Դուք նրանցից եք, ովքեր չե՞ն կարողանում թուրքացվել

Բայրամ Զիլան

Մալքոլմը հասկանում էր, որ իր հետ կատարվածի պատճառը սևամորթ լինելն էր: Նույնիսկ որոշ ժամանակ «սպիտակելու» համար դեմքին դիմափոշի էր ցանում, ջանում էր գանգուր մազերը ետ հարդարել: Անշուշտ, այն ժամանակ չէին կարող իմանալ, որ հոգեպես սևամորթ մարդը, ինչ ուզում է անի, չի կարող «սպիտակել»: Ամերիկայում ամենուր տեսավ սպիտակամորթների առավելությունը: Սպիտակների հարուցած խոչընդոտները մինչև ուղնուծուծը զգաց: Դպրոցում, որտեղ սովորում էր, դասարանի միակ սևամորթ աշակերտն էր և սիրում էր անգլերենի ուսուցչին: Մի օր անգլերենի ուսուցիչը նրան հարցրեց.

-Արդեն մեծանում ես, ի՞նչ ես ուզում դառնալ:

-Ուզում եմ փաստաբան դառնալ,-պատասխանեց:

Ուսուցիչն ասաց.

-Մի քիչ իրատես պետք է լինես, դու սևամորթ ես: Հետևաբար պետք է լավ մտածես: Օրինակ՝ ինչու՞ չես մտածում ատաղծագործ լինելու մասին:

Մալքոլմը նախկինում բազմիցս նվաստացել էր, սակայն երբեք այդպես չէր ազդվել: Այդ բոլոր ապրումները նրա հոգեկան աշխարհը տակնուվրա արեցին: Հետագայում` բանտի տարիները, իսլամին ծանոթանալը…

Մեզ համար կարևոր ուխտագնացությունն էր, որին մասնակցել էր որպես «Մալքոլմ X», բայց վերադարձել էր որպես Մալիք էլ-Շահբազ: Քաաբայում տեսել էր, որ սևամորթներն ու սպիտակամորթները միասին են գործում, բոլորը մի մարդ են, մի սիրտ ունեն, միմյանց միջև առկա հարաբերությունների հիմքում ընկած է եղբայրությունը, մարդկանց միջև չկա ռասայական խտրականություն: Այս տեսարանը մեծ ազդեցություն էր գործել նրա վրա:

Մեքքայից կնոջն ուղղած մի նամակում գրում է. «Չես հավատա, սակայն սպիտակամորթ մարդկանց հետ նույն բաժակից խմել եմ և նույն ափսեից կերել: Բոլորս եղբայր էինք: Ես արդեն ռասիստ մուսուլման չեմ: Սուրբ Մուհամեդը ռասիզմն արգելել է»:

Ինչու անդրադարձա այս պատմությանը:

Ազգային պետության վերածված պետություններում բազմաթիվ մարդիկ կան, ովքեր Մալքոլմի պես օտարված կյանք են վարում: Այս երկրներից մեկն էլ, անկասկած, Թուրքիան է: Երբ պահանջվում էր թուրքական ազգային պետությունը հիմնել «թրքականության» և «լաիցիզմի» սկզբունքների հիման վրա, հայերը, քրդերը, ալևիներն ու իսլամադավան հատվածը դարձան այս նախագծի մնացորդը: Քեմալական գաղափարախոսությունն այս նախագծի հաստատման համար դիմեց այնպիսի հակաժողովրդավարական մեթոդների, ինչպիսիք են մայիսի 27-ի, մարտի 12-ի, սեպտեմբերի 12-ի, հունվարի 28-ի ռազմական միջամտությունները, սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը, «Հայրենակի՛ց, թուրքերեն խոսիր» արշավը, ունեցվածքի հարկը, արևելյան զեկույցի պատրաստումը, բնակչության փոխանակումը, Սվաս-Մարաշ-Չորումի դեպքերը, համալսարաններում գլխաշոր կրելու արգելքի խնդիրը: Լոզանի պայմանագրով քրդերը ճանաչվեցին ոչ թե ազգային փոքրամասնություն, այլ` թուրքերի հետ «հիմնական տարր», սակայն հետագայում քրդերի պարագայում չճանաչվեցին անգամ այն իրավուքները, որոնք գոյություն ունեին փոքրամասնությունների համար:

Կրթական համակարգը ևս կառուցվել էր «լաիցիզմի» և «թուրքականության» սկզբունքների վրա, որոնց հիմքում ընկած էին քեմալական գաղափարախոսության կոդերը: Դպրոցներում աշակերտներին սովորեցնում էին կեղծ/օտար պատմություն, որը լաբորատորիաներում էր ստեղծվել: Լեռների, քարերի, պողոտաների վրա գրված էր. «Երջանիկ է նա, ով ասում է թուրք եմ»: Բազմաթիվ կազմակերպությունների անունը զարդարվեց «թուրք» բառով (Թուրքական պատմագիտական ընկերություն, Թուրքական արտոնագրի ինստիտուտ, Թուրքական զինված ուժեր, Թուրքական ստանդարտների ընկերություն և այլն): Դրոշը կոչվեց «թուրքական դրոշ»: Հասարակական պայմանագրի հոդվածում, որը վերաբերում է քաղաքացիությանը, պետությունը սահմանվեց որպես «թուրքական պետություն», իսկ պետության հետ առնչվող յուրաքանչյուրը կոչվեց «թուրք»: Ամեն առավոտ դպրոցներն իրենց դռները քուրդ, հայ, արաբ, չերքեզ երեխաների առաջ բացում էին «Թուրք եմ, իրավացի եմ: Երջանիկ է նա, ով ասում է թուրք եմ» երդմամբ:

Որքան էլ որ ասեն, թե հանրապետական արտահայտությամբ «թուրք» բառն իր մեջ ներառում է ոչ միայն «էթնիկ թուրքերին», այլև` այս երկրի բոլոր էթնիկ ինքնությունները, իրականում «թուրքականությունը» Թուրքիայում բնակվող բոլորին ներառող ազգություն չէ, արտահայտում է մեկ էթնիկ ինքնություն: Հիմնադիր խավի արտահայտություններից, պետության կիրառումներից, օրենսդրությունից և դատարանի որոշումներից վերցված օրինակներն ապացուցում են, որ «թուրք ազգ» սահմանումը Թուրքիայի հասարակության էթնիկ, կրոնական և մշակութային տարբերությունները ճանաչող, ամբողջականացնող և ընդգրկող արտահայտություն չէ, ընդհակառակը՝ այս սահմանումն ամբողջությամբ հղում է կատարում թուրքական էթնիկ ինքնությանը, այն մյուսներից վեր դասելու գործառույթ է կատարում:

Աշխարհը, որտեղ աճում է գիտակցությունը, և որտեղ նույնիսկ ամենափոքր տարբերություններն անգամ իմաստ են ստանում, օտարելով սևացրել է քեմալական գաղափարախոսության «անբաժան հասարակության» նախագիծ հայերին, քրդերին, ալևիներին և իսլամադավան հատվածներին: Քանի որ այս հատվածների խիստ առարկություններն ու մշակութային իրավունքի պահանջները գնալով աճել են, քեմալիզմն արդեն սկսել է կորցնել իր գործառույթը: Այն կետում, որին հասել ենք այսօր, խիստ դժվար է «անցյալին պատկանող պատմական արտահայտություններով» էթնիկական, կրոնական և մշակութային բազմազանությունները կարողանալ մեկ վայրում պահպանել:

Մալքոլմ X-ի` Մալիք էլ-Շահբազ փոխակերպումը հնարավոր դարձավ այն դեպքում, երբ Մեքքայում ապրեց «հավասարության» զգացումը: Այս հողերի համար հավասարության իրավունքը հնարավոր կլինի ապահովել միայն այն դեպքում, երբ «թուրք» բառը փոխարինվի «թուրքիացի»-ով: Թուրքիացիությունն այնպիսի հասկացություն է, որը բոլոր էթնիկ ինքնություններն իր գիրկն է առնում, ամբողջացնում է, կարող է «հավասարության» սկզբունքով նույն սեղանի շուրջը հավաքել թե՛ սպիտակամորթին, թե՛ սևամորթին, որտեղ նույն ափսեից կարող են ուտել, նույն բաժակից խմել:

Ինչպես Մեքքայում կափ-կապույտ աչքեր ունեցող, դեփ-դեղին մազերով, ճեփ-ճերմակ մաշկով մարդիկ սևամորթ աֆրիկացիների հետ  նույն հովանու տակ հավասար են, այնպես էլ Թուրքիայում բոլոր էթնիկ ինքնությունները թուրքիականության հովանու տակ կարող են հավասար լինել:

Ցայսօր գրված բոլոր հասարակական պայմանագրերի կոշտ սկավառակին ամրագրվել է «բանական քաղաքացու» դիմանկարը, և պահանջվում է պահել-պահպանել այս չափորոշիչներին համապատասխանող յուրաքանչյուրին: Այս առավելությունն ունեցող քաղաքացիներին «մյուսներից» տարանջատելու համար արթուն եղան: Հետևաբար «բանական քաղաքացին» և «մյուսները» երբեք հավասար չկարողացան լինել: Այդ իսկ պատճառով նոր հասարակական պայմանագիրն անպայման պետք է գրել հավասարության սկզբունքով: Մեկ այլ արտահայտությամբ` առանց որևէ մեկին տարանջատելու` բոլոր քաղաքացիներին պաշտպանելու համար պետք է աչքերը փակել, կոշտ սկավառակի վրայից ջնջել «բանական քաղաքացու» դիմանկարը:

Համերկրացի արտահայտությունը պետք է մաքրվի ամեն տեսակի էթնիկ, կրոնական և մշակութային ակնարկներից,  քաղաքացիությունը չպետք է բնորշվի կրթնական կամ էթնիկ ինքնությամբ, հասարակության մեծամասնության կառույցն աչքի առաջ ունենալով՝ չպետք է որևէ մեկին առավելություն տալ, հասարակությունը կազմող յուրաքանչյուր խումբ պետք է հավասար հեռավորության վրա լինի, երաշխավորելով յուրաքանչյուր տարբերություն՝ շարունակել նրանց գոյությունը: Որպեսզի հասարակությունը դառնա հոմոգեն և հասարակության մեջ առկա տարբերությունները ձուլող մեխանիզմներից ազատվի, անհրաժեշտ է հասարակական ազդեցությունը վերակառուցել տարբերությունները խթանող և պահպանող կառույցով:

Այս կապակցությամբ նոր սահմանադրության` քաղաքացիությունը սահմանաող հոդվածը կարելի է փոխել հետևյալ կերպ. «Քաղաքացիությունը հիմնական իրավունք է. յուրաքանչյուր ոք, ով համապատասխանում է օրենքով նախատեսված հիմքերին, Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի է»: Գոյություն ունեցող սահմանադրությունում բազմիցս հիշատակվող «թուրք ազգ» հասկացության փոխարեն կարելի է օգտագործել «Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի» հասկացությունը: Թուրքական լեզվագիտական ընկերություն, Թուրքական պատմագիտական ընկերություն, Թուրքական արտոնագրի ինստիտուտ, Թուրքական զինված ուժեր, Թուրքական ստանդարտների ընկերություն և նման այլ հաստատությունների անվանումներում առկա «թուրք» բառը կարելի է փոխարինել «Թուրքիա» անվանմամբ: Արդյունքում` պլյուրալիստական, ժողովրդավար և ազատ Թուրքիան ո’չ սևամորթ կունենա, ո’չ էլ «օտար», Թուրքիա, որտեղ բոլորի համատեղ ապրել կարողանալու պայմանները բարելավվել են, և որում բոլորն «ազատ» են:

«Թարաֆ»

http://hyetert.blogspot.com/2013/02/turklestirilemeyenlerden-misiniz.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net