«Գյավուր Զմյուռնիայի» հայերը

Զաքարյա Միլդանօղլու

Զմյուռնիա եկած առաջին հայերը բնակվել են Քադիֆեքալե թաղամասում՝ քաղաքի ամֆիթատրոնի վերևում՝ հետագա թուրքական թաղամասին մոտիկ մի վայրում: Կառուցել են մատուռ և գերեզմանոց: 1500-ական թթ. այս բարձունքներից հեռացած հայերը բնակվել են քաղաքի կենտրոնում՝ Քերվանի կամուրջի ելակետում՝ հիմնելով հայկական թաղամասը, որը հետագայում դառնալու էր հայտնի Հայնոց հայկական թաղամասը:

Հարյուր հազարավոր մարդիկ պետք է որ ամբողջովին ցնորված, խելքները կորցրած լինեին, որպեսզի հրի ու սրի մատնեին թաղամասը, որտեղ ծնվել և մեծացել էին, եկեղեցիները, որտեղ կնքվել և պասակադրվել էին, դպրոցները, որտեղ մագլցել էին գիտության կաճառները, գրադարանները, որտեղ պահվում էին հազարավոր գրքեր ու ձեռագրեր, միությունները, տպարանները, աշխատավայրերն ու գերեզմանոցները:

Զմյուռնիայի 1922 թ. հրդեհի վերաբերյալ հրատարակվել են բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, հոդվածներ ու փաստաթղթեր: Ժամանակի իրավասու անձինք, գրողները ևս իրենց հուշերում գրել են այս հրդեհի վերաբերյալ: Պետության կաղապարված պաշտոնական թեզն օգտագործվել է նաև Զմյուռնիայի հրդեհի համար: Իրական նպատակը թաքցնելու համար սուտ ստի հետևից են ասել: Թշնամության, ատելության և վրեժի սերմերին ավելացրել են նորերը:

Անցել է 90 տարի: Ազգային պաշտպանության նախկին նախարար Վեջդի Գյոնուլը մի քանի տարի առաջ հայտարարությամբ հանդես եկավ. «Եթե այսօր Էգեում  հույները շարունակեին ապրել, Թուրքիայի բազմաթիվ վայրերում հայերը շարունակեին ապրել, այսօր արդյո՞ք կարող էինք լինել ազգային պետություն»: Ըստ էության այս հայտարարաությունն ամեն ինչ պարզաբանում է:

Տեղի ունեցավ մեկ այլ բան, որն այս թեզերի հեղինակները չէին կարողանալու հասկանալ: Այս հողերից քշվածները այն վայրերում, ոտեղ հաստատվել էին, հիմնեցին Նոր Զմյուռնիա: Իսկ Զմյուռնիան, ի տարբերություն իր անցյալի, վերածվեց անգույն, անդիմագիծ, ամուլ մի բնակավայրի: Ըստ ձեզ, այն, որ այսօր թշնամանքներից օգնություն ակնկալող ազգայնական զարկերակը Զմյուռնիայում այսչափ զորեղ է, դրանում շրջանի բազմամշակույթ պատմությանը վերջ դնող զարգացումները բոլորովին դեր չե՞ն խաղացել:

Զմյուռնիայի անցյալն ավելի շատ հայտնի էր իր հույն բնակչության անցյալով, իսկ հայերի վերաբերյալ տեղեկությունները հիշատակվում են տողարանքներում: Սույն հոդվածը գրվել է տողարանքներ թափանցած Զմյուռնիայի հայերի պատմության վրա փոքրիկ լույս սփռելու, ինչպես նաև` նրանց` այս քաղաքի մշակույթի զարգացման մեջ ունեցած նպաստը, թեկուզ դույզն-ինչ, հասկանալ փորձելու նպատակով:

Հայերը որտեղի՞ց են եկել Զմյուռնիա

Համաձայն Պոլսո հայոց պատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանի 1912 թ. լույս ընծայած մարդահամարի տվյալների՝ Այդըն նահանգում ապրել է 27 200 հայ, որից 25000-ը` օրթոդոքս/առաքելական, 2000-ը` կաթոլիկ և 200-ը` բողոքական: Զմյուռնիայի հայ համայնքն ունեցել է Օսմանյան կայսրության սահաններն ընդգրկող դեր: Բնակչության թվի համեմատ ՝ քաղաքի տնտեսական և մտավորական կյանքին հայերի մասնակցությունը բավականին մեծ էր:

Զմյուռնիայի և հայերի վերաբերյալ առաջին գրավոր աղբյուրը 1261 թ. Զմյուռնիայում բյուզանդական կայսր Միխաիլ Պալեոլոգոսի և ջենովացիների միջև կնքված առևտրական պայմանագիրն է: Այս փաստաթղթում խոսվում է հայ առևտրականների մեծ դերակատարության մասին:

Զմյուռնիա եկած առաջին հայերը բնակվել են Քադիֆեքալե թաղամասում՝ քաղաքի ամֆիթատրոնի վերևում՝ հետագա թուրքական թաղամասին մոտիկ մի վայրում: Կառուցել են մատուռ և գերեզմանոց:

1500-ական թթ. այս բարձունքներից հեռացած հայերը բնակվել են քաղաքի կենտրոնում՝ Քերվանի կամուրջի ելակետում՝ հիմնելով հայկական թաղամասը, որը հետագայոիմ դառնալու էր հայտնի Հայնոց հայկական թաղամասը, որը գտնվել է ներկայիս Զմյուռնիայի տոնավաճառի տեղում:

16 և 17-րդ դարերում, երբ ջելալիների ապստամբությունն ընդգրկեց Կովկասն ու Անատոլիան, Նախիջևանից, Արցախից և Երևանից մոտ 1000 հայ ընտանիք փրկվելու համար գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Զմյուռնիայում:

17-րդ դարում շահ Աբաս Առաջինի` բանակ ստեղծելու նպատակով վրացի, հայ և չերքեզ երեխաներին, որպես գերի, Իրան տանելու և շահի վարած աքսորի քաղաքականությունից խուսափած հայերի մի մասը ևս հաստատվել է Զմյուռնիայում:

18-րդ դարում` թուրք-իրանական պատերազմների ամենաթեժ շրջանում, սուլթան Մահմուդ 1-ինը ներկայիս Հայաստանի կազմում գտնվող Աշտարակից, Օշականից և մասամբ էլ Անատոլիայի կենտրոնում գտնվող Անկարայից մոտ 300 ընտանիք է տարել Զմյուռնիա:

Կրկին 18-րդ դարում, երբ աղվաններն ավերեցին Սպահանը, 1722 թ.` Նոր Ջուղայից, 1740 թ.` Նախիջրանից դեպի Զմյուռիա նոր գաղթեր հաջորդեցին միմյանց:

19-րդ դարում անվտանգության  և  ապրուստ վաստակելու մտահոգությամբ բազմաթիվ հայ ընտանիքներ Էրզրումից, Կեսարիայից, Թոքաթից, Թիֆլիսից, Բուրսայից, Պոլսից և Մանիսայից Զմյուռնիա տեղափոխվեցին: Անատոլիայի 1894-1896 թթ. կոտորածներից և 1909 թ. Ադանայի ջարդերից մազապուրծ փրկված հարյուրավոր որբեր ու գաղթականներ ապաստանեցին Զմյուռնիայում: Այդ իսկ պատճառով էր, որ Զմյուռնիայում բազմաթիվ որբանոցներ կային, կար նաև լայն բարեգործական ցանց:

1845 թ. տեղի ունեցած Զմյուռնիայի մեծ հրդեհի ժամանակ հայկական թաղամասն ամբողջությամբ ավերվեց: 900 տնից մնաց ըդամենը 37-ը: Աշխատավայրերը, Հռիփսիմյանց դպրոցն ու Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին իրենց արխիվենրի հետ միասին այրվեցին: Ստամբուլից ուղարկված երկու ճարտարապետ կրկին նախագծեցին Զմյուռնիայի հայկական թաղամասը: Ըստ այս նախագծի՝ Հայնոցն ավելի մոդեռն տեսքով վերակառուցվեց: Այսպիսով՝ Անատոլիայում ուրբանիզացիայի հիմքերը գցվեցին:

Զմյուռնիայի հայերը միջազգային առևտրում

Զմյուռնիայի հայ համայնքը դասակարգային տեսանկյունից բաղկացած էր տարբեր դասերից. Օրավարձով բնակվող ստորին խավ, լայն միջին խավ, ավելի ունևոր սեփականատերեր, և ամենաբարձր խավի ներկայացուցիչ միջազգային առևտրականներ, ովքեր զբաղվում էին տեքստիլ արդյունաբերությամբ, բամբակագործությամբ, ցորենի, խաղողի և այլնի մշակմամբ:

16-րդ դարից սկսած և հատկապես 17-րդ դարոմ հայ վաճառականներն սկսում են տեղ զբաղեցնել մեծ առևտրական ցանցում, որն ընդգրկում էր Զմյուռնիա, Պոլիս, Վենետիկ, Տրիեստ, Լիվորնո, Մարսել ճանապարհը և Եւրոպայի Ատլանտյան ճակատը՝ Ամստերդամ և Լոնդոն:

Այս առևտրական խմբի սկզբնական գործունեության ոլորտը մետաքսի առևտուրն էր: Արտադրողներից մետաքս գնելով` այն տեղափոխում էին քարավաններով և վաճառում կամ կանխիկացնում Հալեպում ու Զմյուռնիայում: 16-րդ դարում փոքրիկ նավահնգստային քաղաք հանդիսացող Զմյուռնիան 18-րդ դարում դարձավ կայսրության ամենամեծ արտահանող նավահանգիստը: Այստեղ մեծ դեր ունեին հայ վաճառականները:

Միևնույն ժամանակ հայերը, որպես լավ առևտրականներ, ազդեցիկ էին ներկրման և արտահանման ոլորտում: Քարավաններով բերվող Իրանի  մետաքսը, Անկարայի այծի բուրդը, Անատոլիայի արհետսագործական արտադրանքները բերում էին Զմյուռնիա, այնտեղից ուղարկում Եւրոպա, որտեղից էլ գնում էին հումք՝ թուղթ, մահուդ, հանածո:

Հայ առևտրականները, միջնորդելով ազդեցություն չունեցող եւրոպացի առևտրականների համար, ովքեր, բացի կայսրության հայտնի նավահանգիստներից այլ վայրերում առևտրով զբաղվելու իրավասություն չունեին, ընդգրկում էին առևտրի մեջ:

Մինչև 1838 թ., երբ կնքվեց թուրք-անգլիական առևտրական պայմանագիրը, անգլիացի վաճառականները գյուղատնտեսական ապրանքներ հավաքելիս և պատրաստի արտադրանքը ներքին շուկա մտցնելիս ծովափնյա հատվածներում որպես միջնորդ օգտագործում էին հույներին, Անատոլիայի ներսում էլ՝ հայերին:

Զմյուռնիայում բավական աշխույժ էին նաև ամերիկացի առևտրականների և հայերի հարաբերությունները: Ամերիկյան նավերի բերած այնպիսի ապրանքները, ինչպիսիք էին սուրճը, շաքարը, համեմունքները, ներկը, Խարբերդի, Էրզրումի, Վանի  վերջնակետ հասնում էի հայ մեծածախ առևտրականների, մանրավաճառների, միջնորդների միջոցով:

1890-ական թթ. Զմյուռնիայի հայտնի առևտրականներից Կարապետ Արաբյան էֆենդին օտար առևտրականների աջակցությամբ սկսեց հանդես գալ հատուկ բորսայի նախաձեռնությամբ ՝ Քորդոնում կառուցելով բորսայի շենք:

Զմյուռնիայի Բասմահանե թաղամասի ստեղծման և զարգացման մեջ հայերը մեծ դեր են ունեցել: 1790 թ. սուլթան Սելիմից չթի գործարան բացելու թույլտվություն ստացած հայերը երկար ժամանակ այս ոլորտը իրենց մենաշնորհն էին պահում:

Հայ առևտրականներն անմիջական հարաբերություններ ունեին նաև Եվրոպայում՝ հատկապես Լոնդոնում և Մանչեսթրում: 1860 թ. Կարապետ Էքիզյանը գնաց Մանչեսթեր և ստեղծեց Բ. Բաբո ընկերությունը, որին հաջորդեցին բազմաթիվ ընկերություններ: Այսպիսով՝ Մանչեսթրում ստեղծվեց կարևոր հայկական առևտրական գաղութ:

Այս բոլոր զարգացումների արդյունքում Զմյուռնիայի տնտեսության մեջ ազդեցիկ էին բազմաթիվ մեծ ու փոքր, միջին հայկական ընկերություններ: Զմյուռնիայի տնտեսության զարգացման մեջ իրենց ներդրումն են ունեցել այնպիսի մեծահարուստներ, ինչպիսիք են Հովսեփ Չելեբի Յուսուֆյանը, Գրիգոր Քույումջյանը, Իսփարթալյան եղբայրները, Իսփարթալյան, Էքիզյան, Եսայան եղբայրների և Ստեփան-Տիգրան Իփլիքչյանների նման առաջին կարգի տեքստիլ արդյունաբերողները, Էլմասյան, Դավիդյան եղբայրների նման բամբակի, հացահատկի, թզի, չամչի առևտրով զբաղվող բաղմաթիվ առևտրականներ: 1922 թ. հետո, երբ քաղաքի հայ և հույն տարրից ազատվեցին, շրջանի տնտեսական զարգացմանը մեծ հարված հասցվեց:

Հայերը հասարակական կյանքում

Մինչև 1922 թ. Զմյուռնիայում հայերին պատկանող կրթական, բարեգործական, արվեստի, սպորտի բնագավառում գործունեություն ծավալող 21 հաստատություն է եղել:

Կարևոր ընկերությունների շարքում էին բարեգործ հայերի նվիրատվություններով Այդընում, Բայընդրում, Մանիսայում և Մենեմենում մեկակական դպրոց բացած Սյունյաց ընկերությունը, արհեստ սովորղ երիտասարդներին կրթելու համար բացված Մեսրոպյան կրթասիրաց ընկերությունը, երաժշտությունն ու մյուս արվեստի ճյուղերը երիտասարդության շրջանում տարածելու նպատակով 1874 թ. ստեղծված Վահանյան ընկերությունը:

Աբդուլ Համիդի օրոք հայերի նկատմամբ իրականացված ջարդերից մազապուրծ փրկված հարյուրավոր հայ որբերին, գործազուրկներին և աղքատներին ապաստանած վայրերից մեկն էլ Զմյուռնիան էր: 1896 թ. գավառներից եկած և օգնության կարիք ունեցող հայերին բնակեցնելու և աշխատանքով ապահովելու համար ստեղծվեց Աղքատախնամ ընկերությունը, 1897 թ. տղա որբերին կրթելու, անհրաժեշտության դեպքում` արհեստ սովորեցնելու նպատակով ստեղծվեց Ներսեսյան որբասիրաց ընկերությունը:

1843 թ. հայ ժողովրդի կրթական բացերը լրացնելու նպատակով հավաքված մի քանի հայ բարեգործներ ստեղծեցին Արագածունյաց ընկերությունը, շնորհալի աշակերտներին Եւրոպայում բարձրագույն կրթության ստանալու և ուսուցիչներ պատրաստելու համար՝ 1887 թ. Ուսումնասեր ընկերությունը,. աղքատ երեխաներին արհեստ սովորեցնելու համար 1895 թ Սուրբ Ստեփանոսի այգում իր գործունեություն է ծավալում Արհեստանոցը: 1861 թ. 10 բարեգործներ ստեղծեցին Աղքատասիրաց ընկերությունը, որը նպատակ էր հետապնդում դեղեր տրամադրել, նյութական, բժշկական օգնություն ցուցաբերել աղքատներին:

1880 թ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու բակում սկսում են գրադարանի շենքի շինարարությունը: Հայտնի մանկավարժ Գարեգին Հ. Ափազյանի ստեղծած այս գրադարանը, 15 հազար կտոր գրքի հետ մեկտեղ, ուներ նաև ձեռագրերի և թերթերի մեծ հավաքածու:

Զմյուռնիացի հայ կանանց ստեղծած ընկներություններն էլ գործունեություն էին ծավալում հայ օրիորդաց կրթության համար: 1897 թ. կանանց կողմից ստեղծվում է Հոգատար-որբախնամ ընկերությունը, 1896 թ. Հռիփսիմյան դպրոցի շրջանավարտները կին ուսուցիչ կրթելու համար ստեղծում են Հռիփսիմյան կրթասիրաց ընկերությունը, 1896 թ. դպրոցի աղքատ աշակերտներին օգնելու համար՝ Կրթասիրաց ընկերությունը:

Զմյուռնիայի հայերը կյանքի տարբեր ոլորտներում ստեղծում էին իրենց ինքնակազմակերպման ընկերությունները. 1908 թ. ստեղծված Հայ որսորդասիրաց ակումբը, հայ երիտասարդների շրջանում երաժշտության նկատմամբ սեր տարածելու նպատակով ստեղծված Քնար հայ երաժշտասիրաց ակումբը, Արտավազդ թատերասիրաց միությունը, Վարագ երաժշտասիրաց միությունը, որն ուներ 150 հոգուց բաղկացած երգչախումբ, և որը Կոմիտասի բուժման համար համերգներով էր հանդես գալիս:

Հայնոցի հյուսիս-արևելքում գտնվող Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հիվանդանոցը ևս Զմյուռնիայի հայերի կյանքում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում: 1879 թ. Հակոբ և Հովհաննես Իսփարթալյան եղբայրների կողմից վերանորոգված և ժամանակակից կառույցի վերածված շենքը գտնվում էր ընդարձակ այգում: Հիվանդանոցն իր մասնագիտացված ծառայություններով կարող էր ընդունել 30-40 հիվանդ, ինչպես նաև` 20 մտավոր հիվանդ:

Եկեղեցիներ, դպրոցեր և տպագրություն

Այդընի նահանգում առաքելական հայերն ունեին 23 եկեղեցի և 27 դպրոց: Ըստ 1907 թ. տվյալների՝ նահանգի 27 հայկական դպրոցում կար 109 ուսուցիչ, կրթություն էր ստանում 2935 աշակերտ: Այս դպրոցներից 10-ը գտնվում էր Զմյուռնիայի կենտրոնում:

Քանի որ Զմյուռնիայի հայերը մշակութային կյանքում շարունակական կապերի մեջ էին Եւրոպայի հետ, հայ «լուսավորչական» շարժումը Զմյուռնիայում ավելի շուտ սկիզբ առավ, քան Պոլսում: Սուրբ Մեսրոպյան դպրոցը փայտե համեստ  կառույցից  վերածվեց վարժարանի, որն իր կնիքը թողեց ժամանակաշրջանի վրա: Դպրոցը, որտեղ սովորում էին իտալերեն, հունարեն և թուրքերեն, հայոց լեզվի զարգացման մեջ կարևոր դերակատարում ունեցավ:

Մեսրոպյան դպրոցում էր Ստեփան Ոսկանի նման հարգարժան ուսուցիչ, ով ականատես էր եղել 1848 թ. Փարիզի ապստամբությանը և ով Զմյուռնիա վերադառնալով հայկական շրջանակներին ծանոթացրեց  ֆրանսիական գրական մտքի հետ: Դպրոցը ժամանակի ընթացքում այնքան մեծ հռչակ է ձեռք բերում, որ աշակերտներ է սկսում ընդունել նաև Պոլսից, Անատոլիայից և Կովկասից: 19-րդ դարի հայկական մշակությաին վերածննդի մեջ մեծ դեր են ունեցել այս դպրոցի շրջանավարտ մտավորակնները:

Տպարանները հազարավոր գրքեր տպագրեցին

Հայ առևտրականների՝ Եւրոպայի և Մերձավոր Արևելքի երկրների հետ ունեցած մոտ հարաբերությունների, միջազգային կապիտալի կուտակումների և կապիտալիզմի հետ ինտեգրվելու արդյունքում Զմյուռնիայի հայերը շատ վաղ ծանոթացան տպագրության հետ: Այս ծանոթությանը նպաստեցին նաև Եւրոպա կրթություն ստանալու մեկնած և նոր գաղափարներով ու սարքավորումներով Զմյուռնիա վերադարձած հայ երիտասարդները, ինչպես նաև` սկիզբ առած բողոքական և կաթոլիկ միսիոներական շարժումները:

Զմյուռնիայում 37 հայկական տպարան կար, որտեղ հայատառ թուրքերեն և բազմաթիվ այլ լեզուներով տպագրություն էր իրականացվում: Քաղաքի առաջին տպարանը կրել է Սուրբ Էջմիածին և Սուրբ Սարգիս Զորավար անունը:

1838 թ. Հ. Հալլոք և Գուլիելմուս Գրիֆիթ տպարանը տպագրեց Սուրբ գիրքը, Նոր կտակարանը, ինչպես նաև բազմաթիվ աշխատություններ լույս ընծայվեցին աշխարհագրության, աստղագիտության, քրիստոնեական ուսմունքների, երաժշտության ասպարեզում՝ գլխավորելով Զմյուռնիայում ամենաշատ տպագրող տպարանների ցուցակը: 1833-1853 թթ. տպարանը լույս է ընծայել հայերեն, հունարեն, բուլղարերեն, եբրայերեն և թուրքերեն 200 բրոշյուր:

Թաթիկյան տպարանը, որը տպագրում էր Զմյուռնիայում գործածվող բոլոր լեզուներով՝ հայերեն, հունարեն, թուրքերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն և լատիներեն, քաղաքի մշակութայաին կյանքում իր կնիքը թողեց:

Մեսրոպյան դպրոցի աշակերտների ջանքերով իրենց տանը հիմնած Պատանեկան տպարանը, որը գործում էր իրենց իսկ հավաքած Արաբյան տպագրական կաղապարներով, մատնանշում էր, որ երիտասարդները ևս մասնակցում էին մշակությաին կյանքին:

1840-1922 թթ. Զմյուռնիայում հայերեն լույս է տեսել գրական, մարզական, երաժշտական, երգիծական և առևտրական բովանդակությամբ 37 թերթ:

Եթե ուշադրություն դարձնենք 1832 թ. Պոլում լույս տեսած առաջին պալատական պաշտոնաթերթ «Թաքվիմ-ի վեքայի (Իրադարձությունների օրացույց)»-ի հայկական տարբերակին՝ «Լրո գիր», ապա կտեսնենք, որ Օսմանյան կայսրությունում լույս տեսած առաջին հայերեն թերթը 1840-1887 թթ. Զմյուռնիայում տպագրված «Արշալույս Արարատյանն» է: Իսկ 1839 թ. Զմյուռնիայում ամերիկյան բողոքականների լույս ընծայած «Շտեմարան պիտանի գիտելիաց» թերթը շարունակել է իր տպագրությունը մինչ 1915 թ.: 1843-1846 թթ. լույս է տեսել քաղաքական, փիլիսոփայական և առևտրական բովանդակությամբ «Հայրենասեր» թերթը:

Դեդեյան եղբայրների տպարանը իր տպագրած գրքերով և թերթերով Զմյուռնիայի տպագրական կյանքում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցրել: 1853-1856 թթ. Հարություն և Կարապետ Դեդեյան եղբայրները տպագրել են «Արփի Արարատյան», իսկ 1860-1862 թթ.` «Միություն» թերթերը:

1861 թ. Գրիգոր Չիլինգիրյանը և Ա. Հայկունին (Չիզմեճյան) լույս են ընծայում «Ծաղիկ» թերթը, որը պայքարում էր Հայոց ազգային սահմանադրության կիրառության համար, թերթի քննության թեմա էր հանդիսանում կրթության, թատոնի և տպագրության դերը, հայ ինքնության պահպանության և կանանց ազատության խնդիրը: 1865 թ. Պոլիս տեղափոխված թերթը 1867 թ. կրկին վերադառնում է Զմյուռնիա, սակայն ստիպված դադարեցվում է տպագրությունը:

1862 թ. տպագրվում է գրական, մշակությաին և գիտական ամսագիր «Հավերժահարսը», 1871-1909 և 1919-1922 թթ.` «Արևելյան մամուլ» թերթը, որը խորությամբ անդրադառնում էր քաղաքական, պատմական, տնտեսական փիլիսոփայական և այլ թեմաների:

Արևմտահայերի լուսավորչական և ժողովրդավարական շարժումների տարածման հարցում կարևոր դեր է կատարել Գրիգոր Մսերյանի տպագրած «Մեդեորա» հայտնի ամսագիրը, որը կարճ կյանք է ունեցել (1880-1881):

1861 թ. Գրիգոր Չիլինգիրյանը և Ա. Հայկունին (Չիզմեճյան) լույս են ընծայում «Ծաղիկ» թերթը, որը պայքարում էր Հայոց ազգային սահմանադրության կիրառության համար, թերթի քննության թեմա էր հանդիսանում կրթության, թատոնի և տպագրության դերը, հայ ինքնության պահպանության և կանանց ազատության խնդիրը: 1865 թ. Պոլիս տեղափոխված թերթը 1867 թ. կրկին վերադառնում է Զմյուռնիա, սակայն ստիպված դադարեցնում է տպագրությունը:

1907-1908 թթ. Զմյուռնիայի հոգևոր առաջնորդ Եղիշե Դուրյանի հրավերով Զմյուռնիա տեղափոխված Վահան Թոշիկյան և Հայկանուշ Մարկ զույգը շարունակում է Բարսեղ Քեշիշյանի տպագրած «Արշալույս», «Արձագանք» թերթերի տպագրությունը՝ քաղաքի տպագրական կյանքին հաղորդելով նոր փայլ:

«Թարգմանչաց դպրոց»

Դեդեյան եղբայրները գլխավորում են Զմյուռնիայի հայերի պատմության հայտնի անունների ցուցակը: Նրանք ջանացել են ժողովրդին կրթել և արդեն գնալով դժվարությամբ հասկացվող գրաբարի փոխարեն աշխարհաբարը զարգացնել: Զմյուռնիայի հետ նույնականացվող Դեդեյան եղբայրների տպարանը հրատարակել է մոտ 130 վեպի և թատերական ներկայացման թարգմանություն: Գրիգոր Չիլինգիրյանի, Մեսրոպ Նուբարյանի, Գրիգոր Մսերյանի, Կարապետ Ութունջյանի և Մաթևոս Մամուրյանի պես երիտասարդներից կազմված խումբը կարծես աշխատում էր ոարպես «թարգամնչաց դպրոց»: Այս խումբն իր կատարած թարգամանություններով ընթերցողին ծանոթացնում էր Լաֆոնտենի, Վիկտոր Հյուգոյի, Լամարտինի, Ալեքսանդր Դյումայի, Էժեն Սյուի, Ժյուլ Վեռնի, Մոլիերի, Ռասինի ստեղծագործություններին:

Զմյուռնիայի անվան հետ նույնացվող երկրոդ տպարանը Մաթևոս Մամուրյան տպարանն էր: Այս տպարանը կարևոր է ոչ միայն հայ տպագրության պատմության տեսանկյունից, այլև 1871 թ. սկսած 30 տարի անընդհատ հրատարակված «Արևելյան մամուլ» ժողովածուով և այլ ստեղծագործություններով, որոնք հայոց մեջ լուսավորություն էին տարածում: Մամուրյան տպարանը տպագրել է բազմաթիվ հայկական դասագրքեր: Նախաձեռնել է արևմտյան դասականների աշխատությունների թարգմանությունը: 1883 թ. ստեղծված տպարանում 200-ից ավելի ստեղծագործություն է լույս տեսել:

«Ո՞վ այրեց Զմյուռնիան». «Morning Post» թերթի վկայությունը

Ըստ պաշտոնական տեսակետի՝ Զմյուռնիան հրի են մատնել հայերն ու հույները: Համաձայն այս տեսակետի՝ «հայկական տնից տարածված կրակի ճարակ է դարձել եկեղեցին, որտեղ եղած ատրճանակների փամփուշտները պայթել և տարածել են կրակը»:

Այսպիսով՝ «հայ, եկեղեցի և փամփուշտ» կաղապարը, Իզմիրի հրդեհը հետին պլան մղելով, գոյություն ունեցող կանխակալ կարծիքներից սկիզբ առնող հանցագործ է ստեղծում:

Անգլիական «Morning Post» թերթի Զմյուռնիայի թղթակցի` քաղաքի բազմամշակութային կյանքին վերջ դնող հրդեհի վերաերյալ վկայությունը կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում քաղաքի վերջին օրերի վերաբերյալ: Պոլսում հայերեն լույս տեսնող «Ճակատամարտ» թերթը, 1922 թ. սեպտեմբերի 22-ի համարում այս վկայությունը թարգմանելով, ներկայացրել է իր ընթերցողների դատին: Մեջբերում ենք.

«Ի՞նչ են խոսում ականատեսները Զմյուռնիայի հրդեհի մասին»

«Այստեղ առկա չափազանց հակասական տեղեկությունների պատճառով ձեռնպահ կմնամ Զմյուռնիայի ողբերգական վիճակի վերաբերյալ տեղեկություն հաղորդելուց: Սակայն լսելով բազմաթիվ անգլիացի, հույն և մյուս հայտնի մարդկանց պատմածները՝ հնարավորություն ունեցա համեմատել այդ բոլոր տեղեկությունները: Ըստ իմ եզրահանգման՝ քաղաքը հրի են մատնել «բաշիբոզուկները», իսկ զինվորական ղեկավարությունն աչք է փակել:

Կանոնավոր զինվորական միավորումների՝ Զմյուռնիա առաջին անգամ մուտք գործելուց հետո քեմալական ներկայացուցիչները քաղաքը գրավելու համար որևէ վճռական նախաձեռնությամբ հանդես չեն եկել: Բանտերը դատարկվել են, «բաշիբոզուկները» հայտնի պատճառներով լցվել են քաղաքով մեկ: Թալանը սկսվել է հայկական թաղամասից, որին հետևել է հրդեհը: Անգլիացի և մյուս ականատեսները վկայում են, որ կրակը տարածողների մեջ տեսել են նաև թուրք զինվորների:

Հրդեհի վերաբերյալ երկու մեկնաբանություն կա. համաձայն որոշ տեսակետների՝ քեմալականները մտածում էին Զմյուռնիան վերածել անվիճարկելի թուրքական քաղաքի: Իսկ արմատական լուծումը առևտրական շրջանը, տները հրի մատնելն էր: Համաձայն երկրորդ տեսակետի՝ զինվորները «բաշիբոզուկներին» պարգևատրելու համար սկիզբ են դրել թալանին»:

zakaryamil@gmail.com

https://www.agos.com.tr/haber.php?seo=gvur-izmirin-ermenileri&haberid=3414

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net