Դրանք ոչ թե քարեր են, այլ գողացված կյանքեր

Դեմեթ Բիլգե

Մի հայտարարության շնորհիվ հրապարակվեց պետության կողմից իսկ և իսկ կողոպտված հայկական հիմնադրամի ունեցվածքի քաղվածքը: Տեսարանը ծանր է:

«Հայկական վաքըֆներին պատկանած 661 միավոր գույք է բռնագրավվել տարբեր պատճառներով: Դրանցից միայն 143-ն են վաքըֆին վերադարձվել` վերջին 10 տարիների ընթացքում կատարված օրինական փոփոխությունների արդյունքում: Այդ թիվն էլ կազմում է 1328 միավոր վաքֆային անշարժ գույքի 10.77 տոկոսը միայն»:

Վերոհիշյալ մի քանի տողանոց նախադասությունը մարդկանց մեծ մասը կընթերցի որպես մի վիճակագրական տեղեկություն: «Անշարժ գույք», «բռնագրավել», «հիմնադրամ», «վերադարձնել»…

Այնինչ, այս նախադասությունների ամեն մի բառն արտահայտում է Թուրքիայի հայերի իրավունքների` մեկդարյա ոտնահարումը և այն անվերջանալի պայքարը, որ նրանք մղել են դրա դեմ: Օրինակ, «1936 թ. հայտարարությունը» նույնպես կարող է
 շատերի համար անիմաստ թվալ` բացառությամբ թեմայի մասին տեղյակների: Մինչդեռ, սույն հայտարարությունը նշանակում է պետության կողմից այնպիսի ունեցվածքի բռնագրավման սկիզբ, ինչպիսիք են` հայերի պաշտամունքի վայրերը, որբատներն ու դպրոցները:

«Վաքֆային գույքը» մեկն էր այն թեմաներից, որին ամենաշատն էր անդրադառնում Հրանտ Դինքը, ով 7 տարի առաջ սպանվեց հենց իր թերթի` «Ակօս»-ի խմբագրատան առջև: Նա ամեն պատեհ առիթի պատմում էր, աշխատում էր ներկայացնել «1936 թ. հայտարարությունը», այն, թե ինչպես են հայերին պատկանած գույքը բռնազավթել, և թե ինչպես վաքըֆները չեն կարողացել իրենց ունեցվածքը հետ ստանալ: Նույնիսկ բազմաթիվ լրագրողներ Դինքին էին հարցնում սույն թեմայի մանրամասները, իրենց կողմից վրիպված կետերը, թեմա, որի իմացությունը խրթին էր, քանի որ այս հարցը հին պատմություն ուներ:

Նրա սպանությունից հետո հիմնված «Հրանտ Դինք հիմնադրամը» մի գիրք հրատարակեց անցյալ շաբաթ` որպես ինտենսիվ աշխատանքի արդյունք: «2012 թ. հայտարարությունը» վերնագիրը կրող սույն գիրքը բաղկացած է 400 էջից, վերնագիր, որը տրվել է` «1936 թ. հայտարարությունից» ելնելով: Աշխատությունը պարունակում է մինչ այժմ Ստամբուլում գտնվող հայ վաքֆային ունեցվածքի վերաբերյալ ամենամանրամասն ցուցակը:

Բոլոր տեղեկությունները համացանցում են

Սույն գիրքը, որի առաջաբանի հեղինակն է դոկտոր, պրոֆ. Հյուսեին Հաթեմին, կազմվել է Մեհմեթ Փոլաթելի, Նորա Միլդանօղլուի, Օզգյուր Լեման Էրենի և Մեհմեթ Աթըլգանի կողմից: Այս թիմը, 2 տարի շարունակ արխիվները, հին քարտեզները, պետական ցուցակներն ուսումնասիրելով, գիշեր-ցերեկ աշխատելով, ավարտին է հասցրել սույն գիրքը: Աղբյուրներից մեկն էլ, որից օգտվել են հեղինակները, Հրանտ Դինքի արխիվն է եղել: Մեկ այլ աղբյուր են ծառայել հանգուցյալ փաստաբան Տիրան Բաքարի թղթապանակները… Հենց այս թղթապանակների միջոցով են ձեռք բերվել բազմաթիվ գաղտնի փաստաթղթեր: Ինչպես նշում են ուսումնասիրության մասնակիցները, որոշ տեղեկությունների հասու լինելը բոլորովին էլ դյուրին չի եղել: Այն դեպքում, երբ «Տեղեկություններ ստանալու» օրենքի շրջանակներում որոշ հաստատություններ չբավարարող պատասխաններ էին տալիս, որոշներն ընդհանրապես չէին պատասխանում: Սակայն, արդյունքում ունենք հետևյալ պատկերը. հաստատված է, թե Ստամբուլում ներկա դրությամբ որ հայկական վաքըֆի ունեցվածքն որտեղ է և ինչ վիճակում է գտնվում: www.istanbulermenivakiflari.org կայքէջում ներբեռնված են դրա մասին բոլոր տեղեկությունները, քարտեզները, ինչպես նաև` 200-ից ավել լուսանկարներ: Գիրքը երաշխավարված է «Հրանտ Դինքի հիմնադրամի» կողմից:

