Ջեմալ փաշայի հեռագիրը. «Չերքեզ Ահմեդի չեզոքացման անհրաժեշտությամբ»

Ակունքի ընթերցողներին թարգմանաբար մի հատված ենք ներկայացնում Ահմեթ Ռեֆիք Ալթընայի «Երկու կոմիտե, երկու ոճիր» գրքից:

«Եղբա’յր,-ասաց,-այս վիճակը պատվիս դիպչում է: Ես ծառայել եմ այս հայրենիքին: Գնացեք և տեսեք` Վանը և շրջակայքը Կաաբայի եմ վերածել: Այսօր այնտեղ չեք կարող գեթ մեկ հայի հանդիպել: Ես այդքան ծառայել եմ հայրենիքիս, իսկ հետո Թալեաթի պես սրիկաները պիտի Ստամբուլում սառը գարեջուր վայելեն, իսկ ինձ ոստիկանների ուղեկցությամբ այստե՞ղ բերեն: Չէ~, դա վիրավորում է արժանապատվությունս»:

Երբ Չերքեզ Ահմեդին բերող գնացքը ժամանել էր, ամեն կողմ ռազմական կարգապահության տակ էր վերցվել: Ահմեդն իրականում Աֆիոնում էր ձերբակալվել և ոստիկանների ուղեկցությամբ Էսքիշեհիր էր տարվում: Գնացքից բարձրահասակ, մորթե գլխարկով, երիտթուրք պատվիրակների և նահանգապետերի ճամփորդական հագուստով, թավ մորուքով, նիհար դեմքով մեկը դուրս եկավ: Նրա հետևից միջահասակ և թխադեմ մեկն էլ էր գալիս` թավշե շալվարով: Բարձրահասակը Չերքեզ Ահմեդն էր, մյուսը` լեյտենանտ Հալիլը: Նրանք Հատուկ կազմակերպության (Teşkilât-ı Mahsusa) միջոցով ուղարկված ավազակախմբերի ղեկավարներից էին: Հատկապես Հալիլի վաստակն ավելի մեծ էր: Այդ մարտիկն Արդվին էր գնացել այն ժամանակ, երբ պատգամավոր Սուուդի բեյի հրոսակախումբն այնտեղ էր մտել, և ցաքուցրիվ արել այդ գեղեցիկ գյուղաքաղաքում ապրող հայերին: Այդ ողբերգության մասին դեռ Ուլուքըշլայում գտնվածս ժամանակ էի լսել: Մի գերմանական թերթի թղթակիցն ատելությամբ էր արտահայտվում այդ նողկալի ավազակախմբերի կատարած ոճիրների մասին. «Միայն տեսնեք` ինչպիսի~ դաժան գործողություններով հանդես եկան նրանք: Թող անիծյալ լինի նա, ով դարձյալ այդ մարդկանց հետ ճամփա կընկնի: Ոչ քրիստոնյա են ճանաչում, ոչ էլ մուսուլման: Այնտեղ հիմա մահմեդականը մահմեդականի դեմ է կռվում»:

Գերմանական թերթի թղթակցի վերոհիշյալ խոսքերը համապատասխանում էին ճշմարտությանը: Երբ 3 տարի անց Արդվին գնացի, տեսա, թե որքան ճիշտ էին այդ խոսքերը: Խեղճ հայ կանայք թուրքական համազգեստ տեսնելուն պես թաքստոց էին փնտրում: Այս հիասքանչ գյուղաքաղաքը, որը մարդու աչքին և հոգուն հաճոյանում էր իր դրախտային ծաղիկներով և մրգատու ծառերով, հիմա դափ-դատարկ էր: Հալիլը և վերջինիս օգնականներն Արդվինի բնակիչներին այնպիսի բռնությունների էին ենթարկել, որ հայերի խրախուսմամբ ռուսական կառավարության կողմից Սիբիր աքսորված Իսմայիլ աղան վշտացել էր` այդ տարաբախտ ժողովրդի (ի նկատի ունի հայերին-Ակունքի խմբ.) քաշածները տեսնելով, և ռուսական բանակի հետ քաշվելուց հետո հայերին զերծ էր պահել բռնություններից:

Չերքեզ Ահմեդը հայկական ողբերգությունը (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.) հաստատող կարևոր փաստ էր: Այդ արյունալի դեպքի դրվագների մասին ցանկացա անձամբ գործող անձից լսել: Չերքեզ Ահմեդին հարցրեցի, թե ինչեր է արել արևելյան վիլայեթներում:

«Եղբա’յր,-ասաց,-այս վիճակը պատվիս դիպչում է: Ես ծառայել եմ այս հայրենիքին: Գնացեք և տեսեք` Վանը և շրջակայքը Կաաբայի եմ վերածել: Այսօր այնտեղ չեք կարող գեթ մեկ հայի հանդիպել: Ես այդքան ծառայեցի հայրենիքիս, իսկ հետո Թալեաթի պես սրիկաները պիտի Ստամբուլում սառը գարեջուր վայելեն, իսկ ինձ ոստիկանների ուղեկցությամբ այստե՞ղ բերեն: Չէ~, դա վիրավորում է արժանապատվությունս»:

Սակայն նա մի ընկեր ուներ` իր հետ միասին Զեքի բեյին սպանած Նազըմը: Չերքեզ Ահմեդին հարցրեցի Նազըմի մասին.

«Լռի’ր, եղբա’յր,-պատասխանեց,-Նահատակվեց խեղճը»:
Ուզում էի Չերքեզ Ահմեդից ավելի շատ տեղեկություններ ստանալ:

«Լա’վ, իսկ Զոհրապին (ի նկատի ունի Գրիգոր Զոհրապին-Ակունքի խմբ.)  և մյուսների՞ն ինչ պատահեց»,-հարցրեցի ես:

«Վա~յ, չե՞ք լսել: Բոլորին էլ սատկեցրել եմ»,-ասաց նա:

Ծխախոտի ծուխն դեպի օդ մղելով` խոսքը շարունակեց` ձախ ձեռքով բեղերը շտկելով.

«Հալեպից դուրս էին եկել: Ճանապարհին հանդիպեցինք: Անմիջապես շուրջկալի մեջ առա նրանց ավտոմեքենան: Հասկացան, որ սատկելու են: Վարդգեսը (խոսքը օսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավոր Վարդգես Սերենգուլյանի մասին է-Ակունքի խմբ.) ասաց. «Շա’տ լավ, Ահմե’դ բեյ, մեզ հետ այդպես եք վարվում, իսկ արաբների՞ն ինչ եք անելու: Նրանք էլ գոհ չեն ձեզանից»: «Դա քո գործը չէ, լակո’տ»,-ասացի նրան և մաուզերի փամփուշտով ուղեղը ջնջխեցի: Հետո Զոհրապի օձիքից բռնեցի: Ոտքերիս տակ առա և գլուխը ճմլեցի»:

Չերքեզ Ահմեդն այդ առավոտվա գնացքով Ստամբուլ էր մեկնել: Ահմեդի վերադարձը շատ էր ապշեցրել իր ընկերներին: Այդ լուրը գլխավոր հրամանատար Ջևադ բեյի հետ մեկտեղ գրասենյակում ինչ-որ բան որոնող Բեդրիի զարմանքն էլ էր հարուցել: Սակայն ամենայն հավանականությամբ մի սխալմունք կար դրանում. Չերքեզ Ահմեդը Հալեպ էր գնալու: Երկու տարի առաջ առոք-փառոք, խիզախ մարտիկի կարգավիճակով ավազակախմբի ղեկավարի պաշտոնն ստանձնած Չերքեզ Ահմեդն ինչպե՞ս կարող էր որպես կալանավոր բերվել բանակի գլխավոր հրամանատարություն: Ռազմական ոստիկանության հրամանատարն այդ լուրը ստանալիս իրապես ապշել էր և զարմացած ասել` «Թող ներս գա»:

Չերքեզ Ահմեդը` ծխախոտը ձեռքին, հաղթանդամ տեսքով, ներս մտավ` ձեռքերը թափահարելով: Այնժամ սենյակում անկեղծ խոսակցություն սկսվեց. հարյուրապետը ոտքի ելավ և, «Վա~խ, եղբա’յրս, Ահմե~դ ջան, որտեղի՞ց ես գալիս» ասելով, գրկեց հսկա մարդասպանին: Չերքեզ Ահմեդը կակազելով պատասխանեց. «Ազի~զս, այստեղ պետք է որ մի սխալմունք լինի, սակայն սա սրիկայություն է»:

Մի քանի շաբաթ անց լուր ստացվեց, թե Չերքեզ Ահմեդը Դամասկոս է աքսորվել` «Չերքեզ Ահմեդի չեզոքացման անհրաժեշտությամբ»: Նրա հարցերը լուծվել էին Ջեմալ փաշայի կողմից:

Ahmet Refik Altınay, “İki Komite, İki Kıtal”, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1999, ss. 49-52

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net