Կոմիտասի հետ

Թագուհի Արզումանեան*

«Ինձ համար չկայ ուրիշ երկինք, քան իմ ժողովրդի հոգին»
ԿՈՄԻՏԱՍ

Գարեգին Լեւոնեանի յուշերում կարդում եմ Կոմիտասի անձնական նկարագրի մասին մի դրուագ:

Միջահասակ, նիհար, ջղուտ եւ զգայուն, դէմքը՝ դեղնաւուն, աչքերը՝ արտայայտիչ եւ վառվռուն, գլուխը՝ ճաղատ, մօրուքը՝ ոչ «վարդապետավայել», այլ՝ ծնօտի տակ միայն թողած, ինքը արագաքայլ եւ անհամբեր, միշտ շտապող, միշտ աշխատասէր, կեանքից գոհ, լաւատես:

1869թ. սրբօրէն բեղուն եղաւ հայոց աշխարհի համար. ծնուեց հայ երգի Մեսրոպ Մաշտոցը՝ մեր Կոմիտասը: Աստուածաընտրեալ հանճարը դարձաւ մեր ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի հիմնադիրը: Նա ե՛ւ երգիչ էր, ե՛ւ երգահան, ե՛ւ երաժիշտ բանահաւաք, երաժշտագէտ, մանկավարժ եւ խմբավար:

Կոմիտաս վարդապետը ժողովրդի պատմութեան եւ հոգեբանութեան խորիմացութեամբ, ազգագրագէտի վարպետութեամբ, գեղագէտի պահանջկոտութեամբ, գիտնականի վերլուծական մօտեցումով հաւաքեց ու մշակեց հազարաւոր ժողովրդական երգեր: Նրա ծառայութիւնը ոչ միայն համազգային, այլ համամարդկային նշանակութիւն ունեցաւ:

Կոմիտասն իր ստեղծագործութեամբ, գիտական տեսական հետազօտութիւններով շրջադարձային դեր խաղաց ազգային երաժշտական մշակոյթի զարգացման գործում, եւ միայն իրեն յատուկ հանճարով կանխորոշեց նրա արագընթացի ուղիներն ու հեռանկարները:

Ինչպէս Դերենիկ Դէմիրճեանն է ասել՝ «Կոմիտասը վէմն է հայ երաժշտութեան, հիմնաքա՛րը: Կոմիտասը այն իմաստուն ստեղծագործն է, որ մեծապէս հասկացաւ ժողովրդական աղբիւրների կենսալից ուժը եւ իր նիւթը վերցրեց այնտեղից»:

Ինչպէս Աւ. Իսահակեանն է ասել. «Կոմիտասը հայ երգով լոյս աշխարհ հանեց դարերի խաւարի մէջ կեղեքուած ժողովրդի խուլ բողոքն ու ցասումը բռնութեան, ստրկութեան դէմ նրա խեղդուած վիշտը, իրաւազուրկ կեանքը եւ պայծառ ապաքայի հանդէպ տածած հաւատը»:

Մեծանուն երաժիշտ Տիգրան Մանսուրեանի բնորոշմամբ՝ «Կոմիտասը համաշխարհային երաժշտութեան մէջ առաջիններից էր, որ ներկայացրեց 20րդ դարի երգահանի կերպարը»:

Իսկ Վիեննայի համալսարանի երաժշտութեան դասախօս Էգոն Վելեշը գրել է. «Այն բոլոր երգերը, որ ես անցամբ լսել եմ Կոմիտասից եւ կամ ուսումնասիրել եմ, ամէնից առաջ մի բան են ապացուցում, որ Կոմիտասը եզակի դէմք է՝ որպէս ներդաշնակող, որպէս պոլիֆոնիստ»:

Յովհ. Շիրազն այսպէս է նկարագրել Կոմիտասի ծնունդը. «Անցնում ես դաշտերով՝ կանաչ-կանաչ, խոտ, խոտ, խոտ, բայց ահա մի ծաղիկ, դարձեալ խոտ, անսահման կանաչութիւն, բայց ահա մի բոյլ կակաչներ, մի աստղաբոյլ մեխակ ու վարդեր, որոնք նեկտարով են ողողում դաշտերի դառնութիւնը»:

Եւ ահա 1915թ. երկինքը փուլ եկաւ՝ իր փլատակների տակ առնելով մորթուած սերունդներ, արնաներկ հողեր ու ջրեր, սովալլուկ ու ցաւատանջ մանուկների խեղդուած հեծկլտոց, ուժասպառ ծերերի աղօթքի մրմունջ, ցամաքած ստինքներով երեխամայրերի նուաղող հառաչանք, քարերով ջախջախուած հանճարներ, գլուխներ, գետը նետուող կոյսեր…

Այս ահազդու արհաւիրքին չդիմացաւ ու խելագարուեց մեր յոյսերի ու վշտերի անմար գանձարանը՝ Կոմիտասը: Խելագարուեց բոլորիս փոխարէն, բոլորիս համար, նաեւ այն բանի համար, որ ինչպէս Սեւակն է ասում՝ «խելքներս գլուխներս պահենք՝ խելօք ապրելու, խելօք գործելու եւ խելօք մեռնելու՝ յանուն այն ազգի, որ կարող է կոչուել… կոմիտասեան»:

Ակամայից ուզում եմ մէջբերել մի յուշ:

Մի անգամ Կոմիտասի մտերիմներից՝ Փարիզի հայոց առաջնորդ Վռամշապուհ Քիպարեանը այցելում է հոգեբուժարան՝ մեծ երաժշտին տեսնելու: Նկատում է, որ հոգեբուժարանի պարտէզում, մի ծառի տակ հանդարտ նստած է Կոմիտասը, իսկ ջութակահար Թորգոմը՝ Աղաւնի Մեսրոպեանի փոքր եղբայրը, իր լարային քառեակով Շոբերտի մի եղանակն է նուագում: Նուագի առաջին մասը հազիւ վերջացած՝ Կոմիտասը նստած տեղից վեր է ցատկում եւ ծառի ճիւղը կոտրատելով՝ գոռում է.

– Ո՛չ, այլեւս չեմ ուզեր լսել. Բա՛ւ է, բա՛ւ է. ամօ՛թ ձեզ: Ես կարիք չունեմ դրանց…: Ո՞ւր էք կորցրել դուք իմ երգերը…

Անշուշտ, Կոմիտասն իր երգերն էր ուզում՝ դեռեւս Բերլինում ուսանելու տարիներին.

– Ուրիշն՝ ուրիշին,
Ես իմը՛, իմը՛, ի՛մն եմ ուզում,
Իմը՜, դուք հասկնա՞ն…:

Ու չէր աւարտում «հասկանում էք»ը:

Կոմիտասն ունէր մի այլ մտատանջութիւն եւս. «Ամբողջ մտատանջութիւնս է հասցնել աշակերտներ, որոնք դպրոցների մէջ մեծ տեղ գրաւեն, նուիրուեն ազգային երաժշտութեան ուսումնասիրութեան, տարածեն ժողովրդին մէջ հայ երաժշտութեան ոգին, որպէսզի ժողովրդի մէջ ազգային երաժշտութեան խօսքը մարմնանայ»:

Այսօր իրականութիւն է դարձել Կոմիտասի բաղձանքը:

Այդպիսի դպրոցներից մէկն էլ «Լարք»ն է՝ կրթօջախ, որտեղ ուսանողը հնարաւորութիւն ունի յղկելու եւ մշակելու իր երաժշտական ընդունակութիւնները ու հարստացնելու իր ներաշխարհը:

Բարձրորակ եւ նուիրեալ մանկավարժների միջոցով, այստեղ կերտւում է վաղուան հայ երիտասարդը՝ երաժշտական բարձր պատրաստուածութեամբ, ազնիւ ու հայեցի նկարագրով:

Այս մասին էր վկայում Մարտի 16ին «Լարք»ում իմ առաջնորդութեամբ կազմակերպուած աւանդական հայ երաժշտութեան երեկոն, հովանաւորութեամբ՝ Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւմտեան թեմի առաջնորդ գերաշնորհ սրբազան Յովնան արքեպիսկոպոս Տէրտէրեանի:

Համերքին մասնակցում էին նաեւ միջազգային ճանաչում ունեցող կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրեանը, «Համայնապատկեր» ամսագրի գլխաւոր խմբագիր Սարօ Գիւդակեանը, բանաստեղծ-առակագիր Ժորա Կարապետեանը, դոկտոր Սիլվա Քարայեանը եւ բազում այլ հիւրեր, ծնողներ, մանկավարժներ, ուսանողներ:

Համերգը նուիրուած էր Կոմիտասին, հայ երաժշտութեան արքային: Ելոյթ ունեցան «Լարք»ի ուսանողները՝ դաշնամուրային եւ ջութակի կատարումներով, երգչախմբերը, ձեռնազանգակների եւ հարուածային գործիքների համոյթները, նաեւ 12 սաներից կազմուած ասմունքի խումբը՝ իմ ղեկավարութեամբ. անոնք 20 րոպէ տեւողութեամբ պատշաճ ձեւով ներկայացրին Սեւակի «Անլռելի Զանգակատուն»ից հատուածներ: Յուզիչ էր, երբ նրանք իրենց իսկ շուրթերով արտայայտում էին.

Դու չիմացար,
Եւ որտեղի՞ց իմանայիր
Մինչդեռ հիմա, հիմա… նայի՜ր…
Քանի՜ աջիկներ, մանչուկնե՜ր քանի,
Քանի՜ նորատի, պարման պատանի՝
Աչքները սեւսաթ, դէմքները սուտակ,
Ձեռքներին սրինգ, շեփոր ու ջութակ,
Դպրոցից գալիս դպրոց են գնում՝
Պայուսակներում ու թեւերի տակ,
Քո երգ ու տաղի պրակները տաք…
– Դէ ե՛կ, Վարդապետ, ե՛կ ու հաւատա՛:

Հաւատա՛, որ այս օտար ափերում իր լոյսն է սփռում «Լարք» հաստատութիւնը, որի հիմնադիրն է մեծ երաժիշտ Վաչէ Բարսումեանը եւ որի վառած ջահը անմար կը մնայ հայ մշակոյթի, մասնաւորաբար՝ «Լարք»ի պատմութեան էջերում:

Հաւատա՛, որ այստեղ կրթւում է մի սերունդ, որին կարող ենք վստահել մեր մշակութային ողջ ժառանգութիւնը. մի սերունդ, որ օժտուած է մշակոյթով ապրելու եւ յարատեւելու ներքին մղումով. մի սերունդ, որն ունի անվերջ ուսանելու եւ զարգանալու տենչը, հաստատակամութեան ոգին՝ եղածով չբաւարարուելու, այլ աւելի՛ առաջադիմելու համար. մի սերունդ, որ ունի ազնիւ ու հայեցի նկարագիր, որն էլ ողջ կեանքում շող է տալու նրանց կոմիտասեան ոգեղէն դիմանկարին:

Ողջ երեկոյի ընթացքում մեզ հետ էր Կոմիտասը՝ «Ձայների արքան», իր ստեղծածի նման անսասան ու բարի հայեացքով շոյելով լարքականներին՝ նրանց, որոնք մէկ անգամ եւս հաստատեցին, որ, այո՛, կարող են խելաքարութեան հասցնել Կոմիտասին, բայց չեն կարող սպաննել Կոմիտասը: Կոմիտասը ամէնից ապրողն է բոլոր ապրողներիս մէջ:

Կոմիտասը ապրում է ուսանողներից իւրաքանչիւրի մէջ: Եւ ինչպէս Նաիրի Զարեանն է գրել՝

Դու հարազատ ես իմ ճարտար ու տքնաջան ժողովրդին, դարերի գանձը մեզ բերող կամուրջը կա՛յ քո երգերում:

Աղբիւրի պէս կարկաչելով կ՛երթաս քո ծովն ապագայ:
Անմահական գարուն ես դու, աշուն չկայ քո երգերում:

Եւ ինչպէս Յովհ. Շիրազն է գրել՝

Թէ չծնուէր մեծ Կոմիտասն իմաստուն՝
Հայ ժողովուրդն այսքան բարձր չէր լինի,
Թէ չլինէր հայ ժողովուրդն աշխարհում՝
Կոմիտասն էլ այսքա՛ն քաղցր չէր լինի:

http://asbarez.com/arm/143132/