Ի՞նչ է պատահել Վանի վանքերին

Զաքարյա Միլդանօղլու

Մեկ դարի չափ ժամանակաշրջանից հետո Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցում պատարագի մատուցման փաստն ի նկատի առնելով` փորձեցինք ներկայացնել Վանա լճում և ափերին գտնվող Գևաշի, Էդրեմիթի (Արտամետ-Ակունքի խմբ.), Վանի կենտրոնի, Մուրադիյեի և Էրջիշի (Արճեշ-Ակունքի խմբ.) 90 վանքերի վերաբերյալ հակիրճ տեղեկություններ ու քարտեզ:

Աղթամարում գտնվող պատմական եկեղեցու վերականգնումը էական քայլ է անշուշտ, թեկուզ` առանց խաչի և տարին ընդամենը մեկօրյա պատարագով: Հավատում ենք, որ ապագայում նման քայլերն ավելի շատ և ավելի արդար կլինեն: Սակայն Աղթամար կղզում գտնվող եկեղեցին միայն մեկն էր ոչնչացված կամ ոչնչացման եզրին գտնվող հայկական եկեղեցիներից: Մենք միայն Վանա լճում և ափերին 90 եկեղեցիներ ենք հաշվառել: Երբ ի նկատի եք ունենում ամբողջ Վանը, ողջ Անատոլիան (Արևմտյան Հայաստանը-Ակունքի խմբ.) և ամբողջ Թուրքիան, փորձեք պատկերացնել, թե ինչ թվի կհասնեն դրանք… Մեր հարցը հետևյալն է` ի՞նչ է պատահել այդ եկեղեցիներին ու վանքերին:
Քանի դեռ անցյալի հետ իրոք առերեսվել ցանկացող Թուրքիան չի տվել այդ հարցի և նման այլ հարցերի պատասխանը, ցավոք Աղթամարի պես քայլերը չեն լինելու ավելին, քան իմիջ ստեղծելը: Դրանից ավելի հեռուն գնալու համար մի փոքր խիազախություն է պետք:
Դե’հ, մի քիչ քաջություն…

Վանա լճի կղզիների վանքերը
Մեկից ավելի կղզիներ կան Վանա լճում: Գրավոր աղբյուրները վկայում են, որ կղզիների թիվը շատ ավելին է եղել, սակայն դրանց մի մասը ջրի տակ է մնացել` լճի մակարդակի բարձրացման պատճառով: Կղզիների վանքերն առանձին վերնագրի տակ ենք ներկայացնում` անկախ նրանից, թե որ վարչական կենտրոնին են դրանք ենթակա:
1. Լիմ` գտնվում էր լճի հյուսիս-արևելքում, լճի ամենամեծ կղզու` Լիմի վրա:
2. Կտուց` լճի` մեծությամբ երկրորդ կղզին եղող Չարփանաքի (Կտուցի-Ակունքի խմբ.) վրա:
3. Սուրբ Խաչ` լճի հարավում գտնվող Աղթամար կղզու վրա:
4. Արթեր Սուրբ Աստվածածին` Աղթամարի արևմուտքում:
5. Ծիփնա Սուրբ Ստեփանոս` գտնվում էր լճի մակարդակի բարձրացման հետևանքով լրիվ ջրի տակ անցած կղզում:

Գևաշի, Էդրեմիթի վանքերը
Վանա լճի հարավային շրջանը ներկայացնում ենք Թաթվանի մոտակայքից (Գարջգան), որպես Գևաշ և Էդրեմիթ գավառներ: Պետք է նշել, որ որպես Գարջգան անվանվող շրջանում տեղակայված վանքերի մի մասը մնացել է Թաթվանում:
6. Անձըղնաբադ կամ Անձնաբադ` թեև սույն վանքը հիշատակվում է բազմաթիվ գրավոր աղբյուրներում, սակայն որևէ հստակ տեղեկություն չի նշվում նրա գտնվելու վայրի վերաբերյալ:
7. Արփերթ/Սուրբ Աստվածածին/Բաղվան Սուրբ Հովհաննես` գտնվում էր Նարեկավանքի ուղիղ դիմաց` Բաղվան/Փահվանսում, հիմիկվա Գևաշ, Քանաչ գյուղում:
8. Արծվաբեր Արծըփուն Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր Վանա լճի ափին` Հալվաբեր դաշտավայրում, Գանձակ գյուղում, հիմիկվա Գևաշի Յանըքչայ գյուղի առաջամասում:
9. Բերդաձոր Սուրբ Աստվածածին` թեև այն հիշատակվում է գրավոր աղբյուրներում, սակայն գտնվելու վայրի վերաբերյալ ոչ մի հստակ տեղեկություն չի նշվում:
10. Զոր` գտնվում էր Աղթամարի հենց դիմաց տեղակայված Ախավանի հարավ-արևելքում:
11. Սուրբ Թովմաս (Գանձակ)` գտնվում էր Գևաշի/Ալթընսաչ գյուղի մոտակայքում` լճափի կանաչապատ մի տարածքում:
12. Սուրբ Թովմաս (Մըրորս)`գտնվում էր Գարջգանի Մըրորս և Քինդրան գյուղերի մերձակայքում: Փըրխուս, Գանթվու և Մըրորս գյուղերն այդ վանքին էին պատկանում:
13. Իլու վանք կամ Քառասուն Խորան Սուրբ Աստվածածին` Արտոս լեռան հյուսիսային փեշին, Գևաշի հարավում տեղակայված Հելու գյուղի մոտ: Գագիկ Արծրունու ամառանոցը և երկրորդ մեծ ստեղծագործությունը հանդիսացող սույն վանքը միևնույն ժամանակ հայտնի ուխտատեղի էր:
14. Լուսապտուղ Սուրբ Սահակ` լեռների միջև կառուցված սույն վանքը գտնվում էր Գանձակից քառորդ ժամ հեռավորության վրա: Այս վանքի պատմությունը սկսվում է 6-7-րդ դարերից: Այն ուներ ընդարձակ տարածքներ:
15. Խասգա կամ Խաչգա` հիմնվել է Զոր վանքից երեք քառորդ հեռավորության վրա, այն ժամանակ, երբ Աղթամարի սահմանադռան պարտականությունն ստանձնած եկեղեցին վերածվել էր վանքի:
16. Խումսա` գրավոր աղբյուրները հայտնում են, թե սույն վանքը գտնվել է Քոմի, Սորփի, Մըրորսի մոտակայքում, սակայն հաստատված տեղեկություններ չկան նրա գտնվելու վայրի մասին:
17. Գաբուդգողա Սուրբ Հակոբ` քանի որ այս վանքը տեղակայված է եղել նույնանուն լեռան վրա գտնվող Ընձաք (Յոլդյոնդյու) գյուղում, այն հայտնի է նաև Ընձաքար կամ Ընձաքասար անուններով: Կառուցվել է Գագիկ Արծրունու կողմից: Ունեցել է բերքատու հողեր:
18. Սուրբ Կարապետ (Գանձակ)` գտնվում էր Գևաշի հյուսիս-արևմուտքում` ամենավերին կետում, Բիթլիսի (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.) ճանապարհին: Կողոպտվել և ավերվել է 1896 թ.:
19. Սուրբ Կարապետ (Սորփ)` հիմնվել էր Սորփ գյուղի (Թաթվան, Ռեշադիյե/ Յելքենլի գյուղ) արևելքում, Վանա լճի հարավարևմտյան մասում, լճից մոտ 100 քայլ բարձրությամբ մի գագաթի վրա: Ուներ բազում արտեր ու անտառներ: Թալանվել է 1896 թ., և կտրել են այստեղի քահանայապետի լեզուն:
20. Կարմիր (Քըզըլ) վանք` Գևաշում գտնվող սույն վանքում էին պահվում սուրբ Նշանի մասունքները:
21. Կարմրակ Սուրբ Աստվածածին կամ Միածին կամ Անեն` գտնվում էր Վանա լճի հարավ-արևելքում, խիտ անտառների միջև եղած մի սարահարթում: Վանքն անունն ստացել է Կարմրակ գյուղից: Գագիկ թագավորն իր տիկնոջ հետ հենց այստեղ էր անցկացնում գարնան երեք ամիսները:
22. Սուրբ Հայրապետ` վանք, որն ուներ Փելուի հյուսիսային հատվածում, Նանիք գյուղի մոտ ճերմակ քարերից կառուցված մի գմբեթավոր եկեղեցի:
23. Մահրաշդ կամ Սուրբ Պետրոս` գտնվում էր Մահրաշդ գյուղի մերձակայքում:
24. Մոխրաբերդ` Գևաշում էր (գյուղ` Գյորյունդյու): 1895 թ. ենթարկվել էր ավարի:
25. Նոր Գյուղ` Գևաշում էր: 1895 թ. ենթարկվել էր ավարի:
26. Սուրբ Հարություն կամ Դիվաբույն` տեղակայված էր Գևաշի Դավաբույն/Դիվաբույն կոչվող վայրում` լճի ափին, Շադվան (Այդընօջաք) գյուղի մոտակայքում, անտառապատ կեռան փեշերին: Անունը ծագել է մի լեգենդից, ըստ որի` դևեր էին բնակվում ժայռերի արանքում:
27. Նարեկ` գտնվում էր Նարեկ (Յեմիշլիք) գյուղում: Կառուցվել է Աղթամարի դիմացի ափին` որպես սահմանադուռ օգտագործվող շրջանում: Հենց այս վանքում է ապրել Նարեկ գյուղից ծագած սուրբ Գրիգոր Նարեկացին: Վանքն ընդարձակ տարածքներ ուներ մի որբանոցի կողքին: Ամեն տարի հազարավոր մարդիկ էին վանքն այցելում` ուխտ անելու համար:
28. Նկար կամ Նկարեն Սուրբ Ստեփանոս` Շաքհուրա Սուրբ Աստվածածին վանքի հարավ-արևմուտքում էր` լճափին, մի բարձրադիր լեռան փեշին:
29. Շաքհուրա Սուրբ Աստվածածին կամ Սքանչելոց` Վանա լճի ափին` Գեցա ավանում էր, Գանջար գյուղի մերձակայքում գտնվող Սըմբան (Թաթվան, Յումրուքայա) գյուղում:
30. Ուրանե Սուրբ Աստվածածին` Գորչգանում էր:
31. Ներոց Սուրբ Թովմաս` Գորչգանում էր:
32. Սմբատաշեն Սուրբ Աստվածածին` Գորչգանում էր:
33. Չաղար կամ Չարահան Սուրբ Նշան` հայտնի է նաև Եղիշե, Վարդ Պատրիկ/ Սուրբ Աստվածածին անուններով: Գտնվում էր Արտոս լեռան փեշերին:
34. Բըգիլիգ կամ Բուդլիգ` չնայած որ հիշատակվում է գրավոր աղբյուրներում, սակայն հստակ տեղեկություններ չեն հաղորդվում նրա գտնվելու վայրի մասին:
35. Սուրբ Պողոս` Գարջգանում էր, Քիներան, Գենթրանգ գյուղում:
36. Չոչգլուխ Սուրբ Գևորգ` գտնվում էր Գարջգանում` Գոմք գյուղում (Ռեշադիյե Չանաքդյուզյու): Ուներ որբանոց և ընդարձակ տարածքներ:
37. Սպիտակ կամ Սիվդգու վանք` գտնվում էր Արտոս լեռան մոտի Աթանանց գյուղում, Չարահանի Սուրբ Նշան վանքի դիմաց: Այդ անվամբ էր հիշատակվում` ճերմակ գույն ունենալու պատճառով:
38. Սուրբ Վարդան` Բադաքա/Բադագա գյուղի արևմուտքում էր, հիմիկվա Գևաշի Դոքուզաղաչ և Չայվա գյուղերի մերձակայքում: Հայտնի է նաև Աբավանք անվամբ:
39. Քար Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր Վանա լճի ափին:
40. Օդել վանքերը` այդ անվամբ էին կոչվում Փիգան գյուղի արևմուտքում` Վանա լճի ափին, Օդել վանք գյուղում գտնվող 7 վանքերը:

Վանի կենտրոնի և Մուրադիյեի վանքերը
Վանա լճի արևելյան շրջանի մի մասը եղող Էդրեմիթի հատվածը ներկայացնում ենք որպես Վանի կենտրոն և Մուրադիյե գավառներ: Ինչպես Անատոլիայի բազմաթիվ վայրերում` սույն շրջանում ևս տեղ գտած որոշ բնակավայրեր տարբեր վարչական շրջաններում են բերվում:
41. Փերթագի Սուրբ Աստվածածին` Փերթագ գյուղում էր: Քանդվել է երկրաշարժից:
42. Սուրբ Խաչ` տեղակայված էր Քուրուբաշ գյուղում: Ուներ ընդարձակ տարածքներ և ուխտատեղի էր:
43. Ձարաքար վանք` գտնվում էր Քափազենք ավանում:
44. Կարմրավոր Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր Վարագա և Ձիաթռունգ լեռների փեշերին` Շուշան գյուղի մոտակայքում: Մինչև մեր օրեր է հասել Սույն վանքում 1511 թ. գրված մի Ավետարան: Ուներ բերքատու հողեր և բազմաթիվ գյուղեր:
45. Գավալ Սուրբ Աստվածածին` թեև հիշատակվում է գրավոր աղբյուրներում, սակայն գտնված վայրը հայտնի չէ:
46. Կենդանանից կամ Կենդանանց` գտնվում էր Վանի հարավում` Կենդանանց գյուղում: Քանդվել է երկրաշարժից:
47. Կռունկ կամ Ծովահայաց Սուրբ Աստվածածին` տեղակայված էր Զվաստան (Էլմալըք) գյուղի արևմտյան հատվածում` Արտամետ (Էդրեմիթ) լեռան մոտակայքում գտնվող մի գագաթի վրա: Երկար ժամանակ կանգուն էր, թեև բազմիցս ենթարկվել է կողոպուտի և տուժել երկրաշարժերից:
48. Հայկավան Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր Վանի բերդի մերձակայքում:
49. Ձոր` տեղակայված էր Սալնաբադ վանքի մոտակայքում` Ձոր գյուղում: 10-րդ դարում Հայոց կաթողիկոսարանի նստավայրն էր:
50. Հայնքույսփառ Սուրբ Աստվածածին` պատկանում էր Վանի Հանքույս եկեղեցուն:
51. Շուշանիս Սուրբ Գևորգ` կառուցել է տվել Սենեքերիմ թագավորի դուստրը` Շուշանը: Գտնվում էր ներկայիս Քևենլի գյուղում:
52. Սալնաբադ Սուրբ Գրիգոր` տեղակայված էր նաև Սալնաձոր Գաղփան անվամբ հայտնի Չողփանի մոտակայքում: Վնասվել էր Վանի երկրաշարժի ժամանակ և մի քանի անգամ նորոգվել: Քանդվել և թալանվել է:
53. Սըղգա կամ Սըղք Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր Վանի կենտրոնում` Այգեստան (Բաղլար) թաղամասի արևելքում` Սիհքե գյուղում: Հայտնի էր 1379 թ. գրված իր Ավետարանով: Ուներ հիվանդներին ապաքինում պարգևող ջրավազաններ:

54. Վարագա` հռչակավոր վանք, որը գտնվում է Վարագա լեռան փեշերին և հայտնի է նաև Յեդիքիլիսե անունով:

55. Ալեր Սուրբ Աստվածածին` Ալյուր, ներկայիս Ալաքյոյ գյուղում էր (Կտուց կղզու դիմաց):
56. Ալեր Սուրբ Գևորգ` Ալյուր գյուղում էր: Վնասվել է երկրաշարժերից: Մի քանի անգամ վերանորոգվելուց հետո թալանվել է և ավերվել:
57. Սուրբ Աստվածածին (Արչագ)` Արչագ/Հարչագ/Էրջեք գյուղի հարավ-արևելքում գտնվող մի սարի փեշերին էր:
58. Արեգան` Թիմարում էր:
59. Երերն Սուրբ Սահակ` գտնվում էր Թիմարում` Երերն գյուղում: 1402 թ. գրված մի Ավետարան է ունեցել:
60. Երերն Խաչգլուխ` Երերն գյուղում էր:
61. Եղավանք` Բերկրիում էր: Գոյություն ունի 1422 թ. սույն վանքում գրված մի Ավետարան:
62. Էջմիածին կամ Փազեն Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր հիմիկվա Յեշիլսուն եղող Ամուգ/Ամյուգ և Էրեր գյուղի մերձակայքում:
63. Սուրբ Թադե` տեղակայված էր Բերկրիի Պզտիկ գյուղի մոտակայքում:
64. Խաթուն Տիրամոր կամ Ընծայած Սուրբ Աստվածածին` գտնվում էր Ջանիք գյուղի արևելյան մասում:
65. Խըլու` տեղակայված էր Ջանիք գյուղի մոտ գտնվող ներկայիս Գեդիքբուլաքը եղող Գուսաթան գյուղում:
66. Նաքհավըգա` գտնվելու վայրի մասին հստակ տեղեկություններ չկան, թեև հիշատակվում է գրավոր աղբյուրներում:
67. Տեր Հուսկան Որդվո` Ալադաղի փեշերին էր:
68. Արքելան` Տեր Հուսկանի հակառակ կողմում էր` Ալադաղի մյուս փեշին:
69. Տեր Պետո` տեղակայված էր Երեր Սուրբ Սահակ վանքից կես ժամ հեռավորության վրա` Մահրաշդում:
70. Քրիստափոր` գտնվում էր Լիմ վանքի մոտակայքում:

Էրջիշի վանքերը
71. Ագանց Սուրբ Գևորգ` Վանա լճի մակարդակի բարձրացման հետևանքով դարձավ Ագանցի (Էրջիշ) նոր կենտրոնը:
72. Այրի Ձոր` գրավոր աղբյուրներում տեղեկություններ են հանդիպում սույն վանքի` 11-13-րդ դարերում հիմնադրված լինելու մասին:
73. Ասբիսընգա/Ասբիսագ Սուրբ Հարություն` Մեծոփ վանքի մոտակայքում գտնվող Ասբիսնագում էր, ներկայիս Քոջափընար գավառակի (պուճախի) Չաբանդյուզյու գյուղում:
74. Արծվաբեր Սուրբ Աստվածածին կամ Սուքհարա կամ Խարափասդ` տեղակայված էր Ագանցի հյուսիս-արևելքում: Նշանակալի տեղ էր զբաղեցնում Վանի վանքերի շարքում:
75. Առջոն կամ Առջև կամ Առաջուց Սուրբ Աստվածածին կամ Հավատավոր Սուրբ Գևորգ` տեղակայված էր Մազազ գյուղում, Մեծոփ և Սիփան լեռների միջև գտնվող Ծաղկան լեռան հարավային հատվածի փեշին: Արճեշում կառուցված առաջին վանքերից մեկն էր: Հարուստ վանք էր` իր գյուղերով:
76. Գինեբեր Սուրբ Նշան կամ Գենաբեր Սուրբ Գևորգ կամ Գենափոր` Արճեշի Գանձակում էր, ներկայիս Քըրքդեյիրմեն գյուղում:
77. Գերմանից` Արճեշի Գերման գյուղում էր:
78. Կողուց` Արճեշում էր:
79. Գոջերա` Արճեշում տեղակայված վանքերից մեկն էր, որում 1412 թ. գրված մի Ավետարան է մեր օրեր հասել:
80. Ձոր` գտնվում էր ներկայիս Շոր` Թաշքափը գյուղում: Մեզ է հասել 1449 թ. այստեղ գրված մի Ավետարան:
81. Մանուկ Սուրբ Նշան` հիշատակվում է սույն վանքում 1392 թ. գրված մի Ավետարան:
82. Մադղա` գտնվում էր Արճեշում` լճափին: 1516 թ. մի Ավետարան է գրվում այստեղ: 1895 թ. վանքը թալանի է ենթարկվում:
83. Մեծոփ կամ Սուրբ Աստվածածին` Արճեշի հյուսիսում` Ծաղկան լեռան հարավային մասում: Անունն ստացել է մոտակայքում գտնվող լճից: Հիմնվել էր Հարություն գյուղի բարձրադիր ժայռերի փեշերին: Գրավոր աղբյուրների համաձայն` կառուցվել է 1201 թ. առաջ: Ձեռագրերի և մանրանկարչության կենտրոններից մեկն էր, որտեղ ուսանում էին բազում սաներ:
84. Նավգա` Արճեշի արևմուտքում էր:
85. Ուռնկա Սուրբ Նշան` անունը հիշատակվում է 1456 թ. գրված մի Ավետարանի նշումների հատվածում:
86. Սքանչելոց Սուրբ Նշան կամ Պատերազմի Սուրբ Նշան` Ադիլջևազի հռչակավոր վանքերից մեկն էր: Հավատում էին, որ այս վանքում էր գտնվում մանուկ Քրիստոսի լողացած ավազանից մի մասունք, որը հրաշքներ էր գործում և ապաքինում թոքախտն ու այլ հիվանդություններ:
87. Սուրբ Խաչ կամ Երաշխավոր` Ադիլջևազի ամենահին վանքերից մեկն էր:
88. Ավեր կամ Սուրբ Հակոբ` գտնվում էր Ադիլջևազում:
89. Վարդենիս կամ Բաբղո` Ադիլջևազի Վարդենիս գյուղում էր:
90. Տգուց վանք` տեղակայված էր Ադիլջևազի Սուրբ Սքանչելոց վանքի հյուսիս-արևմուտքում:

Նշումներ
Անցյալում Վանի բնակավայրերի սահմանները մեր օրերի պես հստակ չէին: Գավառի, գավառակի և գյուղի պես վարչական միավորները բազմաթիվ փոփոխությունների ենթարկվելուց հետո են ներկայիս սահմաններում ներառվել: Այդ պատճառով որոշ բնակավայրերի գտնված վայրերը տարբեր սահմանների մեջ են ընդգրկված քարտեզներում և գրավոր աղբյուրներում: Անցյալում Վանի սահմաններում եղած բազմաթիվ եկեղեցիներ ու վանքեր ներկայում գտնվում են Բիթլիսի սահմաններում:
Վանքերի գտնված վայրերի անվանումների նշանակալի մասը հայերենով ու քրդերենով է, շատ քիչ թվով էլ` թուրքերենով: Ցանկագրել ենք նաև նրանց այսօրվա այն անունները, որոնք կարողացել ենք գտնել, իսկ նրանց կողքին, որոնց ներկայիս անվանումները չենք գտել կամ վստահ չենք եղել դրանց հավաստիությանը, գրել ենք միայն բնագիր անունները:
Հոգևորական դոկտ. Համազասպ Ոսգյանի` Անատոլիայում գտնված վանքերին վերաբերող 9 հատորից բաղկացած աշխատության 3 հատորները նվիրված են Վանին և 1940 թ. «Վասպուրական, Վանի վանքերը» վերնագրով հրատարակվել են Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության կողմից:
Ոսգյանը տեղեկություններ է հաղորդում Վասպուրականի սահմանները կազմող 36 շրջանից 13-ում գտնված` ընդհանուր թվով 218 վանքերի մասին: Թյուրըմբռնման տեղիք չտալու համար նշենք, որ այդ թիվը վերաբերում է միայն վանքերին, և որ այդ քանակից գրեթե երեք անգամ ավելի եկեղեցիներ են եղել այստեղ:
Օգտվել ենք Սարգիս Պողոսյանի «Հայկական Իկոնոգրաֆիան» (Armenian Iconoography, Paris 1987) վերնագրով երկհատորյա աշխատության մեջ տեղ գտած հոգևորական Ներսես Սարգսյանի` 1848 թ. կազմած Վանա լճի շրջակա բնակավայրերի քարտեզում եղած տեղեկություններից:
Մեզ ուղեցույց են եղել նաև Ռայմոնդ Գևորգյանի և Պոլ Հ.-Փաբուջյանի «Հայերն Օսմանյան կայսրությունում Ցեղասպանության նախօրյակին» (Les Arméniens dans L’Empire Ottoman A la Veille du Génocide, Paris 1992) արժեքավոր աշխատության մեջ ներկայացված տեղեկությունները: 

http://agos.com.tr/haber.php?seo=van-manastirlarina-ne-oldu&haberid=2632
Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի
Akunq.net