Սույն ուսումնասիրությունը գույքագրման աշխատանք չէ միայն: Նրանում ներկայացվում է նաև «1936 թ. հայտարարությունից» մինչև մեր օրեր ձգվող գործընթացը: Գրքում պատմություններ են ներկայացված` 5 վաքըֆների գույքի բռնագրավման մասին: Օսմանյան շրջանում համայնքային վաքըֆները կանգուն էին մնում` իրենց գույքերից ստացված եկամուտների շնորհիվ: 1935 թ. մի օրենք հրապարակվեց, և բոլոր փոքրամասնությունների վաքըֆներից «նրանց գույքի ձուլումը» պահանջվեց: Հենց այդ փաստաթուղթն են «1936 թ. հայտարարություն» կոչում: Վաքըֆները կատարեցին այդ պահանջը: Դեռևս չգիտեին, թե իրականում ինչ է գալու իրենց գլխին: Տարիներ հետո` 1975 թ., վճռաբեկ դատարանը մի որոշում կայացրեց, ըստ որի` «Փոքրամասնությունների վաքըֆները չեն կարող որևէ այլ գույք ունենալ` 1936 թ. հայտարարված ունեցվածքից բացի»: Բռնազավթվեց այն ողջ ունեցվածքը, որ վաքըֆները ձեռք էին բերել 1936 թ. հետո: Չեղարկվեցին նրանց այն բոլոր սեփականությունների վկայագրերը, որ նրանք գնել էին գումարով կամ ձեռք բերել նվիրատվության միջոցով: Նույնիսկ որոշ դեպքերում չեղյալ արվեցին «1936 թ. հայտարարության» մեջ հիշատակվածները… Բազմաթիվ վաքըֆներ դադարեցին գործել` իրենց ծախսերը հոգալ չկարողանալու պատճառով: Հայկական դպրոցները միավորվեցին. աշակերտների թիվը նվազեց: 2011 թ. հրապարակված «Օրենքի դրույթի որոշմամբ» որոշ անշարժ գույք վերադարձվեց:

Ոչ թե քարի, այլ` մարդու պատմություն

Առկա վիճակն ամփոփվում է գրքի նախաբանի հետևյալ պարբերությունում. «Սույն գրքում պատմվում է ոչ թե քարից, բետոնից շինված կառույցների, բռնագրավված շենքերի մասին, այլ` միս ու արյունից հունցված մարդկանց պատմության: Այստեղ հիշատակված շինություններն այն արժեքներն էին, որ համատեղ ստեղծել էին այս հողերում ապրած մարդիկ` տարեց թե երիտասարդ, կին թե տղամարդ, հարուստ թե աղքատ: Անարդարության ենթարկված այս ունեցվածքը այն նյութական աղբյուրն էր, որը կյանք էր տալիս պաշտամունքի վայրերին, դպրոցներին, որբատներին, ծերանոցներին, մի ողջ հանրության: Թուրքիայի հայերի հասարակական կյանքը և մշակույթը հիմնված էր այս տնտեսական հենքի վրա: Ոչնչացված այդ կյանքի և մշակույթի հետքերը գրանցված են այս գրքում` «ինչու» և«ինչպես»-ի հետ մեկտեղ, որպեսզի անարդարությունները վաղը չկրկնվեն…»:

Խոլերայի համաճարակի պատճառով որբացածների դպրոցը «ճանապարհ դարձրեցին»

