Ստամբուլի քաղաքապետարանը եկեղեցու հողատարածք է հատկացնում ասորական համայնքին

ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆ

Որո՞նք են նկրտումները. ապահովել Ցեղասպանության առնչությամբ ասորիների լռությո՞ւնը, թե՞ իրացնել կաթոլիկների հին գերեզմանատունը:

1915 թ. մարդասպան թուրք հրոսակը, ձեռնամուխ լինելով արեւմտահայերի բնաջնջմանը, սկսեց թալանել նրանց ունեցվածքը: Ինչ վերաբերում է հայկական եկեղեցիներին ու վանքերին, ապա նրանք հիմնովին կողոպտվեցին, այնուհետեւ դարձան հրո ճարակ, հաճախ հոգեւորականների, այնտեղ ապաստանած կամ ողջակիզելու համար արգելափակված հայ կանանց եւ երեխաների հետ:

1919 թ. Օսմանյան պետությունում ասպարեզ իջան քեմալականի կերպարանք ստացած երբեմնի իթթիհադականները, հայ ժողովրդի արյունարբու դահիճների գլխավորությամբ, որպեսզի ապահովեն երիտթուրքերի ցեղասպան քաղաքականության շարունակականությունը: Շարունակվեց նաեւ արեւմտահայության բնաջնջումը, հայկական եկեղեցիների եւ վանքերի կողոպուտն ու հրկիզումը` նմանապես:

1923 թ. հոկտեմբերի 29-ին Թուրքիայում հռչակվեց հանրապետական կարգ: Քանի որ քեմալականներն արդեն, ավարտին հասցնելով Հայոց ցեղասպանությունը, կատարված էին համարում առաջադրանքը, ձեռնամուխ եղան հայկական պատմամշակութային հետքի վերացմանը ժամանակակից Թուրքիայում: Շուրջ 2500 հայկական եկեղեցի եւ 457 վանք պետականորեն հողին հավասարացվեցին քեմալականների «շատ քաղաքակիրթ, աշխարհիկ ժողովրդավար» հանրապետությունում: Եթե չլիներ առանձին անհատների միջամտությունը, ինչպես, ասենք, քուրդ գրող Յաշար Քեմալինը, ապա նույն ճակատագրին կարժանանային Վանա լճի Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին եւ Անիի ավերակները:

2002 թ. Թուրքիայում միանձնյա իշխանության եկավ վարչապետ Էրդողանի իսլամամետ Արդարություն եւ բարգավաճում կուսակցությունը: Թուրքիայի Հանրապետության պատմության մեջ առաջին անգամը լինելով` այս կուսակցության կառավարությունը որոշում ընդունեց վերադարձնել հայ, հույն, հրեա ազգային փոքրամասնություններից նախորդ կառավարությունների օրոք առգրավված կալվածքները, միաժամանակ վերանորոգեց հույն ուղղափառ եկեղեցուն պատկանող Տրապիզոնի Սյումելա վանքն ու Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին:

Թեեւ վերանորոգված վանքն ու եկեղեցին թանգարանի կարգավիճակով հանձնվեցին Թուրքիայի մշակույթի նախարարության տնօրինությանը, այնուամենայնիվ, վերականգնումը «գորշ գայլերի» քաղաքական կազմակերպության` Ազգայնական շարժում կուսակցության նախաձեռնությամբ ազգայնամոլների թիրախը դարձրեց Էրդողանի կառավարությանը, թե Պոնտոսում հունական կայսրությունը, իսկ Վանում Բագրատունյաց թագավորությունը վերականգնելու թաքուն նպատակներ է հետապնդում: Մինչդեռ Բագրատունիները իշխել էին ոչ թե Արծրունիների նման Վասպուրականում, այլեւ Կարսում եւ Անիում:

Էրդողանի կառավարությունը Թուրքիայում 1-2 հայկական այլ եկեղեցի վերանորոգելու մտադրություն է հայտնել: Ի դեպ, քրդաբնակ Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոսը վերականգնվել է քաղաքապետարանի նախաձեռնության, հետեւաբար կառավարության հետ առնչություն չունի: Ուշագրավը, սակայն, սոսկ Տրապիզոնի Սյումելա վանքի կամ Վանա լճի Սուրբ Խաչի վերականգնումը չէ, այլեւ` Ստամբուլում նոր եկեղեցի կառուցելու համար ասորի համայնքին հողատարածք հատկացնելու քաղաքապետարանի որոշումը:

Հայտնի մտավորական Ալի Սաիդ Չեթինօղլուն, որն իր ուսուցիչն է համարում Ռագըփ Զարաքոլուին, երեկ Haytert կայքէջում որոշմանն անդրադառնալիս դա համարում է պատմական եւ ավելացնում. «Եթե հուշարձանների պահպանման կոմիտեն հաստատի Ստամբուլի քաղաքապետարանի որոշումը, ապա Թուրքիայի պատմության մեջ առաջին անգամը լինելով` հիմքից կառուցված կլինի առաջին եկեղեցին երկրում»:

