղազիի (Մուստաֆա Քեմալ-Ակունքի խմբ.) կողմը, ողջունեց որպես այդ զարգացած ռասայի առաջնորդ՝ արժանանալով բարձր ծափահարությունների:

1933 թ. Նոր տարվան Կրթության նախարար Ռեշիդ Գալիփի՝ Մուստաֆա Քեմալին նվիրած գրքերից մեկը «պատահական բացում» և կարդում է հետևյալ ենթավերնագիրը. «Այսօրվա թուրք երեխաները, ովքեր որոշել են իրենց միտքն ու հոգին լուսավորել ամենավերջին առաջադեմ կրակով, գիտեն կամ պետք է իմանան, որ իրենք 4 հարյուր վրան ունեցող աշիրեթից չեն սերում, այլ տասնյակ հազարավոր տարիների պատմություն ունեցող, արիական, քաղաքակիրթ, բարձր ռասայից սերող ունակություններով օժտված ազգ են» (անընդհատ ծափահարություներ): Ինչպես հայտնում է Աֆեթ Ինանը, այս խոսքերն անձամբ Մուստաֆա Քեմալն էր գրել տվել:

1933 թ. 5 տարի ընդմիջումից հետո համալսարանական երիտասարդները «Քաղաքացի՛, թուրքերե՛ն խոսիր» արշավով հասարակության ոչ թուրք հատվածին նորից սկսեցին ահաբեկել:

Բնակեցման օրենքի ռասիստական լեզուն

1934 թ. հունիսին ընդուված բանկեցման մասին օրենքով, որով նպատակ ունեին կարգավորել «քրդական հարցը» և լուծել Թուրքիա գաղթած մուսուլման գաղթականների բնակեցման հարցը, օգտագործելով այնպիսի եզրեր, ինչպիսիք են «ցեղ», «ռասա», «մշակույթ», «լեզու», Թուրքիան բաժանվեց երեք շրջանի: Օրենքի ձևակերպմամն մեջ թիվ 1 շրջանը կազմում էին այն վայրերը, որոնք պետք է ունենային հոծ թուրք բնակչություն: Թիվ 2 շրջանի մեջ մտնում էին այն վայրերը, որոնք առանձնացված էին թուրքական մշակույթին ձուլելու համար նախատեսված բնակչության տեղահանման և բնակության համար: Թիվ 3 շրջանի մեջ այն վայրերն էին, որոնք առողջական, տնտեսական, մշակությաին, քաղաքական, ռազմական և կարգ ու կանոն հաստատելու պատճառներով պետք է դատարկվեին. բնակեցման համար արգելված էին: Այսպիսով՝ 1924 թ. սահմանադրության 88-րդ հոդվածում տեղ գտած «կոչվում է թուրք» արտահայտության ենթատեքստը  մեկ անգամ ևս հասկանալի է դառնում:

1936 թ. Աֆեթ Ինան, ով ձևակերպել է Արևային լեզվի տեսությունը, որտեղ մասնավորապես ասվում է. «Ինչպես որ բրախիկեֆալ թուրքական ռասայի ստեղծած մշակույթն է ժամանակակից աշխարհի քաղաքակրթության համար աղբյուր հանդիսացել, այնպես էլ Եւրոպայից Աֆրիկա, նույնիսկ մինչև Ամերիկա ընկած բոլոր լեզուների մայր լեզուն թուրքերենն է», որպեսզի «ցույց տա, որ թուրքերը բրախիկեֆալ ալպիական ռասայի փառահեղ ներկայացուցիչ են», շվեցարացի անտրոպոլոգ Փիթարդի ղեկավարությամբ դոկտորական աշխատանքի ժամանակ Աթաթուրքի հրահանգով 64 հազար հոգու վրա անտրոպոլոգիական չափումներ է կատարել: Նման «ռասիստական»  աշխատանքը, որն անգամ նացիստական Գերմանիայում չի կատարվել, իրականացվել է վարչապետի, Ազգային անվտանգության, Առողջապահության և Կրթության նախարարությունների տարատեսակ աջակցությունների արդյունքում: Չափումները կատարել են քաղաքացիական և զինվորական բժիշկները, առողջապահության պաշտոնյաները, մարմնամարզության ուսուցիչները: Աֆեթ Ինանին փորձաքննման համար կամավոր զինվորներ են տվել:

Անտրոպոլոգիայի կիրառությունը

1937 թ. սեպտեմբերի 20-25-ին տեղի ունեցած Պատմագիտական երկրորդ կոնգրեսին Սադրի Մաքսուդի Արսալը ներկայացնում է «Մարդկության պատմության ընթացքում պետության և իրավունքի պատրանքը և թուրքական ռասայի դերը կազմակերպությունների զարգացման ընթացքում» զեկույցը, Հասան Ռեշիդ Թանքութը՝ «Լեզվի և ռասայի հարաբերությունները» զեկույցը, դոկտոր Նուրեդդին Օնուրը՝ «Արյան խմբերի տեսանկյունից թուրքական ռասայի ծագման վերաբերյալ ուսումնասիրություն»: Կոնգրեսին, որը կոչված էր ևս մեկ անգամ հայտարարելու, որ Թուրքական պատմագիտական թեզը ճիշտ է, զեկույցով հանդես է եկել նաև Փիթարդը: Իսկ Կրթության նախարարի «պաշտոնական ղեկավարությամբ» 1925-1939 թթ. լույս տեսած Թուրքական անտրոպոլոգիական ամսագիրը, այդ ժամանակ անտրոպոլոգիան որպես գիտական գործիք օգտագործելով, բազմաթիվ  օրինակներով ապացուցում է թուրք ազգի առավելությունը:

Եւս երկու օրինակ բերենք՝ ցույց տալու, որ ռասիզմը տեսությամբ չի սահմանափակվել, և վերջացնենք. «Ջումհուրիյեթ» թերթի 1937 թ. հուլիսի 24-ի համարում լույս տեսած մի հայտարարության մեջ Անկարայի ռազմական անասնաբուժության դպրոց ընդունվելու համար դիմորդներից պահանջվող չափանիշներից մեկն էլ «թուրք ազգից լինելն էր»: «Ջումհուրիյեթ» թերթի 1938 թ. սեպտեմբերի 6-ի համարում «Թուրքքուշուի» տնօրինությունը ինքնաթիռի ուսուցիչնների վերաբերյալ մեկ այլ հայտարարության մեջ դնում է հետևյալ պայմանը ՝«Անհրաժեշտ է լինի թուրք ազգից»:

Բավականին հետաքրքիր է թուրքական ռասիզմի 1938 թ. ավարտը, սակայն մի՞թե գրածիցս հասկանալի չէ, որ Բիրգյուլ Այման Գյուլերի` ռասիզմով բուրող գաղափարները Աթաթուրքի օրոք սկսված և մինչ մեր օրերը անդադար ձգված «շինարարական» գործընթացի արդյունք հանդիսացող և, եթե հակիրճ փորձենք ներկայացնել, «թուրքական ինքնությունը մյուս ինքնություններից բարձր է» ընկալման վնասված լինելու ցավալի արտացոլումն է:

Գրականության ցանկ

1. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi, 2006.
2.  Ahmet Yıldız, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene” Türk Ulusal Kimliğinin Etno Seküler Sınırları (1919-1938), İletişim, 2001.
3.  Nazan Maksudyan, Türklüğü Ölçmek, (Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin Irkçı Çehresi), Metis, 2005.
4. Suavi Aydın “Cumhuriyet’in İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Kemalizm, C.2, İletişim, 2001, s. 344-369.
5. Uluğ İğdemir, Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Tarih Kurumu, TTK, 1973.
6. Afet İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, TTK, 1969.
7. Naci Kutlay, “İsmet Paşa’da Dönemsel Irkçı Anlayışlar”, Özgür Politika, 9-12 Kasım 2003.

www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1119711&Yazar=AYSE-HUR&CategoryID=97

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը