Նաջի Քութլայ. «Աթաթուրքից քրդերին հեռագիր»

Նեշե Դյուզել

«Կորպուսի հրամանատար Նիհաթ բեյին ուղղված մի հեռագիր գոյություն ունի, որում Աթաթուրքն ասում է. «Նահանգներում, որտեղ քրդերը մեծամասնություն են կազմում, իրենք իրենց են ղեկավարելու: 1924 թ. Աթաթուրքը հրաժարվում է քրդերին որոշակի ինքնավարություն տալու մտքից»:  «Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը, Աթաթուրքն ու իր ընկերները քրդերին ասել էին` «Եթե  մեզ հետ չգործեք, ապա հայերը հետ կգան, այս վայրը Հայաստան կդառնա: Հայերից վերցված ունեցվածքը հետ կվերադարձնեք»: «1919 թ. Ամասիայի արձանագրության մեջ ասվում է. «Պատերազմն ավարտվելուն պես քրդերի ընկերային, քաղաքական և ռասայական ցանկացած կարիք հոգալու ենք»: Աթաթուրքի ճառերում այս նախադասությունը չկա:  Արձանագրության մեջ տեղ գտած նախադասությունը թաքցրել են ժողովրդից»:

***

Ինչո՞ւ Նաջի Քութլայը

Թուրքիայի ամենամեծ խնդիրը քրդական հարցն է: 30 տարի շարունակ պատերազմ է: Այսօր արդեն 30 տարին բոլորած դիարբեքիրցի քուրդ երիտասարդը չգիտի, թե ինչ ասել է «առանց պատերազմի» աշխարհ և կյանք: Արդեն 30 տարի է` Թուրքիան ապրում է քրդական պատերազմով: Լավ, իսկ ո՞րն է այս պատերազմի սկիզբը: Հանրապետության սկզբում ինչպիսի՞ իրավիճակում էին քրդերը: Օսմանյան կայսրությունում ինչպիսի՞ կարգավիճակ ունեին քրդերը: Քրդերը ո՞ր երկրներում, ի՞նչ պայմաններում և ու՞մ հետ էին ապրում: Այսօր քրդերն այլ երկրներում ինչպիսի՞ պայմաններում են ապրում: Ինչու՞ Թուրքիայում պատերազմ ծագեց, և խնդիրը լուծում չկարողացավ ստանալ: Ո՞րն է այս պատերազմի և խնդրի պատմական հետնաբեմը: Քրդերին ամենաշատն ովքե՞ր են դավաճանել: Հանրապետության հիմնվելու ժամանակ քրդերն ի՞նչ ակնկալիք ունեին: Խոստումներից ինչպե՞ս հրաժարվեցին: Այդ ժամանակ քրդերն ինչպիսի՞ քաղաքական կառույցի համար էին պայքարում: Ահա այս հարցերի տարափն ուղղեցինք Նաջի Քութլային, ով քրդերի պատմության վերաբերյալ ուսումնասիրություններ է կատարել և  բազմաթիվ գրքեր հրապարակել: Գրող, հետազոտող Նաջի Քութլայն, ով քրդերեն վեպ և թարգմանություններ ունի, հեղինակել է  «Քրդերի փոփոխությունն ու ազգայնականությունը», «Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն ու քրդերը», «Քառասունինների թղթապանակը» և վերջերս «Դիփնոթ» հրատարակության տպագրած «Քրդական ինքնության ձևավորման գործընթացը»:

***

Նեշե Դյուզել– Սիրիայում քրդական անկախ ղեկավարություն ստեղծելու հավանականության ի հայտ գալու հետ մեկտեղ տարածաշրջանում երկու Քրդստանի միավորումը բոլորի ուշադրությունն ուղղեց Մերձավոր Արևելքի բոլոր քրդերի վրա: Չորս պետության մեջ բաժանված քրդերի ընդհանուր թիվը որքա՞ն է:    

Նաջի Քութլայ– Քանի որ վիճակագրությունները թերի են, քրդերի հստակ թիվը հայտնի չէ: Սակայն ենթադրվում է, որ 25-30 միլիոն քուրդ կա:

-Ո՞ր երկրում որքան քուրդ է ապրում:

Ասում են` Իրաքում ապրում է մոտ 6 միլիոն քուրդ, Սիրիայում՝ 2 միլիոն, Իրանում՝ 4 միլիոն: Համարվում է՝ Թուրքիայում 18-20 միլիոն քուրդ է բնակվում: Կովկասում էլ մոտ 1 միլիոն քուրդ է ապրում: Վրաստանում, Հայաստանում, Ղազախստանում և միջինասիական հանրապետություններից յուրաքանչյուրում  մի քանի հարյուր հազար քուրդ է ապրում:

Իրաքում քրդերը պետություն ունեն, Սիրիայում նոր պետություն են ստեղծում, Թուրքիայի քրդերի վիճակը մեզ հայտնի է: Լա’վ, իսկ Իրանի քրդերի դրությունն ինչպիսի՞ն է:

Ըստ էության, քրդերի տեսանկյունից Իրանում և Թուրքիայում նույն իրավիճակն էր, որովհետև երբ ժամանակակից Թուրքիան հիմնվում էր, Իրանը որպես օրինակ աչքի առաջ ուներ ժամանակակից Թուրքիան: Իրանի ղեկավարությունը, Թուրքիային ընդօրինակելով, քրդերի նկատմամբ ճնշումն է’լ ավելի մեծացրեց: Արդյունքում 1920-ական թթ. Իրանում քրդերի նկատմամբ ևս ճնշում գործադրվեց, որը, սակայն, իր չափերով Թուրքիայի քրդերի նկատմամբ կիրառված ճնշումներից փոքր էր:

Այսօր Իրանում քրդերի վիճակն ինչպիսի՞ն է:

Իրանում քրդերը երկու շրջանում են: Սուննի քրդերն առավելապես ապրում են Թուրքիայի սահմանի մոտ, իսկ շիա քրդերը՝ Քիրմանշահի կողմերում: Շիա քրդերը ներկայիս հասարակարգի հետ հաշտ ու համերաշխ են, իսկ սուննի քրդերը անցյալում Խոմեյնիի հետ գործել են շահի դեմ: Երբ Խոմեյնին եկավ իշխանության գլուխ, ինքնավարություն պահանջեցին, սակայն Խոմեյնին չընդունեց սուննի քրդերի` անկախության պահանջը:

Երբ ինքնավարության պահանջը չընդունվեց, ի՞նչ եղավ:

Իրանի բանակի և Խոմեյնիի ռեժիմի դեմ սկսվեց քրդական պարտիզանական պատերազմ: Իրանի Քրդստանի ժողովրդական կուսակցությունը, որի առաջնորդն էր Աբդուրահման Քասումլուն, ըստ էության, պատրաստ էր գյուղերում և լեռներում զինված պայքարին: Քասումլուին գիտեին  եվրոպացիները. նա Իրանի ժողովուրդների հարգանքին էր արժանացել, սակայն որոշ ժամանակ անց իրանական հետախուզությունը Եվրոպայում սպանեց քրդերի այդ առաջնորդին: Խոմեյնիի` իշխանության գալուց հետո Աբդուրահման Քասումլուին ես տեսել եմ Շվեդիայում: Քասումլուն և իր ընկերները Խոմեյնիին դիմել էին հետևյալ խնդրանքով՝ «ժողովրդավարական Իրան ստեղծել, քրդերին ինքնավարություն տալ»:

Եվ ի՞նչ պատասխան ստացան:

Պետք է շիտակ լինել: Խոմեյնին բոլոր պահանջներին այո չասաց, սակայն նպատակ ուներ քրդերի մշակութային պահանջները բավարարելու ուղղությամբ որոշ քայլեր կատարել: Քրդերի՝ սեփական դպրոցները բացելուն, քրդերեն թերթեր և ամսագրեր տպագրելուն լավ էր վերաբերվում, սակայն քրդերն ինքնավարություն պահանջեցին: Այդ ժամանակ քրդերի շրջանում հեղափոխական ալիք բարձրացավ, որի ազդեցությամբ նրանք չբավարարվեցին իրենց մշակութային իրավունքներով և Խոմեյնիին «այո» չասացին: Մշակութային իրավունքները բավարար չհամարեցին: Արդեն այդ ժամանակ Խոմեյնին շատ էր հզորացել և քրդերի ինքնավարության պահանջի դեմ արտահայտվեց:

Այսօր Իրանում քրդերն ի՞նչ իրավունքներ ունեն:

Բնականաբար, Իրանում ժողովրդավարության խնդիր կա: Ընդդիմացողը ձերբակալվում է կամ մահապատժի ենթարկվում, սակայն Իրանում քրդերի իրավունքները մշտապես ավելի լավ վիճակում են եղել, քան Թուրքիայում: Որովհետև Իրանը միշտ գիտակցել է, որ խստությամբ, արգելքներով քրդական շարժումներին վերջ չի տրվի, ընդհակառակը՝ խնդիրն էլ ավելի կբարդանա, հետևաբար որդեգրել են այնպիսի ճկուն քաղաքական գիծ, որ քրդերին կարողանան ղեկավարել: Այդ իսկ պատճառով քրդերենը չեն արգելել, դպրոցներում քրդերենի դասեր կան, սովորեցնում են քրդերեն: Իրանում օգտագործվում է նաև Քրդստան անունը, սակայն ոչ թե որպես վարչական, այլ աշխարհագրական անվանում: Հիշեք… 

Ի՞նչը:

Իրանից ինքնաթիռ էր եկել, որի վրա գրած էր եղել Քրդստան. Թուրքիայում ի~նչ խնդիրների բախվեց: Մինչդեռ օսմանյան ժամանակաշրջանում Թուրքիայում ևս Քրդստան անվամբ աշխարհագրական նահանգ է եղել: Նույնիսկ Զարա-Քոչգիրին հատուկ կարգավիճակ, ղեկավարույթյուն է ունեցել:

Որպես քրդերի հիմնած առաջին պետություն` հիշատակվում է Մահաբադի Հանարապետությունը, իսկ ի՞նչ էր Մահաբադի Հանրապետությունը:

Մահաբադը գտնվում է Իրանում. սուննի քրդերով բնակեցված շրջան է: Մահաբադի Հանրապետությունն էլ Իրանի տարածքային ամբողջականության շրջանակում քրդական շրջանի ինքնավարության արտահայտումն է: Այսինքն՝ Մահաբադի Հանարապետությունը ոչ թե անկախ քրդական պետության, այլ ինքնավար քրդական ղեկավարության անունն էր, որը ԽՍՀՄ-ի աջակցությամբ էր ստեղծվել, երբ շահը շատ թույլ էր: 

Ինչպե՞ս է ստեղծվել քրդերի առաջին հանարապետությունը

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո ծնունդ առավ նոր քրդական ազգայնականություն: Նախկին քրդական ազգայնականությունը աղաների, բեյերի և մոլլաների ազգայնականություն էր: Իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի և ազգ-պետությունների առաջ քաշած ժամանակակից ազգայնականությունը մտավորականների, ուսանողների, քաղաքաբնակների և արհեստավոր դասի ազգայնականությունն էր: Մահաբադի Հանրապետությունում ահա այս երկու ազգայանականությունը միավորվեց՝ Իրանում քրդականությունը իշխանության բերելու համար: Նպատակը Իրանում ժողովրդավարություն, Քրդստանում` ինքնավարություն հաստատելն էր: 

Ինչու՞ անհաջողությամբ պսակվեց:

Քրդերն այն ժամանակվա աշխարհը լավ չէին հասկացել: Լավ չարեցին, որ Արևմուտքի դեմ դուրս եկան: Ամերիկայի և Անգլիայի հետ ջերմ հարաբերություններ ստեղծելու և նրանց հետ միասին լինելու փոխարեն, ԽՍՀՄ-ի հետ միաբանվեցին՝ ստանալով նրա աջակցությունը: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Ամերիկայի և Անգլիայի հետ ձեռք բերված պայմանագրի համաձայն՝ ԽՍՀՄ-ը ստիպված էր Իրանից դուրս գալ: Քրդերն էլ Մահաբադի Հանրապետությունը չկարողացան պահել: Այսպիսով 1946 թ. ստեղծված ինքնավարությունը 11.5 ամիս տևեց: Պետք է նաև նշել, որ քանի որ շիիզմը Իրանի պաշտոնական կրոնն էր, շիա քրդերը չգործեցին սուննի քրդերի հետ միասին: Ըստ էության, Թուրքիայի քուրդ ալևիներն էլ չեն կարողանում սուննի քրդերի հետ գործել:

Քրդական բանվորական կուսակցությունում (ՊԿԿ, այսուհետ՝ ՔԲԿ) բազմաթիվ ալևի քրդեր չկա՞ն:

ՔԲԿ-ն այլ է: Նոր աշխարհի բերածն է: Շեյխ Սայիդի ապստամբության ժամանակ ալևիները դեմ են դուրս գալիս: Ահա ազգայնականությունը նման անելանելի իրավիճակներ ունի: Մազհաբը դեմ է դուրս գալիս էթնիկ ծագմանը: Դեռևս այդպես է, թեև չի բարձրաձայնում: Հետևաբար պետք է լսել ներքին ձայնը:

Մեսուդ Բարզանիի հայրը՝ մոլլա Մուստաֆա Բարզանին, Մահաբադի Հանրապետության հայտնի հրամանատարներից էր: Իրաքցի քուրդ առաջնորդն ի՞նչ գործ ուներ Իրանում ստեղծված ինքնավարությունում:

Նույն ժամանակ Իրաքի քրդերն էլ պայքարում էին Իրաքի իշխանության դեմ: Պարտություն կրելուն պես եկան Մահաբադ: Իրաք-Իրան սահմանն էլ քրդերի համար սահման չէր: Սահմանից այս ու այն կողմ քրդերն իրար հորեղբորորդիներ են: Չեն ասում` դու իրաքցի ես, ես՝ իրանցի: Որպես կառույց միավորվելիս էլ ինտեգրվում են: Հարգում են և՛ իրանցի առաջնորդ Գազի Մուհամմեդին, և՛ իրաքցի առաջնորդ մոլլա Մուստաֆային: Սա լավ ուսումնասիրել կարողանալու համար պետք է լավ իմանալ կրոնի և ազգայնականության  առնչությունները:

Ազգայնականությունը, որը հիմնվում է ազգի և էթնիկ արմատների վրա, համատեղելի՞ է ումմայի վրա հիմնվող կրոնի հետ:

Բնականաբար, համատեղելի է: Օրինակ՝ քրդական ազգայնականությունը հենվում է նաքշբանդիա, քադիրիա թարիքաթների վրա: Բարզանին ժամանակին քադիրիայից էր, հետո դարձավ նաքշբանդի: Որովհետև քադիրիականները գնալով էրոզիայի ենթարկվեցին, փոփոխվեցին՝ դառնալով նաքշբանդի: Թուրքիայում քրդական ապստամբություն բարձրացնողները բոլորը նաքշբանդի են: Բացի Դերսիմի և Քոչգիրիի ապստամբություններից, մնացած բոլորը նաքշբանդիներն են սկսել: Շեյխ Սայիդն էլ է նաքշբանդի: Մահաբադի Հանրապետության առաջնորդ գազի Մուհամմեդը նաքշբանդի է: 

Ինչու՞են բոլորը նաքշբանդի: Պատահականությու՞նէ:

Պատահականություն չէ: Թուրքիայում և Մերձավոր Արևելքում նաքշբանդիությունը տարածել է մևլանա Հալիդը: 1770-ականներին Սուլեյմանիեի և Քիրկուկի միջև գտնվող Քարադաղ շրջանից է: Այդ ժամանակ անգլիական իմպերիալիզմը իշխում էր Հնդկաստանում և Հեռավոր Արևելքում: Մևլանա Հալիդը գնացել է Հնդկաստան և այնտեղ իմացել հակաիմպերիալիստական պայքարի մասին: Վերադարձին մոտ 60 մյուրիդ (աշակերտ) է ունեցել, որից 33-34 քուրդ են եղել: Նրանցից յուրաքանչյուրն իր գնացած վայրում ազգայնական, սակայն իսլամական թեքքեներ են հիմնել: Այսինքն՝ ազգայնականության և իսլամականության սինթեզ են կատարել՝ հաղորդելով օտարի նկատմամբ թշնամանք: Մևլանա Հալիդին հետևել են քուրդ ազգայնականները: Թուրքերն այդքան էլ չեն հետևել Մևլանա Հալիդին: Միայն Թուրգութ Օզալն է հետևել: Թուրքերը հետևել են նաքշբանդիա թարիքաթի Գյումուշհանեի ճյուղին: Էրբաքանն էլ է այս ճյուղի հետևորդը եղել:

Քրդերը երբվանի՞ց են ապրում Միջագետքում:

Միջագետքում քրդերը հիշատակվում են ՔԱ 6-րդ և 7-րդ դարերում: Սակայն ավելի շուտ թվականների վերաբերյալ տեղեկություններ կան: Երբ թյուրքերը Միջին Ասիայից և Իրանից եկան, քրդերն այստեղ էին:

Քրդերը միշտ բաժան-բաժան եղա՞ծ են ապրել:   

Մշտապես բաժանված են ապրել, որովհետև ֆեոդալական հասարակության կառույցը մասնատված, բաժանված է եղել: Հնում գերմանցիներն ու իտալացիներն էլ են այդպես եղել: Հզոր ֆեոդալը կամ իշխանը նրանց միավորել է: Նրանք էլ այդպես կամովին չեն հավաքվել: Քրդերը ևս միավորվելու փորձեր են կատարել, սակայն պայմաններն ու իրենց կարողությունները թույլ չեն տվել: Հետամնաց, ուշացած հասարակությունում միավորվել չկարողանալը, բաժանվածությունը որոշ չափով ճակատագիր է: 

Ինչու՞ պատմության մեջ քրդական թագավորություն չկա:

Չկա: Ըստ Ձեզ՝ ինչու՞ չկա:

Պետությու հիմնելու ճանապարհին քրդերի ֆեոդալական կառուցվա՞ծքն է խոչընդոտ հանդիսացել:

Ամենամեծ գործոնը դա է… Նաև պետք է ընդունել, որ քրդերն իրենք չհաջողեցին: Միգուցե նաև անձնական տկարությունն էր պատճառը: Պետք է ընդունել, որ քրդերի միջից` Աթաթուրքի պես կազմակերպչական ջիղ ունեցող մեկը դուրս չեկավ: Նաև քրդերն իրենց տեսնում էին Օսմանյան կայսրության կազմում և պետության փնտրտուքներով չէին տարվում: Թուրքերի հետ միասին ձեռք բերած հաղթանակը քրդերին բավարարում էր: Բացի այդ, Ազգային-ազատագրական պատերազմի սկզբում (նկատի ունի քեմալական շարժումը և 1919-1922 թթ. թուրք-հունական պատերազմը, որը թուրքերը համարում են Ազգային-ազատագրական /Türk İstiklâl Harbi; Millî Mücadele/-Ակունքի խմբ.) եթե քրդերին չվախեցնեին՝ ասելով, թե «այս տեղերում Հայաստան է լինելու», և իրենց կողմը չգրավեին նրանց, հեշտ կլինե՞ր Թուրքիայի Հանրապետություն ստեղծելը:     

Քրդերին ո՞վ վախեցրեց:

Հանրապետություն ստեղծելիս ողջ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը, Մուսթաֆա Քեմալն ու իր ընկերները քրդերին ասել էին` «Այստեղ Հայաստան է լինելու: Եկեք միասին գործենք»: 

Այսօր կա որևէ նախաձեռնություն, որը քրդերին մեկ դրոշի տակ կհամախմբի:

Ո՛չ, չկա: Քրդերի մի մասը մեծացել և ձևավորվել է Սիրիայում, մի մասն էլ Իրաքի ազգային պետությունը չընդունելով` մշտապես պայքարել է պետության դեմ: Թուրքիայի քրդերն էլ անցել են բազմակուսակցական կյանքի և մյուս քրդերի համեմատ՝ ավելի ժողովրդավար դարձել: Իրանի քրդերն էլ բոլորովին առանձին քաղաքակրթությունում են ապրել: Հիմա այս մարդկանց ինչպե՞ս կարող եք միավորել: Եթե ուզեք էլ, չեք ստացվի: Բոլորը տարբեր պայմաններում, տարբեր ազդեցությունների տակ են մեծացել, ձևավորվել: Ունեն տարբեր աշխարհայացք: Ոմանք ազդվել են Ֆրանսիայից, ոմանք էլ՝ Անգլիայից: Իսկ Թուրքիայի քրդերը տիպիկ ազգ-պետություն գործընթացի միջով են անցել: Դժվար է քրդերին մեկ դրոշի տակ համախմբել: 

ՔԲԿ-ն չորս երկրներում ինչպիսի՞ ազդեցություն ունի:

Սիրիայում և Թուրքիայում ազդեցություն ունի, սակայն Իրանում այդքան էլ մեծ ազդեցություն չունի: Իրաքում որևէ ազդեցություն չունի: Ժողովրդի շրջանում մի փոքր հետաքրքրություն է նկատվում, այդքանը:

Բարզանին քրդերի վրա ուժ ու ազդեցություն ունի՞:

Թուրքիայի քրդերը ներառյալ նրա նկատմամբ հարգանք են տածում, սակայն ՔԲԿ-ի պես` նա ևս չի կարող քրդերին մի դրոշի տակ համախմբել: Քրդերը չեն ընդունի նրա ղեկավարությունը:

Թուրքիայում չկա՞ քուրդ, որը կընդունի Բարզանիի ղեկավարությունը:

Շատ կա, սակայն ես չեմ տեսնում քրդի, ով ուս ուսի տված` կցանկանա դառնալ նրա փեշմերգեն (պարտիզանը):

 

Բարզանիի ընտանիքի պատմությունը քրդերի համար ի՞նչ նշանակություն ունի:

Հայր Բարզանին համարվում է պատմական հերոս, որդու` ցայսօր թողած տպավորությունը ևս դրական է:

Քրդերին դավաճանե՞լ են:

Քրդերին դավաճանել են, և սա բնական է, որովհետև քրդերը մասնատված հասարակություն են: Մի կողմ թողեք աշիրեթների մեջ մասնատվածությունը, ի հավելումն այս ամենի՝ բաժանված են նաև չորս պետության միջև: Պետությունների և հետախուզությունների կողմից կարողանում են մանիպուլացիայի ենթարկվել:

Քրդերին ամենաշատն ովքե՞ր են դավաճանել:

Բոլորից էլ դավաճանություն են տեսել: Օրինակ՝ հանրապետության հիմնադրման ժամանակ այնքան անձնազոհություն են կատարել և վերջում ի՞նչ տեսան: Ժխտում և չճանաչում: Դուք կարդացե՞լ եք Ամասիայի արձանագրությունը: Այս արձանագրությունը ստորագրվել է 1919 թ. հոկտեմբերի 21-ին: Կողմերից մեկը Սվազի (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.) կոնգրեսի ավարտին ստեղծված Ներկայացուցիչների պատվիրակությունն էր: Իսկ մյուս կողմն էլ Ստամբուլի կառավարությունն էր, որը ներկայացնում էր Ռազմածովային նախարար Սալիհ փաշան: Ներկայացուցիչների պատվիրակության կազմում էին Մուսթաֆա Քեմալը, Ռաուֆ Օրբայն ու Բեքիր Սամին: Ամասիայի արձանագրություններում ի՞նչ էր ասվում:

Ի՞նչ էր ասվում:

Ասվում էր՝ «Պատերազմն ավարտվելուն պես քրդերի ընկերային, քաղաքական և ռասայական ցանկացած կարիք հոգալու ենք»: Լավ, իսկ ի՞նչ եղավ: Անմիջապես հետո ցանկացան այս նախադասությունը ժողովրդից թաքցնել: Փա~ռք Աստծո, մի օրինակը Ստամբուլի կառավարության մոտ է եղել, և արձանագրությունը չի ոչնչացվել:

Ամասիայի արձանագրությունը հանրապետության հիմնադիր անձնակա՞զմն է ցանկացել ժողովրդից թաքցնել:

Այո՛, ցավ պատճառող կետը թաքցրել են: Արձանագրության մեջ ասվում է, թե «հաջողությունից հետո քրդերի ընկերային, քաղաքական և ռասայական ցանկացած կարիք հոգալու ենք»: Աթաթուրքի ճառերում այս նախադասությունը չկա: Արձանագրության մեջ կա, սակայն ճառերում չկա… Նրանք բոլորը չերքեզ են:

Չհասկացա, ինչպե՞ս եք կապում:

Սալիհ փաշան չերքեզ է, Բեքիր Սամին, Ռաուֆ փաշան չերքեզ են: Միայն Աթաթուրքը չերքեզ չէ: Այդ չերքեզները չէին ասում`  «Մենք այս հանրապետությունը քրդերի հետ միասին ստեղծեցինք, ստեղծելու ենք»: 1919 թ. հոկտեմբերն էր: Այսպես օրինակ՝ Թոփալ Օսմանին, Սաքալլը Նուրեդդին փաշային բերեցին և քրդերին սպանել տվեցին: Զարայում և Քոչգիրիում 80-ից ավել գյուղ գետնին հավասարեցրեցին… Ըստ էության, 1919 թ., երբ Աթաթուրքը գնաց Էրզրում, Թուրքիայի ամենամեծ խնդիրը կրկին քրդական հարցն էր: Առանց այս խնդիրը կարգավորելու, այսինքն՝ առանց ցանկալի ուղեգծի վրա դնելու` չէին կարծում, որ Ազգային-ազատագրական պատերազմում կհաղթեն: Այդ իսկ պատճառով էլ 1919 թ. հոկտեմբերին ստորագրվեց Ամասիայի արձանագրությունը:

Լա‘վ, իսկ Օսմանյան կայսրությունում քրդերն ի՞նչ կարգավիճակ ունեին:

Բնականաբար, ինքնավարություն չունեին, սակայն քուրդ լինելու պատճառով չէին էլ արհամարվում: Քրդստանը աշխարհագրական շրջան էր: Քրդստանի պատգամավորներ կային: Իսկ երբ ստեղծվեց հանրապետությունը, քուրդ բառն արգելվեց: Քրդերի նկատմամբ ճնշումն ու արգելքները մեծացան: Քրդերը տեսան նման բաներ: Այդ իսկ պատճառով էլ հանրապետության ժամանակ հաճախակի մանր ապստամբություններ էին ծագում: Իսկ քրդական մեծ ապստամբություններն էին Շեյխ Սայիդի, Արարատի և Դերսիմի ապստամբությունները:   

Հանրապետության ստեղծմանժամանակ քրդերն ի՞նչ ակնկալիքներ ունեին:

Սպասում էին, որ հանրապետությունը քրդերի հետ միասին են ստեղծելու: Մտածում էին, որ հանրապետությունը լինելու է թուրքերի և քրդերի համատեղ կառույցը, որովհետև 1908 թ., երբ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը հռչակում էր երկրորդ սահմանադրությունը, քրդերն ու մյուս ազգությունները չօտարվեցին: Ըստ էության Միություն և առաջադիմություն կուսակցության 5 հիմնադիրներից 2-ը՝ Աբդուլլահ Ջևդեթը և Իսհակ Սյուքութին, քուրդ էին: Սակայն երբ իթթիհադականները Բալկաններում պարտության մատնվեցին, բոլորն ազգայնական դարձան:

Հայկականկոտորածնէլ (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.) այսազգայնականությանպայթյունիժամանակչիրականացվե՞ց:

Պետք է լավ իմանալ հետևյալը. 1889 թ. հայերը ստեղծեցին իրենց կուսակցությունները: Հայերը բուրժուական կյանք էին վարում: Մինչ քրդերը նույնիսկ ֆեոդալ անգամ չէին, հայերը բուրժուական հասարակարգում էին ապրում: Այս անգամ բոլորը հայերից սկսեցին վախենալ: Ըստ էության, քրդերն ամենից շատ հայությունից էին վախենում: Իթթիհադականներն էլ վախեցրեցին, Ազգային-ազատագրական պատերազմի ղեկավարներն էլ:

Հայերի կոտորածներում որոշ քրդեր դեր չունեցա՞ն:

Շատ քրդեր են դեր ունեցել: Ամենաշատը հայերին քրդերն են սպանել: Օսմանյան կայսրությունը, որպես պետություն, որոշում է կայացրել՝ զինվորներին և հետախույզներին ուղարկելով շրջան: Ասենք, թե Ալաշկերտի չգիտեմ որ գավառում մուսուլման քրդերն էլ հայերին սպանել են:  

Հայերինկոտորել, աքսորելեն: ԱրդենԱնատոլիայում(Արևմտյան Հայաստանում -Ակունքի խմբ.) հայչիմնացել: Ովէլորմնացելէ, ստիպվածէեղելթաքցնելիրինքնությունը: Քրդերըհայերիցինչու՞էինվախենում:

Վախենում են… Դեռևս այն ժամանակ այս հարցերը չէին լուծվել: Իթթիհադականներն ու քեմալականներն ասել էին. «Եթե քրդերն այս գործում մեզ հետ չլինեն, հայերը հետ են գալու: Այստեղ Հայաստան պետություն են հիմնելու: Հայերից վերցրած ունեցվածքը հետ եք վերադարձնելու»: Քրդերը տագնապի մեջ էին. վախեցան:

Հնարավո՞ր է, որ հայերի կոտորածների հարցում թուրքերի և քրդերի դեռևս շարունակվող լռության պատճառը հայերից խլած ունեցվածքը լինի:

Սա շատ մեծ գործոն է: Հիմա Ձեզ տանեմ Դիարբեքիրի իշխանական ընտանիքից որևէ մեկի տուն հյուր: Ճաշի սկուտեղներից սկսած` ամեն բան հայկական է:

Աթաթուրքը քրդերին ի՞նչ էր խոստացել:

Ձեզ ճիշտն ասեմ: Աթաթուրքը քրդերին մեծ հաշվով չի ասել, թե «Ես պետությունն այսպես եմ կառուցելու, քրդերին հետևյալն եմ տալու»:

Լա’վ, իսկ ի՞նչ է ասել:

Ասել է՝ «Քրդերի սոցիալական և առօրյա պահանջներով բոլոր ընկերվարական կարիքները հոգացվելու են»: 1913 թ. Իզմիթից հեռանալիս թերթի գլխավոր խմբագիրներին ասել է. «Այնպիսի նահանգներ ենք կառուցելու, որ նրանց խորհրդարանները այնտեղի կարիքների համաձայն որոշում կայացնեն: Սա որոշ իմաստով ինքնավարություն է»:

Որոշ իմաստով ինքնավարություն բառը այն ժամանակ բոլորին հնագստացնող մի բան էր: Այսպես օրինակ՝ սրանից անմիջապես առաջ կորպուսի հրամանատար Նիհաթ բեյին ուղղած հեռագիր ունի Աթաթուրքը, որտեղ ասում է. «Այն նահանգներում, որտեղ քրդերը մեծամասնություն են կազմում, իրենք իրենց են ղեկավարելու»:

Ե՞րբ է Աթաթուրքն իր այս տեսակետներից հրաժարվել:

1924 թ. աշնանը: Եվ՛ ինքը, և իր շրջապատի իթթիհադականները չցանկացան` քրդերն իրենք իրենց ղեկավարեն, և շատ հեշտությամբ հետքայլ արեցին: Ըստ էության, դրանից հետո էլ ծագեց շեյխ Սայիդի ապստամբությունը: 1925 թ. շեյխ Սայիդի ապստամբությունը բեկումնային եղավ: Սա և՛ կրոնական, և՛ քրդական շարժում էր: Այն ժամանակվա Նախարարների խորհուրդը նախ դատավորի որոշմամբ այն համարեց քրդական շարժում, սակայն հետո մտածեց, որ դա ապագայում գաղափարական և քաղաքական խնդիր է դառնալու: Այնուհետև Նախարարների խորհուրդը որոշում կայացրեց, համաձայն որի՝ «շեյխ Սայիդի ապստամբությունը կրոնական շարժում է»:

Մյուս երկրներո՞ւմ էլ են քրդերն ապստամբել:

1924 թ. ապստամբել են նաև Իրանում և Իրաքում, սակայն քրդերի նկատմամբ ամենաշատ ճնշում գործադրած պետությունը Թուրքիան եղավ: 1925 թ. հետո Թուրքիան մյուս երկրների համար դարձավ խիստ քաղաքականության օրինակ՝ ասելով, թե «քուրդ չկա»: Իսկ մյուս պետությունները չկարողացան քրդերի գոյությունը ժխտել:

Լավ, Թուրքիայի քրդերը հիմա ո՞ր քաղաքական կառույցի համար են պայքարում:

Ըստ էության, մեծամասնությունը հավասար քաղաքացիություն է պահանջում, որին կարծում են` միայն ինքնավարությամբ կարող են հասնել: Քրդերն ավելի շատ հակված են ինքնավարության: Ոգեշնչվելով և՛ իրենց հարևաններից, և՛ պատմությունից, և’ Եվրոպայում տեղի ունեցող զարգացումներից՝ ասում են. «Եթե այս խնդիրը կարգավորվի, ապա` միայն ինքնավարության ճանապարհով»: 

neseduzel@gmail.com

http://www.taraf.com.tr/nese-duzel/makale-naci-kutlay-ataturk-ten-kurtlere-telgraf.htm

Թարգմանությունը` Անահիտ Քարտաշյանի

Akunq.net