Կողոպտիչնե՞ր, թե՞ սեփականատերեր

 Երվանդ Ազատյան

Այն օրվանից, երբ Ֆաթիհ սուլթան Մուհամմեդը գրավեց Կոստանդնուպոլիսը 1453 թ., օսմանյան իշխանությունները սկսեցին թալանել, քանդել եւ սրբապղծել հրով ու սրով նվաճված Փոքր Ասիայի բնիկ ժողովուրդների` խեթերի, հայերի, ասորիների, հույների եւ այլ ազգությունների մշակութային, ճարտարապետական հուշարձանները, ամրոցներն ու եկեղեցիները:

Այժմ այդ մշակութային հարստությունները կեղեքողներն ու ավերողները, հանկարծ իրենք իրենց սեփականատերեր հռչակելով, պահանջում են օտար տերություններից, որ Փոքր Ասիայում ստեղծված գանձերը վերադարձվեն Թուրքիայի ներկա կառավարությանը:

Արվեստի Մետրոպոլիտենի, Գետտի, Լուվրի եւ Պերգամոնի թանգարաններում պահպանվող գանձերը, հնագույն գործիքներն ու զենքերը իրենց` թուրքերի ձեռքերից են փրկվել, որպեսզի դառնան մարդկային քաղաքակրթության ժառանգության մի մասնիկը, բաղկացուցիչ մասը: Եթե դրանք թողնվեին թուրքերի ձեռքերում, վստահաբար նույն ճակատագրին արժանացած կլինեին, ինչ 2000 հայկական եկեղեցիները, վանքերն ու ճարտարապետական այլ հուշարձանները, որոնք հետեւողականորեն քանդվել են եւ հողին հավասարվել:

1915-ին, երբ 200 հազար հայեր ճարահատյալ լքեցին Վանը, թուրքական բանակը հրո ճարակ դարձրեց տասնյակհազարավոր հին նկարազարդված ձեռագրեր եւ ավետարաններ` Աղթամարի գրչության կենտրոն Լիմ կղզի-վանքում: Քաղաքական նպատակահարմարությունից դրդված` Արեւմուտքը հանդուրժեց այդ ամբողջ բարբարոսությունը` ջուր լցնելով թուրքական ամբարտավանության ջրաղացին, որի մոտիկ անցյալի օրինակներից Ջուղայի, Նախիջեւանի հազարավոր խաչքարերի ոչնչացումն է օրը ցերեկով ազերի թուրքերի կողմից: Հակառակ Հայաստանի կառավարության բողոքներին` ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն կամ այլ կազմակերպություններ մատը մատին չտվեցին:

Ավելացնենք, որ բրիտանական թանգարանը եւ այլ թանգարաններ եւս համառորեն շարունակում են Քյոթահիայի (Կուտինա-Ակունքի խմբ.) հախճապակե դեկորային սալիկները կամ Դիանայի (Անահիտ աստվածուհու արձանի կամ Սատաղյան Աֆրոդիտեի) գլուխը ներկայացնել որպես սելջուկական արվեստի նմուշներ կամ այլ պիտակավորմամբ, միայն թե ոչ հայկական տաղանդի եւ ունակությունների արդյունք, որը լոկ ճշմարտությունն է:

Թուրքական սպառնալիքներին տեղի տալով` ցուցահանդեսների ժամանակ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն մինչեւ օրս մերժել է Եվրոպայի հայկական ճարտարապետական հուշարձանները կոչել իրենց իսկական տերերի անուններով: Այդ քաղաքականության հետեւանքով արեւմտյան շատ երկրների գլխավոր թանգարաններն այժմ թիրախ են դարձել թուրքական նորանոր սպառնալիքների եւ դատական պրոցեսների:

«Նյու Յորք թայմս» պարբերականն իր հոկտեմբերի 1-ի համարի առաջին էջում «Թուրքիան վրդովվեցնելով աշխարհի թանգարաններին` արվեստի գործերի վերադարձն է պահանջում» խորագրի ներքո անդրադառնում է այս խնդրին: Թանգարանների կուրատորները Թուրքիայի այս նոր ագրեսիվ տրամադրվածությունը «մշակութային շանտաժ» են որակել:

Հարցն արվեստի բազմաթիվ գանձերի մասին է, որոնք ստեղծվել են օսմանյան լծի տակ գտնվող երկրներում: Մշակութային ժառանգության եւ թանգարանների տնօրեն Մուրատ Սյուսլուն նշել է. «Մենք ցանկանում ենք վերադարձնել այն, ինչ իրավացիորեն մերն է»:

«Թուրքերը բանակռվի կեղտոտ քաղաքականություն են վարում: Նրանք պետք է զգույշ լինեն բարոյական պահանջներ ներկայացնելուց այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրենց թանգարանները լցված են թալանված գանձերով», պատասխանել է Բեռլինի Պերգամոնի թանգարանը վերահսկող Պրուսական մշակութային ժառանգության հիմնադրամի տնօրեն Հերման Պարցինգերը:

Վերոնշյալ թալանված գանձերից մեկը Ալեքսանդր Մեծի քարատապանն է, որը 1887-ին հայտնաբերվել է Սիդոնում (Լիբանան) եւ այժմ գտնվում է Ստամբուլի hնագիտական թանգարանում: Ըստ պրն Սյուսլուի` քարատապանն օրինականորեն Թուրքիային է պատկանում, քանի որ պեղումները կատարվել են «այդ ժամանակվա թուրքական հողերում»:

Միեւնույն խեղաթյուրված տրամաբանությամբ թուրքերը կարող են պահանջել Երուսաղեմի բոլոր հայկական եկեղեցիներն ու արվեստի գանձերը, քանի որ Երուսաղեմն էլ որոշ ժամանակ եղել է օսմանյան լծի ներքո: Միջազգային որեւէ օրենք չկա, որ կարգավորի արեւմուտքի թանգարաններում ներկայում ցուցադրված կամ պահպանված աշխարհի ամենատարբեր անկյուններից ձեռք բերված արվեստի գանձերի սեփականության իրավունքը: Գոյություն ունի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մի համաձայնագիր, որը թույլ է տալիս թանգարաններին ձեռք բերել իրեր, որոնք 1970-ից առաջ գտնվել են իրենց ստեղծած երկրների սահմաններից դուրս:

Չնայած ասացվածքը վկայում է, որ երկու իրար հակասող բան չես կարող միաժամանակ անել, 1981-ին Թուրքիայի վավերացնելուց հետո այդ համաձայնագիրը, շարունակում է մեջբերել 1906-ին հրապարակված օսմանյան մի օրենք, որով կարող է պահանջ ներկայացնել որպես իրենը ձեռք բերելու յուրաքանչյուր իր, որն այդ թվականից հետո է տեղափոխվել այլ վայր:

Թուրքիան ընտրողաբար է օգտվում օսմանյան իր ժառանգությունից: Արվեստի արժեքները ձեռք բերելու համար նա ձեռնտու է համարում օսմանյան օրենքից օգտվելը, սակայն չի ցանկանում ճանաչել եւ ընդունել օսմանյան կառավարության իրագործած հայերի ցեղասպանությունը, որին զոհ գնացին ոչ միայն միլիոնավոր մարդիկ, այլեւ խորտակվեցին անթիվ-անհամար մշակութային արժեքներ:

Օգտագործելով իր երկակի չափանիշները` Թուրքիան հաջողությամբ դատական գործեր է հարուցում արեւմտյան թանգարանների դեմ եւ արվեստի կարեւոր նմուշներ վերադարձնում իր թանգարանները: 2011-ին, օրինակ, նրան հաջողվեց Բոստոնի գեղարվեստի թանգարանից ձեռք բերել 1800 տարվա վաղեմության հունական արվեստի նմուշներից` «Հոգնած Հերակլեսը» արձանի վերին մասը:

Պատմության ամբողջ ընթացքում թուրքերը աչքի չեն ընկել արվեստի կամ մշակութային այլ իրեր կամ գործեր արարելու, ստեղծելու ընդունակությամբ: Ընդհակառակը` նրանք ճանաչված են որպես արվեստի, մշակույթի գործերի կործանողներ, գազանային ուժի կիրառողներ եւ ռազմամոլությունն արժեւորողներ: Բայց քանի որ ուշացումով հասկացել են, որ արվեստն ու մշակույթը որոշակի դրամական արժեք են ներկայացնում` իրենց երկրում զբոսաշրջությունը խթանելու առումով, նրանք այժմ եռանդուն ջանքերով հետամուտ են լինում ձեռք բերելու գանձեր, որոնք ստեղծվել են իրենց ներկայիս զբաղեցրած տարածքում:

Սա անշուշտ վտանգավոր նախադեպ է: Եթե չկանգնեցվի, թուրքերը կարող են պահանջներ ներկայացնել աշխարհի տարբեր վայրերում գտնվող հայկական գանձերի նկատմամբ` վկայակոչելով օսմանյան ժամանակների իրենց օրենքը:

Թուրքիայի պարագան հաշվի առնելով` ՄԱԿ-ը եւ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն պարտավոր են համաշխարհային սեփականություն հայտարարել հայերի եւ այլ ազգությունների ստեղծած, բայց թուրքերի գրաված կամ թալանած գանձերը:

Թուրքիան պետք է պատասխանատվություն կրի քանդելու համար իր գրավյալ տարածքի հայկական մշակութային հուշարձանները, որոնք մինչեւ օրս ավերակ վիճակում են: Հայերին պատկանող հին վանքերը, եկեղեցիներն ու հուշարձանները պետք է հայտարարվեն մարդկային քաղաքակրթության մաս կազմող արժեքներ եւ դրանով իսկ երաշխավորվեն հետագա ոտնձգություններից:

Այլապես կողոպտիչներն ու ավարառուները, որպես սեփականատերեր հանդես գալով, տիրանալու են այն ամբողջ մշակութային ժառանգությանը, որը նրանց չի պատկանում, եւ որը նրանք դարեր շարունակ աղճատել են:

Ճակատագրի ամբողջ հեգնանքն այն է, որ կողոպտիչները սեփականատերեր են դարձել հանդուրժողական հայացքի ներքո քաղաքակիրթ մի աշխարհի, որը մեղավոր է մարդկության համընդհանուր գանձերը պատշաճ կերպով չպահպանելու համար:

Դետրոյթ, ԱՄՆ, Թարգմ. Հ. Ծ.

 http://www.azg.am/AM/2012101002