Չեթինօղլուն, առանց մանրամասնելու, որոշակի վերապահություն է դրսեւորում ինչպես ասորական համայնքին եկեղեցու համար հողատարածք հատկացնելու` Ստամբուլի քաղաքապետարանի որոշմանը, այնպես էլ` Բերայի ասորական Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հիմնադրամի կառուցման նախաձեռնությանը:

Ինչո՞ւ: Նախքան հարցի պարզաբանումը, Չեթինօղլուն հիշեցնում է 1959 թ. Ստամբուլի Թարլաբաշի թաղում վերանորոգված ասորական եկեղեցու մասին, որը փայտաշեն էր: Եկեղեցու վերանորոգմանը ձեռնամուխ էր եղել 1940-ականներին Մարդինից Ստամբուլ տեղափոխված ասորի Աբդուննուր Այդիները, որը ջերմ բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր դիարբեքիրցի Նեդիմ Փիրինչզադեի հետ: 1915 թ. ցեղասպանության օրերին Փիրինչզադեները, որոնք պանթուրքիստ Զիա Գյոքալփի անմիջական ազգականներն են, գլխավոր դահճի դեր են կատարել Դիարբեքիրի վիլայեթում:

Նշելով այդ մասին` Չեթինօղլուն ընդգծում է, որ Այդիներ ընտանիքն էլ ցեղասպանության զոհերից է: Համենայն դեպս, Այդիները դիմում է Փիրինչզադեին, նրանք միասին հանդիպում են արտգործնախարար Ֆաթիհ Ռյուշթու Զոլուին: Հանդիպմանը նախարարն ասում է. «Թեեւ փայտաշեն եկեղեցու փոխարեն քարաշենի կառուցումը հակասում է օրենքներին եւ Լոզանի պայմանագրի դրույթներին, սակայն ես անհրաժեշտ հրահանգը կտամ, եւ ոչ ոք ձեզ չի խանգարի»:

Հիրավի, ասորական փայտաշեն եկեղեցին քանդում են, նրա տեղը, ընդ որում` առանց թույլտվության, քարաշեն եկեղեցի են կառուցում, եւ ոչ ոք, շնորհիվ կառավարող շրջանակներում մեծ ազդեցություն վայելող Նեդիմ Փիրինչզադեի միջնորդության, չի խանգարում շինարարությանը:

Նկատի առնելով 1959 թ. վերակառուցված քարաշեն եկեղեցին, Ստամբուլում նախատեսվող ասորական նոր եկեղեցու առնչությամբ, Չեթինօղլուն նշում է. «1915-ի առումով ասորական համայնքը լռություն է պահպանում: Չենք հարցնում, թե դա որքանո՞վ է նպաստել նոր եկեղեցու կառուցման հանգամանքին: Ոչ էլ ուզում ենք իմանալ եկեղեցու շինարարության համար միջնորդող անձի անունը: Բայցեւայնպես, նախազգուշացնում ենք, որ Ստամբուլի քաղաքապետարանը եկեղեցի կառուցելու համար ասորական համայնքին որպես հողատարածք հատկացրել է հենց Յեշիլքոյում` Այա Ստեֆանոսի կաթոլիկ գերեզմանատունը, որքան էլ Բերայի ասորական Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հիմնադրամի գործադիր խորհրդի նախագահ Սաիդ Սուսին հերքի այդ փաստը: Ի դեպ, Սաբանջիի մզկիթի համար էլ հատկացվել էր Ադանայի հայկական գերեզմանատունը: Հուսամ, Ստամբուլի քաղաքային իշխանությունները նախքան ասորական եկեղեցու շինարարությունը, կցուցաբերեն անհրաժեշտ զգոնություն»:

Այլ կերպ, թուրքական իշխանությունները Թուրքիայի Հանրապետության պատմության մեջ առաջին անգամ եկեղեցի կառուցելու իրավունք տալով ասորական համայնքին, փոխարենը ձերբազատվում են առգրավված տարածքները, այսինքն` Այա Ստեֆանոսի կաթոլիկ գերեզմանատունը համայնքին վերադարձնելու օրենքով նախատեսված պարտականությունից: Ակնհայտ է, որ Ստամբուլում նախատեսվող ասորական եկեղեցու կառուցումը այդ իշխանությունների համար անհամեմատ նախընտրելի է, քան կաթոլիկ գերեզմանոցի հանձնումը սեփականատերերին, հատկապես այն դեպքում, երբ սեփականատերը Վատիկանն է:

http://azg.am/AM/2012121909