Գիյոմ Պերիե
(“Le Monde”-ի թղթակիցը Ստամբուլում)
Լրագրող Հասան Ջեմալի վերջին գրքի հրատարակումը` «1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը» վերնագրով («Էվերեստ» հրատարակչատուն, թուրքերեն, 230 էջ), մի կամուրջ է Թուրքիայում` ժխտողականության ջրափոսում, և կոտրում է տաբուներից մեկը մի երկրի, որը համառորեն մերժում է ընդունել 1915 թ. ազգայնամոլ երիտթուրքական կառավարության կողմից մեկ միլիոնից ավելի օսմանցի հայերի նախապես ծրագրավորված ոչնչացումը: Մի քանի տարի առաջ այդ գրքի միայն վերնագիրն անգամ բավարար կլիներ հեղինակի ազատազրկման համար: Սակայն այսօր այն` տպագրված ընթերցողների մեծ բանակ ունեցող մի հրատարակչատան կողմից, զարդարում է երկրի բազմաթիվ գրախանութների ցուցափեղկերը, փաստ, որը վկայում է մեծ առաջխաղացման մասին:
Գրքի շապիկին Հասան Ջեմալի լուսանկարներից մեկն է, որում նա ծնկի է չոքած Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի` Հայոց ցեղասպանության հուշարձանի մոտ և ճերմակ վարդերի մի փունջ է դնում անմար կրակ եզրին: «Ես չեմ կարող մոռանալ երևանյան այդ առավոտը` 2008 թ. սեպտեմբերին, – պատմում է նա, – Արարատ լեռը արևի վաղորդյան ճառագայթների շնորհիվ հայտնվում և անհետանում էր մշուշի մեջ: Այն պատմության ձեռքը, որը ես գրեցի այդ առավոտ, ճանապարհ ցույց կտա նրանց, ովքեր ուզում են տեսնել այն»:
Հոդվածի և նշումների այդ անձնական ժողովածուն, հակառակ իր կամքին, վերստին գծում է այդ պատմության գործող անձերից մեկի անհատական ուղին: Հասան Ջեմալը Թուրքիայի ամենահարգված լրագրողներից մեկն է: Նա 68 տարեկան է: Ջեմալը խմբագիր է «Միլիեթ» օրաթերթում, իսկ 1980-ական թվականներին ղեկավարել է ձախակողմյան հայացքներ ունեցող «Ջումհուրիեթ» օրաթերթը: Նա ազատ մուտք ունի Անկարայի կառավարական շրջանակներ: Հասան Ջեմալը, սակայն, առանձնահատուկ է նրանով, որ Ջեմալ փաշայի թոռն է, այն Ջեմալի, ով Միություն և առաջադիմություն կուսակցության բարձրաստիճան պաշտոնյաներից էր, մեկը այն տրիումվիրատից, որը ղեկավարում էր Օսմանյան կայսրությունը Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում: Այդ համատեքստում Ջեմալ փաշան համարվում է 1915 թ. Ցեղասպանության պատասխանատուներից մեկը: Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանի կողմից հեռակա կարգով մահվան դատապարտված և Գերմանիա, ապա Շվեյցարիա փախած Ջեմալ փաշան սպանվել է 1922 թ., Թիֆլիսում` մի հայ վրիժառուի կողմից:
«Կիսաստվերի տակ ներփակված»
Ցեղասպանի թոռան պատմությունը մեկնարկում է 2006 թ.: Ձմեռային մի ցուրտ առավոտ նա ջիփով ուղևորվում է Ստամբուլի գերագույն դատարան: Հասան Ջեմալը և ևս 4 սյունակագիրներ դատվում են «թուրք ինքնությանը վիրավորանք հասցնելու» համար և հոծ բազմության կողմից արժանանում «հայրենիքի դավաճանի» պիտակին: Նրանք մեղադրվում են Ստամբուլի համալսարաններից մեկում «Հայերը Օսմանյան կայսրության մայրամուտին» թեմայով կոնֆերանսին աջակցելու մեջ: Այդ սեմինարը, որը չեղյալ էր հայտարարվել, ապա` տեղափոխվել, և որը մեկտեղելու էր հայտնի գիտնականների, ի վերջո կայացավ, սակայն ճնշող մթնոլորտում` ազգայնամոլների սպառնալիքների ուղեկցությամբ, իսկ արդարադատության նախարարն այդ կոնֆերանսին տվեց «հարված թիկունքից» բնորոշումը:
Հասան Ջեմալն այնուհետև հոգեկան տրավմա ապրեց 2007 թ.` իր լրագրող ընկեր և Թուրքիայի հայության բանբեր Հրանտ Դինքի սպանության ժամանակ: Դրանից հետո նա իրականացրեց իր ուղևորությունը դեպի Երևան: Երիտասարդ լինելով` նա իրականում չգիտեր իր օսմանցի մեծ հոր պատմությունը, մեծ հայր, որից մի քանի լուսանկարներ էր պահում իր գրասենյակում: «Մենք սովորում ենք միայն պաշտոնական պատմությունը: Մենք ներփակված ենք կիսաստվերի տակ»: Կամաց-կամաց նա գտավ իր ուղին: «Հրանտ Դինքն ինձ օգնեց հասկանալ անցյալի տառապանքների իմաստը: Կարևոր է առերեսումը դրանց հետ»: Ինչպես որ նա դա անելու էր` այցելելով իր պապին սպանած հայ վրիժառուին, որն ապրում է Հայաստանում:
«Օգտագործե՞լ «ցեղասպանություն» բառը, թե՞ ոչ»: Բազմաթիվ թուրք մտավորականներ կանգնած են այս երկընտրանքի առաջ: Այս բառը չասված է մնում շատերի կողմից, իսկ այնպիսի էվֆեմիզմներ, ինչպիսիք են` «ողբերգությունը» կամ «աղետը», ընդունելի են ոմանց կողմից: Սակայն Լոս Անջելեսում, ուր նա բանավեճի էր հրավիրվել ամերիկացի դեսպան Հենրի Մորգենթաունի թոռան հետ, մարդ, որը դարձավ կոտորածների մասին հայտնած առաջին անձանցից մեկը, Հասան Ջեմալը բնական կերպով օգտագործում է «ցեղասպանություն» բառը իրեն չվստահող հայ ունկնդիրների առաջ: Ներկայում այդ բառը վերնագրված է գրքի կազմին` առանց չակերտների:
http://www.lemonde.fr/culture/article/2012/10/18/le-turc-face-au-genocide_1777659_3246.html
Ֆրանսերենից թարգմանեց Մելինե Անումյանը
Akunq.net
Leave a Reply