Սամսուն – Ջանիկի Սուրբ Նիկողոս (Նիկողայոս) եկեղեցին

[1] The Inventory of Armenian Church Properties conducted for and by the Ottoman Government in 1912-1913, as translated into Armenian and published in Etchmiadzin Monthly, 1965, Nos. 1, 2, 3, 4, 10 and (1966) Nos. 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10, by A. Kh. Safrastyan. Teodik’s Armenian Golgotha, Constantinople, 1923.

[2] La Mer Noire et l’avènement de Rome : notes de lecture géographique , Anca DAN.

[3]Արմենիա վիլայեթի (երկրի) սահմանների, աշխարհագրական և կարևոր քաղաքների նկարագրությունն՝ ըստ Մյունեջջիմ Բաշիի.

«Արմենիայի վիլայթը մեծ է: Նրա Արևմտյան կողմը Արմեն վիլայթն է, արևելյան և հարավային կողմը՝ Արանի և Ադրբեջանի սահմաններն ու Ջիզիրեի մի քանի քաղաքներն են: Հյուսիսային կողմը նորից Արանի սահմաններն են: Այս երկրի մեծ մասը, լեռնային լինելով, բաժանվում է երեք մասի: Մի մասը՝ Գալիգա, Շիմշադ և սրանց հարակից սահմաններն են, մյուս մասը՝ Հեզրան և Բաբի Ալաև քաղաքներն ու դրանց միջև ընկած տարածությունը: Երրորդ մասը՝ Բերդան, Բաբ Էլ-Էբվաբը և հարակից մասերը: Ուրիշներն այս [երկիրը] բաժանում են չորս մասի, որից մի մասը Բելգան և Շիրվանն է և դրանց միջև ընկած տարածությունը: Մի մասը Մեզրանն է, որ Թիֆլիս է կոչվում, և Ֆիրուզ Աբադի ու Լեկեզի գավառները: Հաջորդ մասը՝ Սիրխանն (իմա՝ Սիսականը – Լ. Ս.) ու Նախիջևանն են, իսկ մյուս մասը՝ Խըրդ Բըրթը (իմա՝ Խարբերդը – Լ. Ս.), Ախլաթը, Էրզրումը և նրանց հարակից մասերը: Այս գավառներից ամեն մեկում անկախ վալիներ [կուսակալներ] են իշխում» 53: (Տե՛ս Մյունեջջիմ Բաշի, Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Բ, էջ 199)

Որպես Արմենիայի կարևոր քաղաքներ՝ թուրք պատմագիրը հիշատակում է Երզնկան, Մուշը, Էզինը (իմա՝ Էրզրում), Մելազջերդը (իմա՝ Մանազկերտը), Բիթլիսը, Ախլաթը, Արճեշը, Ոստանը, Շիրվանը և Դեբիլը (իմա՝ Դվինը), որը մայրաքաղաք էր 54: (Արաբական և թուրքական աղբյուրներում Դվին տեղանունը աղճատվել է և գրանցվել է մի քանի ձևերով՝ Դեբիլ (տե՛ս Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, Երևան, 1988, էջ 68), ինչպես նաև՝ Դուին, Դվին, Դաբիլ, Ադաբին, Դուվիյ, տե՛ս Վարդանյան Ս. Հայաստանի մայրաքաղաքները, Երևան , 1995, էջ 109): )

Արմենիա երկրի սահմանների և քաղաքների մասին գրում է նաև Քյաթիբ Չելեբին:

«Համդուլլահը ասում է. Արմենի [Արմենիա] վիլայեթը բաղկացած է երկու մասից՝ Փոքր և Մեծ:… Մեծ Արմենիան Իրանի սահմանների մեջ է մտնում և հայտնի է Թուման Ախլաթ անունով: Սահմաններն են Փոքր Արմենիան, Ռումը, Դիարբեքիրը, Քուրդիստանը, Ադրբեջանը (իմա՝ Ատրպատականը) և Արանը: Երկարությունը Էրզեն էլ Ռումից հասնում է մինչև Սալմաս, իսկ լայնությունը՝ Արանից մինչև Ախլաթի վիլայեթի վերջավորությունը: Մայրաքաղաքը Ախլաթն է: …Նվաստիս կարծիքով ներկայումս Մեծ Արմենիան բաղկացած է Վանի և Էրզրումի վիլայթներից, իսկ Փոքր Արմենիան՝ Ադանայի և Մարաշի Էյալեթներից: …Թակվիմ-ալ- Բուլդանում 55 («Թակվիմ-ալ- Բուլդանը» արաբ պատմագիր և աշխարհագրագետ Աբուլ Ֆիդայի տարեցույցն է, որը Քյաթիբ Չելեբու համար ծառայել է որպես սկզբնաղբյուր (Քյաթիբ Չելեբի, Թուրքական աղբյուրները…, հ. Բ, էջ 258) որպես Արմենիայի քաղաքներ են հիշատակված Էլբիստանը 56 (Էլբիստան-Ալբիստան, քաղաք Կիլիկիայում, Մարաշ գավառի Զեյթուն գավառակում), Ադանան, Արճեշը, Ադրբեյջանը [Ադրբեջան] 57 (Ադրբեյջան-Ատրպատական։), Բիթլիսը, Բարդան, Բիլեկանը, Թիֆլիսը, Ախլաթը, Դեբիլը, Սուլթանիյեն, Սիսը, Թարսուսը, Մալաթիան, Վանը, Ոստանը, Մուշը, Էրզեն էլ-Ռումը (Էրզրում) և Մալազկերտը» 58 (Քյաթիբ Չելեբի, «Ջիհան նյումա», էջ 29-30) (ընդգծումը մերն է-Լ. Ս.):

Այսպիսով, XVII դարում օսմանյան պաշտոնական պատմագրությունը ճանաչում էր իր կողմից գրավված Հայաստան երկրի գոյության փաստը՝ Մեծ Հայքի սահմաններում և անվանում այն միջազգայնորեն ճանաչված անունով՝ Արմենիա: Ինչպես տեսնում ենք, XVII դարում Հայաստանի տարածքի նկատմամբ Անատոլիա կամ արևելյան Անատոլիա հնարովի տերմինները բնավ չեն օգտավործվել, քանզի դրանք իրականում վերաբերում են Մեծ Հայքից և Փոքր Հայքից արևմուտք ընկած Փոքր Ասիային 59 (Зограбян Л. Н., Орография Армянского нагорья, Ереван, 1919, с. 15. Դանիելյան Է., Հին Հայաստանի պատմության հայեցակարգային հիմնահարցերը պատմագրության մեջ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2003, N 3 էջ 30-37): Ավելին՝ XVI դարի «Իսլամական աշխարհացույցի» քարտեզում 60 («Իսլամական Աշխարհացույցի քարտեզ» կազմվել է 1570-ական թթ., տրամագիծը 28.5 սմ, պահպանվում է Բոդլյան գրադարանում, Օքսֆորդ -Ձեռ. or.317 f9v-10r (տե՛ս Գալչյան Ռ., Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Երևան, 2005, էջ 148) և XVIII-XIX դարերի օսմանյան քարտեզներում նույնպես հստակ նշվում է Հայաստան երկիրը Էրմենիստան ձևով և տրվում են նրա սահմաններն ու կարևոր քաղաքները 61 («Ասիական Թուրքիա», հրատարակվել է1803-4, չափսերը 72×54 սմ, բրիտանական Գրադարան, Լոնդոն-OIOC 14999.h.2(2), f.18, «Միջերկրական շրջան»-ի երկրորդ քարտեզ, չափսեր 80×58 սմ, բրիտանական գրադարան, Լոնդոն-OIOC 14999.h.2(2),f.5., «Օսմանեան երկիր», տրագրվել է 1867, չափսերը, 42×29 սմ, բրիտանական Գրադարան, Լոնդոն-Maps 42.d.1, f.2 (տե՛ս Գալչյան Ռ., նույն տեղում, էջ 226, 240, 246):

(ՏՐԱՊԻԶՈՆՆ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐՈՒՄ, Լուսինե Սահակյան)

[4] Հ. Անասյան, XVII դարի ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1961, էջ 15-20: Ricaut P., Histoire de l’ etat present de l’ Empire Ottoman trad. de l’anglois par Briot, IIe ed., Paris, chez Sebastien Mabre. 1670, p. 542-544

[5] Տրապիզոնի և Ջանիկի սանջակ, էալեթ, վիլայեթ փոփոխությունները:

 16-17-րդ դարերում` Օսմանյան կայսրության ժամանակ, քրիստոնյաները կազմում էին տեղաբնիկների մեծամասնությունը: Օսմանյան իրավուսուները հասարակության ղեկավարման մեջ մեկ այլ բնորոշմամբ զավթած տարածքներում ստեղծել վարչական բաժանման համակարգ, որը ստեղծելու էր մուսուլմանական բնավորություն և ապահովելու էր տեղացի ժողովրդի իսլամացումը: (Հ. Անասյան, XVII դարի ազատագրական շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1961, էջ 15-20: Ricaut P., Histoire de l’ etat present de l’ Empire Ottoman trad. de l’anglois par Briot, IIe ed., Paris, chez Sebastien Mabre. 1670, p. 542-544) Bu bağlamda M. Pelin, Ayni Ali Efendi’nin “Hukuk kitapları”’nı yayınlamıştır. (M. Belin, Journal Asiatique sixieme serie, t. XV, 1870, p. 254-288. «ՏՐԱՊԻԶՈՆՆ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐՈՒՄ» հուշագրություններից):

Սանջակները, որոնք գլխավորաես եղել են Օսմանյան կայսրության վարչական համակարգը, 14-րդ դարի վերջերին միավորվելով կազմել են էալեթներ (բեյլերբեյի): 15-րդ դարում Տրապիզոնը երկար ժամանակ պահպանել է սանջակի կարգավիճակը: Երբ Սելիմ Ահեղն առաջի անգամ գահ է բարձրանում,   Ամասիա, Թոքաթ, Եվդոկիա-Սեբաստիա,  Նիքսարի – Կեսարիա,Շարքը-Գարահիսար, Ջանիքի – Ճանիք լիվաների հետ միասին կազմում է Փոքր Ռումի էյալեթը: Անվանվել է նաև Հին Ռումի վիլայեթ: ՀետագայումԿամախ, Բաբերդ), Տևրիկ-Դարենդե լիվաների հետ միասին կազմում է Նոր Ռումի վիլայեթ (Gökbilgin T., XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi, s. 293-295 ):

 17-րդ դարում  միացել են Չորում, Բոզոք, Արաբկիր սանջակները: Իսկ Շարքը Գարահիսար սանջակը մտել է Էրզրումի էալեթի կազմի մեջ:

Այս վարչական միավորները տարբեր թվականների Հայասա – Armeniak (2), Վան, Փոքր Հայք թագավորությունների կազմում են եղել` կազմելով Մեծ Հայք-Բարձր Հայքի և Տայքի մի մասը: Սա ցույց է տալիս, որ այդ շրջանները եղել են հին հայկական բնակավայրեր: Օրինակ հայտնի Ստրաբոնը Տրապիզոն-Գիրեսուն շրջանը ներառում է Փոքր Հայք հայկական թագավորության կազմի մեջ: (Ստրաբոն, քաղեց և թարգմանեց Հ. Աճառյանը, Երևան, 1940, էջ 75: Տե՛ս նաև Ադոնց Ն., նշվ. աշխ., էջ 80-81: Ադոնց Ն., Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում, «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1987, էջ 105, 190: Սև ծովի հարավային առափնյակի և Հայաստանի ու հայության հնագույն առնչությունների մասին տես նաև Վարդանյան Ս., Պատմական ակնարկ, Ձայն համշենական, գիրք 4-րդ, Երևան, 1999, էջ 7-15) (ՏՐԱՊԻԶՈՆՆ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐՈՒՄ):

16-րդ դարում Տրապիզոնի էալեթի կազմի մեջ եղած Համշենը, Արհավիրը, Կոնիան 16-րդ դարի կեսերին մտել են Բաթումի սանջակի կազմի մեջ: 17-րդ դարի սկզբին Տրապիզոնի և Բաթումի սանջակները միավորվելով կազմել են Տրապիզոնի բեյլերբեյությունը: (Ayn Ali Efendi, KavânՏn-ı Âl-ı Osman der Hulâsa-ı Mezamîn-i Defter-i Dîvân, İstanbul, 1979, s. 28-29. Տե՛ս նաև H. Tuncer, Osmanlı İmparatorluğnda Eyâlet Taksimatı, Ankara, 1964, s. 26, 35); (Şahin İ., “Timar Sistemi Hakkında Bir Risâle”, Tarih Dergisi, sayı 32, İstanbul, s. 909):

Այսպիսով` ունեցել են 3000 զինվորից բաղկացած բանակ: Քյաթիբ Չելեբին սրան ավելացնում է նաև Կոնիայի սանջակը:

Սկսած 1830 թ. կենտրոնաձիգ կառավարում հասկացության շրջանակներում զգալի փոփոխություններ են կատարվում կրթական կառույցներից մինչև իրավական, ռազմական կազմակերպություններից մինչև վարչական կառույց:

1846 թ. կատարված փոփոխությամբ Տրապիզոնի էալեթը կազմված էր 5 սանջակից` կենտրոնական Տրապիզոնի սանջակ, Շարքը Գարահիսար, Ջանիկ, Կոնիա և Բաթումի սանջակներ: 1867 թ. նահանգային կանոնադրության համաձայն` Շարքը Գարահիսար և Կոնիա սանջակները դուրս են գալիս,փոխարենը մտնում է Գյումուշհանեի սանջակը (Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Ankara, 1988, s. 249 – 251.):

1877-78 թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմից հետո կազմվել է Լազիստան սանջակը, որի կենտրոնն էր Ռիզեն: Այս պատերազմի հետ միասին  Սոհումի կողմից եկած 60 000 աբազա գաղթական բնակեցվում է Տրապիզոնի վիլայեթի` գլխավորապես Բաֆրայի և Չարշամբայի բնակության  համար ձեռնտու վայրերում: 1878 թ. հուլիսի13-ին ստորագրված Բեռլինի պայմանագրով Ռուսաստանին անցած Բաթումից և շրջակայքից մեծ թվով գաղթականներ են գալիս Սամսուն, Օրդու, Ֆաթսա և Ունյե: (“Canik Sancağının Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme” Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 12/1, Samsun 1999, s. 29 – 45.; Süleyman Erkan, Kırım Kafkasya ve Doğu Anadolu Göçleri (1878 – 1908), Basılmamış Doktora Tezi, Samsun 1993, s. 194 – 197):

Գաղթականների հոսքն իր հետ բերում էր անվտանգության և կարգ ու կանոնի խնդիրներ: 1880-ական թթ. Ջանիկի սանջակի և կենտրոն Սամսունի բնակչությունը վերածվում է կոսմոպոլիտ կառույցի: (Bünyamin Duran, “Karadeniz Bölgesinin 1870 – 1914 Arasında Tarımsal Gelişmesi”, //. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1990, s. 62 – 63.) : Այս իրավիճակը, բնականաբար, Ջանիկի սանջակում առաջ է բերում որոշակի խնդիրներ: Շատանում են ժողովրդի` անվտանգության և կարգ ու կանոնի վերաբերյալ բողոքները: Տեղաբնակների և գաղթականների միջև ժաանակ առ ժամանակ ծագում են սաստիկ բախումներ և տարաձայնություններ: Գաղթականները, որոնք դժվարին կացության մեջ էին հայտնվել, քանի որ ապրուստի համար հատկացված գումարն բավարար չէր, տեղավորվել էին բնակության համար անհարմար ապաստաններում, տեղաբնակների վրա հարձակումներ գործելով, խախտեցին կարգ ու կանոնը: Խաղաղության բացակայության և անօրինությւնների աճի մեջ իրենց գործից անտեղյակությամբ, անօրեն վերաբերմունքով մեծ դեր խաղացին նաև տեղական ղեկավարները (Գաղթականներին անօրինական արարքների դրդած պատճառների մասին ավելի մանրամասն տե‘ս Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856 – 1876), Ankara 1997, s. 140):

Ջանիկ սանջակում գողության դեպքերը բավականին աճել էին, որի պատճառով ժողովուրդը վախի և անհանգստության մեջ էր: Այս դեպքերի աճի մեջ արդարադատության պաշտոնյաների անուշադրությունն ու արհամարհական վերաբերմունքը կարևոր դեր էր խաղում: Կաառավարությունը ցանկանում էր ազդեցիկ քայլեր ձեռնարկել, որպեսզի անկարգություններն ու անհարկի արարքները կանխի, այս հարցի վերաբերյալ հրամաններն ու արգելքները ջանասիրաբար կատարվել և այսպիսով շրջանում ապահովել անվտանգությունն ու խաղաղությունը:    Սանջակում կատարվող անկարգությունների պատճառների թվին կարելի է դասել այն, որ արդարադատությանն առընչվող գործերը ժամանակին և ուշադիր չէին կատարում, որոշ տեղերում մի շարք շահագործումներ էին տեղի ունենում, այնպիսի կարևոր դատավարություններում, ինչպիսիք են սպանությունները, դեպքի հետաքննության մեջ ներգրավված անկախ անձինք իրավասու չէին ( BOA, ŞD, 1837/9, Belge No.: 8 – a, Trabzon Vâlisi Ahmed Aziz Bey’den Dahiliye Nezareti’ne, 28 Nisan 1301 / 10 Mayıs 1885.):

Դիվանագիտական աղբյուրները նշում են 600-800 հայ են սպանել (Documents diplomatiques, op. cit., supplément, p. 13; GPEK, 10 Band, doc. n° 2 444; Kölnische Zeitung du 26 octobre 1895, n° 919 ; “Après une année d’enquête, le consul de France Cillière confirma à Cambon que durant les événements du 8 octobre aucun musulman n’avait été tué par les Arméniens; pour plus de détails sur les faits”: cf. A. Beylerian, «Témoignages inédits sur les massacres arméniens de Trébizonde», Hask (Beyrouth 1981-1982), pp. 449-464): Իսկ հայկական աղբյուրները գրում են, որ 591 մարդ է սպանվել (Cf. la «Liste des pertes occasionnées pendant les massacres du 8 octobre 1895» transmise par les prélats arméniens de Trébizonde au consul d’Italie, annexée à la dépêche d’E. Francisci à Pansa, de Trébizonde, le 11 février 1896, n° 58/14, ASD, Politica P, Turchia [1896].):

Մյուս կողմից, երբ ռուսական բանակը դուրս եկավ, որը առաջին հայացքից թվում էր, թե եկել է քրիստոնյաների անվտանգության համար, անվստահությունն ավելի մեծացավ, երբ ստեղծվեցին Համիդիե գնդերը (Blue Book, Turkey n°1 (1892), p. 23): Սկսվեցին դեպի Կովկաս գաղթերը:

Կոստանդնուպոլսում Բեռլինի պայմանագրի կետերին հակասող Էրզրումի կամայական ձերբակալությունների համար բողոքի ցույցեր տեղի ունեցան:

1908 թ. երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո Ջանիկը դուրս է եկել Տրապիզոնի վիլայեթի կազմից և վերականգնել է 1880 թ. ունեցած իր դիրքը:

Թեև ավելի շուտ էր սկսվել, սակայն 1915 թվականը դարձավ հայերից և հույներից ազատվելու ժամանակաշրջան: Այս սանջակից մյուսը գաղթելու պատճառաբանությամբ տասնյակ հազարավոր քրիստոնյաներ սպանվեցին (Vicomte Bryce, Le traitement des Arméniens dans l’Empire ottoman, 1915-1916, document 26):

Նախապես ծրագրված այս վարչական փոփոխությունները, իթթիհադականների բռնի տեղափոխությունները, բռնի կրոնափոխությունը հայ բնակչության վրա խորա հետք թողեց: 1915 թ. ցեղասպանությունից մազապուրծ փրկված քրիստոնյաների խմբավորումը, որոշ ժամանակ բռնի իսլամացումը հեշտացրել էր թուրքացումը: Գյումուշհանեի, Քեմահի և Ակնի շրջակայքում անթիվ-անհամար կոտորածներ տեղի ունեցան

Սամսունը երրորդ քաղաքն էր, որտեղ փոխանակության արդյուքնում եկել էր հոծ բնակչություն, փաստվել է, որ 1924-25 թթ. ընթացքում 38 000 մարդ է եկել: Եթե աչքի առաջ առնենք այդ տարիների Սամսունի բնակչությունը, ապա կտեսնենք, թե այդ գաղթը որքան մեծ մասշտաբներ է ունեցել:  Պատմության ուսուցիչ Բաքի Սարըսաքալի Բույուք շեհիրի քաղաքապետարանի համար կատարած աշխատությունը լույս է տեսել գրքի տեսքով: Ես չեմ կարդացել, սակայն նրանք, ովքեր կարդացել են, ասում են, թե գրքում տեղեկություններ են տրվում թաղամասերի, փողոցների մասին, ինչպես նաև թե ում տուն ով է եկել:

Աղբյուրներ

– ՏՐԱՊԻԶՈՆՆ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐՈՒՄ, Լուսինե Սահակյան – http://blog.ararat-center.org/?p=185)

– Canik Sancağının Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 12/1, Samsun 1999,

– Süleyman Erkan, Kırım Kafkasya ve Doğu Anadolu Göçleri (1878 – 1908), Basılmamış Doktora Tezi, Samsun 1993,

– unyezile.com/canikili

– Baki Sarısakal web sitesi

– Le génocide des Arméniens, de Raymond Kévorkian, Paris, Odile Jacob, 2006)

– Wikipedia

– denisdonikian.blog

Նկարներ

– Wikipedia

– Google

– Քենան Հազնեջի

– Նևզաթ Ուսլու

http://www.sendspace.com/file/yj1qos

http://team-aow.discuforum.info/t12516-Samsun-Canik-Surp-Aziz-Nigagayos-Ermeni-Kilisesi.htm

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

akunq.net