Նույն տատիկների թոռներն ենք

Խաչիկ Մուրադյանը հոկտեմբերի 16-ին Ջեզայիր գիտաժողովների սրահում ելույթի ժամանակ կիսվեց Անատոլիայում կատարած իր ճանապարհորդությունների տպավորություններով. «Մի քանի ամիս առաջ գնացի Դիարբեքիր` նախկինում հայաբնակ Սաթի գյուղ: Դիմացից տրակտորով անցնող տղամարդը մեկ վայրկյանում հասկացավ, որ տեղացի չեմ և հարցրեց, թե որտեղից եմ: Այնուհետև ինքն էլ պատմեց, որ իր հայրը հայ է եղել: Նայելով լուսանկարին` անհնար է չզարմանալ մեր նմանությունից… Միակ տարբերությունն այն է, որ նրա հայրը մնացել է այստեղ, իսկ իմ հայրը` գնացել»:

ԱՄՆ-ում լույս տեսնող «Armenian Weekly»-ի խմբագիր Խաչիկ Մուրադյանը, անդրադառնալով Թուրքիայում Հայկական հարցում տեղի ունեցող զարգացումներին, ասել է. «Հայկական հարցն այսօր կամ վաղը լուծվելիք հարց չէ: Եթե անհամբերություն ցուցաբերելով` գործընթացը փորձենք արագացնել, որևէ արդյունքի չենք հասնի»:

ԱՄՆ-ում լույս տեսնող «Armenian Weekly»-ի խմբագիր Խաչիկ Մուրադյանը սփյուռքի երիտասարդ սերնդի ամենազդեցիկ մտավորականներից է: «Քլարք» համալսարանում Հայոց ցեղասպանության և Հրեական հոլոքոստի բաժանմունքում դոկտորական աշխատանք կատարելու հետ մեկտեղ հարցազրույց է վերցրել այնպիսի հայտնի մարդկանցից, ինչպիսիք են Նոամ Հոմսկին, Արունդատի Ռոյը և Պաուլո Կոելիոն: Մուրադյանի ընտանիքի արմատները ձգվում է Կոնիա, Քիլիս և Ադանա:

-Ձեր կարծիքով Հայկական հարցի շուրջ քննարկումները ո՞ր փուլում են գտնվում:

Ե’վ առաջընթաց, և հետընթաց, և’ տեղում դոփում կա: Ժամանակի ընթացքում փոխվում է քննարկումների չափը: Սակայն նկատելի է մի ընդհանուր գիծ… Հետաքրքրությունը մեծանում է, լրագրողների և մտավորականների մոտցումը փոխվում է: Մեծանում է այն հրատարակությունների թիվը, որոնք չեն հետևում պաշտոնական թեզին: Խնդրի լուծմանը հասնել կարողանալու համար պետք է Հայաստանի, ստամբուլահայ համայնքի և հայկական սփյուռքի մասին ձևավորված կարծրատիպը փոխել… Երկար տարիներ ի վեր այստեղ ասում են` տեղացի հայերը «մերն» են, Հայաստանի հայերը աղքատ են, իսկ սփյուռքահայերը ընդունվում են որպես վատ մարդիկ, որոնք փորձում են մասնատել Թուրքիան: Այս երեք տաբուն այսօր նախկինի ապես խիստ չէ: Լրագրողներն ու մտավորականները կարծում են, որ սփյուռքում տարբեր տեսակետներ, հայացքներ կան:

–Ասացիք, որ տաբուները նախկինի պես խիստ չեն: Ինչպիսի՞ մոտեցում ունեք կատարվածի և զարգացումների վերաբերյալ:

Որոշ զարգացումներ բառիս բուն իմաստով մտահոգիչ են, որոշներն էլ` գովելի: Ինձ համար կարևորը լոկ Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելը չէ, կարևոր է նաև, թե ինչ մոտեցում է: Կարևոր է տեսնել խորքային մոտեցում… Հայոց ցեղասպանության ընդունումը դիտարկվում է ժողովրդավարացման համատեքստում: Սակայն ինձ համար ցեղասպանությունն արդարության խնդիր է: Սա շատ կարևոր առանձնացում է: Կան մարդիկ, ովքեր ասում են, թե արդարությունը ժողովրդավարությամբ է գալիս, մինչդեռ ԱՄՆ-ը երկու հարյուր տարի շարունակ հպարտությամբ ասում է, թե ժողովրդավարական է, սակայն երբեք օրակարգ չի բարձրանում ամերիկացիների` տեղացիներին կոտորելու հարցը, մարդկանց մեծ մասն արդեն սրա մասին տեղյակ չէ: Ժողովրդավարությունն ինքնուրույն արդարություն չի ապահովում: 

-Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.) շատ եք շրջել, ինչերի՞ եք հանդիպել, ի՞նչ եք զգացել:

Պետք է տեսնեք Անատոլիայում շրջող հայաստանցիների կամ սփյուռքահայերի դեմքերը… Այս հարցին այլ կերպ կնայեք: Թուրքիայում վերջին տարիներին մեծ մայրերի մասին են խոսում: Նրանք այն տատիկներն են, ովքեր երկար տարիներ չեն խոսել և այսօր իրենց պատմությունները ջրի երես են հանում: Սփյուռք ասելիս հիշեք այս պատմությունները: Մենք էլ ենք մեր տատերի պատմություններով մեծացել: Մեր տատերը Թուրքիայի տատերի քույրերն են: Մեզ տարբեր մի համարեք, մտածեք, որ մենք նույն տատերի թոռներն ենք: Ինձ համար այս գյուղեր վերադառնալը տատերիս հետ հանդիպել է նշանակում: Դիարբեքիրում նախկինում հայաբնակ Սաթի գյուղ գնացի: Այնտեղ է Թուխ Մանուկ Վանք եկեղեցին: Այսօր կանգուն է մնացել, քանի որ մզկիթի է վերածվել: Եկեղեցու դիմացից մի մարդ էր անցնում տրակտորով, նա, մի հայացք գցելով, հասկացավ, որ տեղացի չեմ, և հարցրեց, թե ով եմ: Հետո էլ ասաց, որ իր հայրը հայ է եղել և պատմեց, որ 1915 թվականին հայերին տեղահանելիս հայրը 10 տարեկան է եղել: Երբ նկարվում էինք, հարցրեց, թե արդյոք կարող է գրկել ինձ: Փաթաթվեցինք… Այդ նկարին նայելիս հնարավոր չէ չզարմանալ մեր միջև եղած նմանությունից: Միակ տարբերությունն այն է, որ նրա հայրը այստեղ է մնացել, իսկ իմ հայրը գնացել է: Այդ իսկ պատճառով էլ սա ինձ համար նախնիներիս հետ հանդիպան նշանակություն ունի:

-Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորումը ի՞նչ ճանապարհով է հնարավոր:

Անհրաժեշտ է հաշվի առնելով անցյալն ու ներկան վերականգնել արդարությունը: Անցյալ ասելիս նկատի ունեմ 1915 թ. թողած հետքերը: Այսօր ասելիս` հայերի այսօրվա վիճակը… Մոտենում է 2015 թվականը. քաղաքական ոլորտում շատ դժվար է լինելու որևէ բան կատարել, սակայն մյուս ոլորտներում, թեկուզ և դանդաղ, զարգացումներ կան: Նմանատիպ մեծ խնդիրը անմիջապես չի կարող լուծվել: Բացի այդ` պետք է Թուրքիան հզոր քայլեր կատարի: Անհրաժեշտ է տեսանկյան փոփոխություն: Փոխանակ մտածելու, թե դիվանագիտական բանակցությունների արդյունքում ինչպե՞ս շահավետ արդյունքի հասնել, պետք է ավելի օգտակար արդյունքներ փնտրել:  

-Այս պահին Թուրքիան հեռու է նման քայլեր կատարելուց: Դրան հասնելու համար ի՞նչ պետք է անենք:

Հրաշք կարգավորումներ չեմ սպասում: Եթե լավատես լինեի, այստեղ չէի գա և հարցի վերաբերյալ չէի գրի: Հայկական հարցն այսօր կամ վաղը լուծվելիք հարց չէ: Եթե անհամբերություն ցուցաբերենք, ապա որևէ արդյունքի չենք հասնի:

-Սփյուռքը երկխոսության համար ավելի՞ է բաց:

Սփյուռքում տարբեր կերպ մտածող բազմաթիվ մարդիկ և կազմակերպություններ կան: Կա նաև վստահության խնդիր: Նման մթնոլորտում չի կարելի իրատեսական երկխոսություն ակնկալել: Վերջին տաս տարվա ընթացքում բազմաթիվ սփյուքահայեր են եկել Թուրքիա: Սա դրական զարգացում է: Օրինակ` Արսինե Խանջյանի գալը… Տաբուները ջարդելու համար նմանատիպ հնարավորությունները շատ տեղին են:

-Ինչպե՞ս է սփյուռքը շարունակելու իր հայկական ինքնությունը:

Տարիներ ի վեր սփյուրքի հիմնահարցը Հայոց ցեղասպանությունն է եղել: Սակայն այսօր հետաքրքրվում է նաև Հայաստանի խնդիրներով: Հայաստանը չպետք է լինի միայն մի երկիր, որին օգնություն ենք ուղարկում կամ որպես զբոսաշրջիկ տարին մեկ անգամ այցելում ենք: Հայաստանը պետք է մի երկիր լինի, որտեղ լուրջ ռեֆորմներ ենք ուզում տեսնել: Եթե մեր խնդիրներին ողջամտորեն մոտենանք, Թուրքիային էլ այդպես կմոտենանք: Առանց մեր շրջապատի համար օրինակ ծառայելու` Թուրքիայից օրինակելի քայլեր չենք կարող պահանջել: Պետք է մտածենք, թե ինչպես կարող ենք օգնել Սիրիայից հեռացած հայերին:

-Ի՞նչ կարծիքի եք Սիրաիյում տեղի ունեցածի վերաբերյալ:

Մասնագետ չեմ, սակայն հստակ տեսնում եմ` պատերազմը դեռ երկար է շարունակվելու:

-Թվում է, թե  սիրիահայերը տեղի ունեցածին պատրաստ չէին: Կարծես,  մինչև հերթը

Հալեպին հասնելը, որևէ բանից տեղյակ չէին:

Ճիշտ է: Սպասում էինք, որ համայնքն այլ կերպ կգործի, սակայն պետք է գիտակցել, որ սիրիահայերը տարիներ շարունակ այդպես են գործել, և ուզում ենք, որ նման սարսափելի պայմաններում դա մեկ վայրկյանում փոխվի: Իրատեսական չէ…

-Համայնքի ղեկավարները մեղավո՞ր են, որ համայնքն այս վիճակում է:

Յուրաքանչյուրն էլ մեղքի իր բաժինն ունի: Անշուշտ, կարող ենք ծանր ու թեթև անել սխալներն ու ճիշտ քայլերը, սակայն այժմ դրա ժամանակը չէ: Պետք է մտածենք, թե համայնքի հետագա քայլերն ինչպես պետք է կազմակերպել և ինչ պայմաններում… Փոքրամասնությունները միշտ գերադասել են զգուշություն ցուցաբերել և կառավարությանը հավատարիմ լինել: Այս զգուշությունը բխում է ինքնապաշտպանության բնազդից: Նրանց ճիշտ ու սխալ քայլերը քննարկեու փոխարեն պետք է մտածենք, թե ինչպես օգնենք:

 -Հայաստանն ու սփյուռքը հայերի համար ի՞նչ կարող են անել:

Այսօր բազմաթիվ մարդիկ են լքում Սիրիան: Հետևաբար արդեն պետք է մտածենք` ոչ թե համայնքի համար ինչ կարող ենք անել, այլ Սիրիան լքած հայերին ինչպես կարող ենք օգնել…

Հարցազրույցը վարեց Լիլիթ Գասպարյանը lilitgasparyan@agos.com.tr

«Ակօս», 19.10.2012

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net