«1865 թ. խոլերայի մեծ համաճարակի ժամանակ բազմաթիվ երեխաներ են որբ ու անտեր մնում: Մայրապետ Սրբուհի Նշան Գալֆայանն ստանձնում է 2-10 տարեկան 17 որբացած աղջիկների խնամքը: Հասքյոյում (Խասգյուղ` թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) գտնվող իր տանը երեխաներին թե’ զբաղեցնելու և թե’ պահել կարողանալու համար սկսում է ձեռագործ ուսուցանել: Այդ անձնական նախաձեռնությունից հետագայում ծնվելու է Գալֆայան որբատունը, որը դառնալու է Ստամբուլի և այստեղի հայկական համայնքի ամենաարմատական կրթական հաստատությունը»: Իսկ ի՞նչ եղավ նման մարդկային նպատակով հիմնված այս որբատան վերջը: Երկար ժամանակ աղջիկ երեխաների համար բույն ծառայած Հալըջըօղլուում գտնվող որբատան` փայտից կառուցված շենքը 1960-ականների վերջերին ազգայնացվեց` դեպի Բոսֆոր մուտքի և իրար կապող ճանապարհների համար: Առարկություններն ապարդյուն մնացին: Քանի որ հայկական գույքը բռնազավթվել էր, թույլ չտրվեց, որ նրանք այլ շենք տեղափոխվեն: Գալֆայան դպրոցը մոտ 30 տարի գործեց նեղլիկ, փայտե տներում: Հետագայում Ուսքյուդարում (Սկյուտար` թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) գտնվող նախակրթարանի դպրոցի հետ համատեղ օգտագործեց այս դպրոցի շենքը:

Իր իսկ կառույցի համար տարիներ շարունակ վարձ մուծած դպրոցը

Սուրբ Ղազար կղզու հայ կաթոլիկ Մխիթարյան միաբանության կողմից 18-րդ դարում հիմնված դպրոցներից մեկը 1958 թ. փոխադրվեց Էմինե Թևֆիքա Այաշլըից 710 հազար լիրայով գնված շենքը և անվանվեց Բոմոնթիի հայ կաթոլիկ մասնավոր նախակրթարան: Սակայն Վաքըֆների ընդհանուր տնօրինությունը, այն հիմնավորումը բերելով, թե շենքը չի հիշատակվել «1936 թ. հայտարարության» մեջ, դատական գործ հարուցեց` կառույցը «նակխին տիրոջը վերադարձնելու» պահանջով: 1984 թ. դատարանը դատավճիռ կայացրեց, և շինությունը, որպես Էմինե Այաշի ժառանգություն, փոխանցվեց Անկարայի Աշայի քաղաքապետարանին և Այաշլը եղբայրներին: Վերջիններս իրենց արժեթղթերը վաճառել էին Միլթաշ անվամբ ընկերությանը: 1998 թ. վաքըֆը վարձատու դարձավ, որը վճարում էր այն կառույցի դիմաց, որը 30 տարի առաջ գնել էր: «Անյալում չտրված վարձի պարտքն» էլ սկսեց մաս-մաս մարել: Սակայն Միլթաշ ընկերությունն իր առարկությունը հայտնեց պայմանագրի հարցում և բռնագրավման համար փոխհատուցման դատական գործ հարուցեց վաքըֆի դեմ: 1999 թ. փետրվարի 2-ին շենքն ազատելու մասին որոշում կայացվեց, և դպրոցը դատարկվեց: Կառույցից դուրս շպրտվեցին այնպիսի բազմաթիվ իրեր, ինչպիսիք են` գրապահարանները, նստարանները, խաղալիքները և դաշնամուրը: Աշակերտները ձմռան կեսին առանց դպրոցի էին մնացել: Դպրոցի սաների ընտանիքները չհնազանդվելու գործողություն ձեռնարկեցին, մի բան, որ հազվադեպ էր հանդիպում Թուրքիայի հայերի շրջանում, և ճամբար դրեցին դպրոցի այգում: Այնուհետև նրանք շենք վերադարձան, և վաքըֆի տերը եղող շենքին տարիներ շարունակ վարձ վճարվեց: Սույն թվականի նոյեմբերի 1-ին այս կառույցը վերջապես վերադարձվեց վաքըֆին:

Այն, ինչ սովորեցնում ենք մեր երեխաներին…

«Մեր ամեն մի եկեղեցու կողքին մի դպրոց ունենք: Եկեղեցին և դպրոցները ժողովրդի նվիրատվություններով են կանգուն մնում: 1936 թ. հրապարակված օրենքով պետությունը մի հայտարարություն պահանջեց մեր վաքըֆներից` ասելով. «Ինչ գույք ունեք, մի ցուցակում նշեք ու ներկայացրեք»: Դրանից հետո 40 տարի է անցել, 1975 թ. վճռաբեկ դատարանը մի որոշում է կայացրել և ասել. «Փոքրամասնությունների վաքըֆներն իրավունք չունեն այլ գույք ունենալու` բացի այն ունեցվածքից, որը հիշատակվել է 1936 թ. հայտարարության մեջ: Այդ տարեթվից հետո ձեռք բերված գույքը վերադարձվելու է նախկին տերերին», և 40 միավոր անշարժ գույք, որտեղ ուսանում էին մեր երեխաները, և որոնք պահվում էին վարձից ստացվող եկամուտներով, խլվեց մեր ձեռքից»: (Հրանտ Դինք)

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1110219&CategoryID=77

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net