«Մեծ մուրճ» դատավարությունն ու Յոթ եկեղեցին

Էթիեն Մահչուփյան

Դասակարգային համակարգի ամենաակնհայտ առանձնահատկություններից մեկը քաղաքական ասպարեզում ինֆորմացիայի կենտրոնացումն է, իսկ հասարակական ասպարեզում` կամայական ինֆորմացիայի գրաքննությունը:
Անհրաժեշտ է որոշում ընդունելն օրինական դարձնող ողջ ինֆորմացիան հավաքել որոշակի ձեռքերում և, եթե հնարավոր է, օրենքի կողմից պաշտպանվող ոչ քաղաքական կազմակերպության մեջ: Թուրքիայում այս կազմակերպությունը Մուսթաֆա Քեմալի մահով դարձավ բանակը… Զինված ուժերը տիրապետում էին այն ինֆորմացիային, որն էլ ապահովում էր, որպեսզի ժողովուրդն իմանար, թե ինչն է ճիշտ և ինչն է վնասակար: Վերոնշյալ ինֆորմացիան պետական գաղտնիք էր: Մյուս կողմից բանակին նման պատվի արժանացրած քեմալական գաղափարախոսությունը հասարակությունը դարձրել է ազգ, հակաօրինական համարել հասարակական զանազանությունը` բանակը դարձնելով միակ պաշտոնական ինքնության պահապանը: Հետևաբար բանակը պաշտպանում էր ոչ միայն դեռևս կենդանի «թուրքերի», այլև նրանց հաղթահարած մտացածին և իրականության մեջ գոյություն ունեցող «թուրք ազգի» շահերը: Այսպիսով` բանակը հայտնվեց լայն հորիզոնի առաջ և կարողացավ գործադրել այնպիսի ջանքեր, որոնք սպասվում էր` հազար տարի կտևեն: Երբ այս տեսանկյունից ես դիտարկում, ապա հեղաշրջումները բնական և պարզ միջամտություններ են:
Օրինակ` Չեթին Դողանն առաջին հարցաքննության ժամանակ ասել էր, թե «Մեծ մուրճ» դատավարության ծրագիրն ու սցենարը պատրաստել են` որպես հանրապետությունը պահպանելու և նրան նեցուկ լինելու պարտականության անհրաժեշտություն: Դողանը հետագայում դատավարության ընթացքում դատարանի ատենակալներին հարցրել էր, թե որտեղից իրենց դատավարությունը շարունակելու «քաջությունը»: Վերջում, երբ դատավարությունը մոտեցել էր ավարտին, որպես իր պաշտպանության համար վերջին խոսք ասել էր` «որոշումը, որ կայացնելու եք, թող Ձեզ արժանի լինի»: Պետք է նշել, որ այս դիրքորոշման մեծամտությունը բնական է: Բնականաբար, բնավորությունների տարբերությունները ևս չեն կարող դեր չխաղալ, սակայն նկատում ենք, որ որպես իրենց ստացած գաղափարախոսական կրթության արդյունք` բանակի անդամները բնական են համարում իրենց ձեռքում կենտրոնացրած իշխանության առավելությունը, որովհետև Թուրքիայում բանակը հանրապետության ստեղծած` հասարակության դասակարգային համակարգը քաղաքականորեն գործի է դնում` կազմելով գաղափարախոսության ստեղծման կենտրոնը:
Պարզ է, որ այս կարգը փոքրատառով «հանրապետություն» բառի հետ որևէ կապ չունի: Արևմտյան հանրապետությունները, որոնք վերամշակվում են ռելատիվիստական մտածելակերպով, այնպիսի մոտեցում ունեն, համաձայն որի` քաղաքացուն ընկալում են հիմք, իսկ քաղաքացիությունը` հանրապետությունը հիմնադրողին անհատականացնող հիմքի և պետության միջև «հարաբերություն»: Հետևաբար յուրաքանչյուր քաղաքացի իրեն համարում է վերոհիշյալ հանրապետության տերը: Այդպես էլ կա: Եթե նույնիսկ առկա են հասարակական անհավասարություններ, ապա եթե հարց է առաջանում, թե ինչն է ճիշտ, ըստ իրավունքի կայացվող որոշումն օրինականացվում է հենց այդ անհատականացված հիմքով: Իսկ Թուրքիայում մեծատառով, յուրահատուկ Հանրապետություն կա… Ոչ թե քաղաքացին է հիմք համարվում, այլ` պետությունը, իսկ քաղաքացիությունը ներկայացվում է հետևյալ կերպ` ինքնություն չունեցող անհատները, պետությանը նվիրվելով, ձեռք են բերում ինքնություն: Նման իրավիճակում հանրապետությունը պատկանում է պետությանը, իսկ նախօրոք ծրագրված ոչ քաղաքական կառույցն էլ դառնում է բանակը:
Այսօր «Մեծ մուրճ» դատավարությամբ դատվածներն, ըստ էության, լայն գաղափարախոսական և տեսական ինքնախաբեության պտուղը ճաշակած «բախտի զոհերն» են, որովհետև այս մարդիկ արել են այն, ինչ իրենց սովորեցրել են… Այս սովորեցրածի մի մասն էլ ստեղծում էր անհատականության բորբոքումը: Հետևաբար իրենց համարում էին տեղեկացված, խելացի, իսկ անցյալ գործողությունների հաջողությունը նրանց գոտեպնդել էր: Իրականում չէին կարողացել հասկանալ, թե ինչպես է եղել: Միգուցե խոսում ենք կորուսյալ կյանքերի, որոշ իմաստով` խեղճ մարդկանց մասին, որոնք երբեք էլ չեն կարողանալու հասկանալ:
Սակայն ի վիճակի չենք նստել ու կարեկցել, որովհետև ստեղծված համակարգի շնորհիվ այս դասակարգը տասնյակ տարիներ շարունակ, երբ հասարակության վրա ուժի իշխանություն էր հաստատվում, վերակազմավորվել է անհատական առավելությունների համար: Այս մարդկանց քաղաքական գործողությունների իրավական պատասխանը այլ բան է, սակայն կա նաև հասարակության էներգիան, ավելացված հարկը, երևակայությունն ու ստեղծագործականությունը կլանելու խնդիր: Խնդիրը կայանում է նրանում, թե ինչպես է հասարակությունը դսրա հետ համաձայնվել… Ստորին խավը կազմող իսլամական հատվածի` Արևմուտքի հանդեպ թշնամության պատճառներից մեկն էլ այն է, որ պատվել է ազատագրման ասքերով, բացահայտ սուտ պատմական արտահայտություններով: Մյուս պատճառն այն է, որ երբ վերին խավը բանակը շրջապատած սոցիոլոգիական կառույց կազմեց, և այս կառույցն անցավ Հանրապետությանը, տոկոսներ բերելով` հարստացավ և տիրելով համալսարանին ու մամուլին` սովորական դարձրեց ղեկավարությունում առկա հակաօրինականությունը: Համաձայն «Թարաֆ»-ում լույս տեսած տեղեկության` Վանի Յոթ եկեղեցի կոչված եկեղեցու վերանորոգման համար փորձել են գտնել տիրոջը, սակայն Նահանգի մշակութային վարչությունը չի կարողացել սկսել, քանի որ չի կարողացել գտնել: Ինչու՞ հետո պարզ դարձավ, որ «եկեղեցին պատկանում է Ֆաթիհ Ալթայլըին», իսկ նա էլ ասաց, որ ողջ գյուղն իրեն է պատկանում, սակայն այդ դեպքից տեղյակ չի եղել: Նախ երկու դիտարկում. իրոք Յոթ եկեղեցին բաղկացած է 7 հատ եկեղեցիներից և տարածված է ընդարձակ տարածքի վրա: Վանում բոլորն էլ գիտեն, թե տերն ով է: Այն, որ Նահանգի մշակութային վարչությունը տիրոջը չի կարողացել գտնել, անկասկած մտածված գործելաոճ է: Վերադառնանք բուն խնդրին. Տեսնես` Ֆաթիհ Ալթայլըի պապիկն ինչպե՞ս է տիրացել այս եկեղեցիներին: Դրանք միշտ էլ պատկանել են Ալթայլը ընտանիքի՞ն, հայերն էլ եկել ու եկեղեցի՞ են կառուցել: Այդ շրջանում բնիկ ցանկացած մեկին եթե հարցնեք, ապա կասեն հետևյալը. «Հայերին աքսորելու ժամանակ նրանց աղան` Հուսամեդդին Ալթայլըն, տիրացել է շրջանին: Հետո վաճառել է մեկին, որից հետո տիրացել է նաև այն մարդու ունեցվածքին, ում վաճառել էր…»:
Չեմ կարծում, թե կա մեկը, ով կհարցնի, թե որտե՞ղ է եղել իրավունքը… Դեռևս շրջապատված ենք այդ խավով: «Մեծ մուրճ» դատավարությունը քայլ է, որն ուղղված է ընտելացնելու Հանրապետության միայն մեկ ոտքը: Մյուս ոտքը դեռևս նույնն է…

e.mahcupyan@zaman.com.tr
http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=1350307&title=balyoz-ve-yedi-kilise
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net